Фильм әкесінің жаназасына бара жатқан Асан есімді 17 жасар бозбаланың жағдайын баяндайды. Режиссер Берік Жахановтың “Асан” фильмі жас буынның құндылықтары, дәстүрге көзқарасы және олар үшін әкенің рөлін анықтауға мүмкіндік береді. Драматург Әннәс Бағдат модераторлық еткен талқыға әлеуметтанушылар Әйгерім Жақыпбек пен Ғалым Жүсіпбек қатысты.

Фильмдегі пассив, бірақ негізгі сюжетке арқау болған кейіпкер – 17 жасар Асанның әкесі. Диалогтар арасында “Неге жыламайсың?! Әкең емес пе?!” сияқты фразалар көрерменге жалпы әке деген кім, әке биологиялық ұғым ба әлде социологиялық па деген сұрақтар туындатады. Бұл тұрғыда Әйгерім Жақыпбек әке образын былай сипаттайды: “Бұл фильмде қатігез әкені көре алдық. Отбасының ажырасуына себеп болған, ажырасудан кейін баламен байланыс ұстамаған әкені. Баласын мейірімге қандыра алмаған әкені. Бүгінгі қоғамға өзекті болғаны да осы әкенің кереғар әрі сондай таныс образы шығар. Біздің өзіміз өмір сүретін қоғамды патриархалды деп айтамыз, бірақ жүйелі түрде зер салып қарайықшы. Әлеуметтануда “патрилинейность”, “матрилинейность” деген бар. Яғни шешесінің линиясы бойынша не әкесінің линиясы бойынша жүру. Біздің қоғам патрилинейлік болғаннан кейін, бәрібір ер адам өзінің тегін іздейді, өзінің жұртын іздейді. Бірақ тегінен де, жұртынан да кері байланыстың болмауы салдарынан баланың санасында әкенің қатігез бейнесі ғана қалған. Әкесі қайтыс болғаннан кейін, жолда кетіп бара жатқанда, әкесі шекесінен сипаған кезде, мейірім көргеннен кейін барып, аздап әке бейнесі пайда болады. Бұл жерде егер саналы әкенің образы, саналы отбасының образы баланың ойында болған кезде, балада девиантты мінез-құлық болмас еді.

Мен қарттар үйінде көптеген зерттеу жүргіземін. Онда тұратын қариялардың жалғыз қалуының басты себебі – әйел мен ер адамның байланысының үзілуі, негізінен ажырасуы немесе біреуінің қайтыс болуы. Қазіргі қоғамда ер адамдар, әсіресе әкелер, баламен байланысты көбінесе ана арқылы өткізеді. Бала мен әкенің арасында тікелей байланыстың болмауы салдарынан олардың арасында бір-бірін жек көру, мойындамау, бір-біріне түсінбеу сияқты мәселелер туындайды. Бұл фильмде де сол мәселені көруге болады.

Эмоционалды әсері жағынан фильм Ғалым Жүсіпбекке ауыр тиген. Ол фильмді түсірген шығармашылық топтың осы эмоцияны бере алған еңбегін ерекше бағалап өтті. Ғалым фильмнің берген басты месседжіне тоқталды: “Қоғамдағы зорлық-зомбылық қайдан шығып жатыр? Қоғам отбасылардан құралады, егер отбасыда зорлық-зомбылық терең тамыр жайса, ондай қоғамда тіпті полицияның күшімен, құқық қорғау органдарының күшімен зорлық-зомбылықты жеңе алмаймыз. Ол мүмкін емес. Біздің қоғамда тамыры тереңге кеткен травма бар.”

“Бұл фильмнің маған ұнаған қыры – фатализм. Құрыды, бітті, шығар жол жоқ. Жараны таптық, диагнозын қойдық – зорлық-зомбылық, әке мен ер бала арасында сыйластық, адами байланыс жоқ. Адами байланыс болмады ма, ол бала қалай отбасы құрады, қалай қоғам мүшесі болады? Екіталай. Бұл мәселе өте жақсы ашылды,” дейді Ғалым Жүсіпбек. Әйтсе де, сынға алар тұсы да жоқ емес. Фильм өте үлкен күшке ие индустрия. Мысалы, солтүстіктегі көршілес елге қарайық. Соңғы жылдары түсірілген кино, медиа өнімдерінің нәтижесінде, ашығын айтқанда пропаганда салдарынан қандай жағдайға түскені мәлім.

—  Мен бұл фильмді түсірмес едім, түсірсем де басқаша түсірер едім. Мәселені ашып, ол мәселеден қалай шығуға болатынын, сол жолды көрсетер едім. Өйткені қоғам ретінде біз мәселелерімізді көп талқылап жүрміз, бірақ шығатын жолы қайда, қай жерге баруымыз керек? Бір жол көрсетейікші, бәріміз бір ойланайық. Бұл фильм 7 жыл бұрын шыққан, салыстырмалы түрде ескірді. Жаңа буын режиссерлері, жаңа буын өнер адамдары бізге шығатын жол көрсететін фильмдер түсірсе екен. Сондай спектакльдер, өнер туындыларын шығарса екен. Неліктен жергілікті халықтар отарлаушылар шыққаннан кейін де сол отарлаудың шырмауында қалды, өз мәдениеттерін, өз кімдіктерін заман талабына сәйкес жаңадан жорамалдап шығарып алды. Біздің мәселе осы. Бұл фильм 18+ категориясынан, себебі фильм зорлықпен басталады. Әрі қарай ер адамдардың айқайлап, жекіріп сөйлеуі бар. Адам құқықтарын зерттеп, қызығатын адам ретінде айтарым, бұл фильмде зорлық-зомбылықтың бүкіл түрі көрсетілді. Бес түрлі зорлық-зомбылық бар, соның бәрі осында көрсетілді: физикалық, эмоциялық, психологиялық, ұрысу (ғайбаттау, дауыс көтеру). Фильмнің соңына келгенде 6-7 жасар, тіпті одан да жас балалар көрсе травма алады. Мен сондай кісілерді танимын. Кішкентай кезінде сондай жерлерге барып, 40 жасқа келген кезде емделіп жүреді. Бала кезде қайтыс болған жерге апарған. Бізде бала психологиясын кейде ескермейді. Бұл фильмде мен пессимизмді көрдім, фатализмді көрдім. Бұл біздің келешегімізге қаншалықты бағыт-бағдар көрсетеді, қаншалықты жөн сілтейді? Бізге жаңа буын режиссерлер, жаңа ағым кинолары керек, – деді Ғалым Жүсіпбек.

Әннәс Бағдат фильмдегі маңызды бір детальге мән береді. Фильмде бала марқұм әкесінің ауылына барғаннан кейін, сол әулет ақсақалы балаға таяқ ұстатады. Әкесі қайтыс болды, ендігі үйдің иесі өзің деген мағынаны берсе керек. Дәстүр тұрғысынан қарасақ, ол жай ағаш емес, ол бір символикалық өте үлкен жауапкершілік. Сол үрпектің тізгінін ұстатқан сияқты. Бірақ камераның қозғалысы мен кейіпкерді қарасақ, ол үшін әншейін бір ағаш. Ол сезімге жат, яғни тамыры үзіліп қалған. Бұл Асан сияқты балалардың, жасөспірімдердің, толық емес отбасында өсіп жатқан балалардың бір үлкен трагедиясы.

Осы тұрғыда бір параллельді айқындады Әннәс Бағдат. Біз отардың кезінде тамырымыздан қалай ажырадық, яғни біз өткен уақытқа барсақ, сол екі ортада жоқ нәрселер мида біздің кім екенімізге жауап іздегенде, миға қиындық тудырады. Отбасылық зорлық-зомбылық болсын, дәстүрге байланысты бір құндылықтарға байланысты іздегенде, үнемі жоқ болып тұратын. Яғни біз Ресейдің отарына ұшыраған неше жылдан бері біз осындай өркениетке табиғи процеспен келген жоқпыз. Қоғамдық, әлеуметтік, психологиялық, тіпті дәстүрге, индустрияға байланысты барлық нәрселер ылғи да зорлықпен келді. Біздің өмір сүру, тіпті әлеуметтік шаруашылық дәстүріміз, әдетіміз бәрін бастап, бірден отырықшылық болды, ашаршылық, соғыстың кезеңі болды. Біз табиғи адаптациядан өтетін өте маңызды кезеңдерді бәрін көріп, отаршыл зорлық-зомбылық салдарынан өттік. Бізді халық ретінде, тіпті әлеуметтік тұрғыда, психологиялық тұрғыда табиғи адаптация болмаған сияқты.

Соның да бір әсері жатқан жоқ па деген сұраққа Ғалым Жүсіпбек былай деп жауап берді:

— Бұл кинода бас кейіпкер Асанда инфантилизм байқалады, себебі бір кішкентай ғана элемент - үлкен жігіт болғанда анасы тамағын жылытып береді. Қарасаңыз, бұл патриархал қоғам ба, әлде жігітте инфантилизм бе, ойланатын нәрсе. Салт-дәстүрді көп айтып келе жатырмыз Қазақстанда. Бізде ол фетишке айналып кеткен сияқты. Негізі деколониал деп айтады ғой, отарсыздану түсінігі бойынша. Салт-дәстүр салт-дәстүр болғаны үшін керек емес. Дін дін үшін керек емес, дін Құдай үшін керек емес, дін адам үшін керек. Салт-дәстүр де сондай, егер салт-дәстүр тарихына қысқаша ғана үңілетін болсақ, түпкі мақсаты адамды тұлға ретінде қалыптастыру. Мысалы, 19 ғасыр, 7-12 ғасыр шарттарында тұлғаны толыққанды формаға жеткізіп, қалыптастыру маңызды болды. Ол кезде, әрине, қоғам патриархал болды. Кинода Асанға таяқ ұстатудың өзі соның көрінісі. Бұл жерде кім жалғастырушы - ер бала жалғастырушы. Ол тіпті кішкентай кезден бастап ол ауылға келмесе де, ешкім онымен араласпаса да соның символикасы бар. Бұл біздің қазақ кімдігімізді, салт-дәстүрлерімізді монолит, заман талаптарына қатты жауап бере алмайтындай деңгейде деп қабылдаудың бір көрінісі сияқты. Алысқа бармай-ақ қояйын, осыдан 100 жыл бұрын, қазақ зиялылары мәдени төңкеріс жасауға тырысты. Алаш зиялылары өз уақытында қалың мал беріп үйленбеді. Жаңа мәдениет, дәстүрлі қалыптаспаққа тырысты. Ал біз архаикаға кеткен дәстүрді қазір жаңғырттық, фетишке айналдырдық. Ол ағылшынша bride price, яғни келінді ақшаға сатып ала аласыз, біреу сатады. Мен мұны айтуға қорқып отырмын. Неге? Өйткені қате түсінеді, ойлайды, бұл тікелей қазақ кімдігіне шабуыл жасап отыр. Бұл жердегі ой, әлбетте, қазақ дәстүріне, қазақ кімдігін, қазақ мәдениетін, салт-дәстүрін заман шарттарына сәйкес дами ала ма, дами алмай ма, соны түсіну. Дами алады десек, бұл мәселемен танысуымыз керек. Тіпті, деколониал түсініктің өте керемет формулировкасы бар, өте керемет тұжырымдамасы бар: қатып қалған кімдіктүсінігі, қатып қалған дәстүр түсінігі. Оны біз былай айтамыз: Атам қазақ солай істеді, біз де солай істейміз. Бұл отаршылдық ой, – деді Ғалым Жүсіпбек.

Бұл фильмде, әлбетте, дәстүрге күшті референс бар, бірақ бұл референстер, Ғалым Жүсіпбектің пайымдауынша, фетиш сияқты көрініп тұр. Оның мағынасына үңілетін болсақ, салт-дәстүрдің терең мағынасы – тұлғаның қалыптасуы, адамның толыққанды тұлға болып қалыптасуы. Қазіргі заманда бұл – адам құқықтары.

Талқыға қатысқан көрермендердің бірі қазақ киносындағы бала, ұл бала образындағы бір ұқсастықты байқаған. Ұл балаға ата-анасы сезімтал болуға, эмоциясын көрсетуге мүмкіндік бермейді. Мысалы, Жанна Исабаеваның “Аласталғандар” фильміндегі кішкентай Тимурға нағашы ағасы “Сен еркексің! Жылама!” деп бұйырады. Бұл өмірде де жиі еститін фраза. Мұны қалай жеңуге болады деп сұрады.

Ғалым Жүсіпбек мәселеге психологиялық тұрғыдан қарауды ұсынды:

– Психология – өте қажетті ғылым. Соңғы жылдары бала құқықтарына байланысты зерттеулеріміз болды. Бала психологиясы бойынша ата-ананың балаға бере алатын ең үлкен сыйы, байлығы, қасиеті – эмпатия. Яғни жанашырлықты, біреу қуанып жатса, қуана білуді, біреуге ауыртпашылық түсіп жатса, соны түсінуді үйрете білу. Бұл отбасында болады. Бұл баланың дүниеге келген алғашқы күндерден басталады. Бұны әке де, ана да, екеуі бірдей көрсету керек. Оны көрсете алатын әке өзі эмпатияға ие болуы керек. Бұны бізде кеңестік одақтың тоталитар жүйесі әжептеуір эрозияға ұшыратты.

Біздің әріптесіміз Әмина Бүркітбайдың осыдан 12 жыл бұрын орыс тілінде жарияланған "Разрыв между отцами и сыновьями" деген мақаласы шықты. Егер әке мен бала арасында байланыс болмаса, ол мәдени қалай қалыптасады? Қолөнер, зергерлік болсын, басқа болсын, тек қана әкеден балаға беріледі. Әкеден балаға берілу үшін әке мен бала арасында диалог болу керек. Диалог дегеніміз не? Бір-бірін түсінуі керек. Мен бұл жерде дінге қатысты екі нәрсе айтайын. Бірі шығыс әдебиетінде тамыры терең сопы әдебиеті бар (Руми, Сағди, Ширази). Еңбектерін оқысаңыз, толған позитив эмоция. Махаббат, махаббатты көр дейді және бұны кімдер жазды? Ер адамдар жазды. Өздерін заманауи прогрессивті мұсылмандар деп атайды. Олардың айтатындары: "Сіз Алла тағаланың мейірімді, рахымды екенін балаға түсіндіру үшін, ең алдымен өзіңіз мейірімді, рақымды болуыңыз керек". Басқаша бала оны түсіне алмайды. Баланың өмірдегі ең үлкен, ең бірінші моделі – ата-ана. Соның ішінде ең басты роль әкеде.

Әйгерім Жақыпбек баланың өмірінде ананың да, әкенің де рөлі бірдей болуы керектігін айтады. Алайда қазіргі уақытта біздің қоғам көбіне баланы анамен қалдырып, бала тәрбиесіне әйелді жауапты етеді. Баланың қателігіне ананы, қоғам қатесі үшін әйелді кіналауға бейім. Медиада, кинода әйелдің саналы образын сирек көреміз. “Асан” фильмінде де анасының рөлі сондай солғын, пассив. Ғалым Жүсіпбек саналы не санасыз режиссер әйелге құрбан образын бергенін айтады. Ол образдың қоғаммен байланысын және салдарын былай түсіндіреді:

— Мысалы, мен өзімді сондай бір зорлық-зомбылық көрген адамның орнына қоямын. Мені ұрып-соғып кетсе, кейін келіп кешірім сұрамаса, баламен қалдырып кетсе, 100 жыл өтсе де кешірмейтін едім. Эмпатияны қолдап жатырмыз, ер адам ретінде. Менің балам болса, мені күнделікті азаптаса, намысыма тисе, баламды ұрса, кешірім сұрамай, жоқ болып кетсе, қайта Асанның мамасының адамгершілігі деп айтатын едік. Әрине, оны қазақта адамгершілігі мол деп айтады. Бірақ бұл жерде басқа сұрақ туындайды. Бұл адамгершіліктің молдығы ма, әлде өзінің құқықтарын қорғай алмауы ма? Осы сұрақтарға да жауап беру керек сияқты. Мысалы, мен ер адам ретінде, маған біреу зорлық-зомбылық жасаса, мен кешірмес едім. Жерлеуге де бармас едім, баламды да апармас едім. Өйткені бұл жерде адами қадір-қасиетті еш нәрсеге сатып ала алмайсың. Бізде бір қызық нәрсе бар. Сталиннің жасаған қылмыстарын, Голощекинді айтып жатырмыз. Әр отбасының кішігірім Сталины бар, кішігірім Голощекины бар. Және біз оны айта білуіміз керек.

Режиссер Берік Жахановтың “Асан” фильмі арқау болған талқыда қазақ қоғамындағы дәстүр мен қазіргі заманғы құндылықтардың қайшылығы, отбасы ішіндегі рөлдердің бөлінісі, әсіресе әйелдердің позициясы, бала тәрбиесі мен зорлық-зомбылық мәселелері айтылды. Ғалым Жүсіпбек пен Әйгерім Жақыпбек фильм арқылы қоғамдағы өзекті мәселелерді көтеріп, саналы тұлға қалыптастыруда ата-ананың рөлі мен эмпатияның маңыздылығын атап өтті. Сонымен қатар, отбасындағы патриархалды көзқарастардың, ана мен әкенің теңсіз рөлдерінің балаларға қалай әсер ететінін, және жалпы қазақ қоғамының тарихи және мәдени өзгерістерін саралайды.