Fılm ákesiniń janazasyna bara jatqan Asan esimdi 17 jasar bozbalanyń jaǵdaıyn baıandaıdy. Rejısser Berik Jahanovtyń “Asan” fılmi jas býynnyń qundylyqtary, dástúrge kózqarasy jáne olar úshin ákeniń rólin anyqtaýǵa múmkindik beredi. Dramatýrg Ánnás Baǵdat moderatorlyq etken talqyǵa áleýmettanýshylar Áıgerim Jaqypbek pen Ǵalym Júsipbek qatysty.

Fılmdegi passıv, biraq negizgi sıýjetke arqaý bolǵan keıipker – 17 jasar Asannyń ákesi. Dıalogtar arasynda “Nege jylamaısyń?! Ákeń emes pe?!” sııaqty frazalar kórermenge jalpy áke degen kim, áke bıologııalyq uǵym ba álde soıologııalyq pa degen suraqtar týyndatady. Bul turǵyda Áıgerim Jaqypbek áke obrazyn bylaı sıpattaıdy: “Bul fılmde qatigez ákeni kóre aldyq. Otbasynyń ajyrasýyna sebep bolǵan, ajyrasýdan keıin balamen baılanys ustamaǵan ákeni. Balasyn meıirimge qandyra almaǵan ákeni. Búgingi qoǵamǵa ózekti bolǵany da osy ákeniń kereǵar ári sondaı tanys obrazy shyǵar. Bizdiń ózimiz ómir súretin qoǵamdy patrıarhaldy dep aıtamyz, biraq júıeli túrde zer salyp qaraıyqshy. Áleýmettanýda “patrılıneınost”, “matrılıneınost” degen bar. Iaǵnı sheshesiniń lınııasy boıynsha ne ákesiniń lınııasy boıynsha júrý. Bizdiń qoǵam patrılıneılik bolǵannan keıin, báribir er adam óziniń tegin izdeıdi, óziniń jurtyn izdeıdi. Biraq teginen de, jurtynan da keri baılanystyń bolmaýy saldarynan balanyń sanasynda ákeniń qatigez beınesi ǵana qalǵan. Ákesi qaıtys bolǵannan keıin, jolda ketip bara jatqanda, ákesi shekesinen sıpaǵan kezde, meıirim kórgennen keıin baryp, azdap áke beınesi paıda bolady. Bul jerde eger sanaly ákeniń obrazy, sanaly otbasynyń obrazy balanyń oıynda bolǵan kezde, balada devıantty minez-qulyq bolmas edi.

Men qarttar úıinde kóptegen zertteý júrgizemin. Onda turatyn qarııalardyń jalǵyz qalýynyń basty sebebi – áıel men er adamnyń baılanysynyń úzilýi, negizinen ajyrasýy nemese bireýiniń qaıtys bolýy. Qazirgi qoǵamda er adamdar, ásirese ákeler, balamen baılanysty kóbinese ana arqyly ótkizedi. Bala men ákeniń arasynda tikeleı baılanystyń bolmaýy saldarynan olardyń arasynda bir-birin jek kórý, moıyndamaý, bir-birine túsinbeý sııaqty máseleler týyndaıdy. Bul fılmde de sol máseleni kórýge bolady.

Emoıonaldy áseri jaǵynan fılm Ǵalym Júsipbekke aýyr tıgen. Ol fılmdi túsirgen shyǵarmashylyq toptyń osy emoııany bere alǵan eńbegin erekshe baǵalap ótti. Ǵalym fılmniń bergen basty messedjine toqtaldy: “Qoǵamdaǵy zorlyq-zombylyq qaıdan shyǵyp jatyr? Qoǵam otbasylardan quralady, eger otbasyda zorlyq-zombylyq tereń tamyr jaısa, ondaı qoǵamda tipti polıııanyń kúshimen, quqyq qorǵaý organdarynyń kúshimen zorlyq-zombylyqty jeńe almaımyz. Ol múmkin emes. Bizdiń qoǵamda tamyry tereńge ketken travma bar.”

“Bul fılmniń maǵan unaǵan qyry – fatalızm. Qurydy, bitti, shyǵar jol joq. Jarany taptyq, dıagnozyn qoıdyq – zorlyq-zombylyq, áke men er bala arasynda syılastyq, adamı baılanys joq. Adamı baılanys bolmady ma, ol bala qalaı otbasy qurady, qalaı qoǵam múshesi bolady? Ekitalaı. Bul másele óte jaqsy ashyldy,” deıdi Ǵalym Júsipbek. Áıtse de, synǵa alar tusy da joq emes. Fılm óte úlken kúshke ıe ındýstrııa. Mysaly, soltústiktegi kórshiles elge qaraıyq. Sońǵy jyldary túsirilgen kıno, medıa ónimderiniń nátıjesinde, ashyǵyn aıtqanda propaganda saldarynan qandaı jaǵdaıǵa túskeni málim.

—  Men bul fılmdi túsirmes edim, túsirsem de basqasha túsirer edim. Máseleni ashyp, ol máseleden qalaı shyǵýǵa bolatynyn, sol joldy kórseter edim. Óıtkeni qoǵam retinde biz máselelerimizdi kóp talqylap júrmiz, biraq shyǵatyn joly qaıda, qaı jerge barýymyz kerek? Bir jol kórseteıikshi, bárimiz bir oılanaıyq. Bul fılm 7 jyl buryn shyqqan, salystyrmaly túrde eskirdi. Jańa býyn rejısserleri, jańa býyn óner adamdary bizge shyǵatyn jol kórsetetin fılmder túsirse eken. Sondaı spektaklder, óner týyndylaryn shyǵarsa eken. Nelikten jergilikti halyqtar otarlaýshylar shyqqannan keıin de sol otarlaýdyń shyrmaýynda qaldy, óz mádenıetterin, óz kimdikterin zaman talabyna sáıkes jańadan joramaldap shyǵaryp aldy. Bizdiń másele osy. Bul fılm 18+ kategorııasynan, sebebi fılm zorlyqpen bastalady. Ári qaraı er adamdardyń aıqaılap, jekirip sóıleýi bar. Adam quqyqtaryn zerttep, qyzyǵatyn adam retinde aıtarym, bul fılmde zorlyq-zombylyqtyń búkil túri kórsetildi. Bes túrli zorlyq-zombylyq bar, sonyń bári osynda kórsetildi: fızıkalyq, emoııalyq, psıhologııalyq, urysý (ǵaıbattaý, daýys kóterý). Fılmniń sońyna kelgende 6-7 jasar, tipti odan da jas balalar kórse travma alady. Men sondaı kisilerdi tanımyn. Kishkentaı kezinde sondaı jerlerge baryp, 40 jasqa kelgen kezde emdelip júredi. Bala kezde qaıtys bolǵan jerge aparǵan. Bizde bala psıhologııasyn keıde eskermeıdi. Bul fılmde men pessımızmdi kórdim, fatalızmdi kórdim. Bul bizdiń keleshegimizge qanshalyqty baǵyt-baǵdar kórsetedi, qanshalyqty jón silteıdi? Bizge jańa býyn rejısserler, jańa aǵym kınolary kerek, – dedi Ǵalym Júsipbek.

Ánnás Baǵdat fılmdegi mańyzdy bir detalge mán beredi. Fılmde bala marqum ákesiniń aýylyna barǵannan keıin, sol áýlet aqsaqaly balaǵa taıaq ustatady. Ákesi qaıtys boldy, endigi úıdiń ıesi óziń degen maǵynany berse kerek. Dástúr turǵysynan qarasaq, ol jaı aǵash emes, ol bir sımvolıkalyq óte úlken jaýapkershilik. Sol úrpektiń tizginin ustatqan sııaqty. Biraq kameranyń qozǵalysy men keıipkerdi qarasaq, ol úshin ánsheıin bir aǵash. Ol sezimge jat, ıaǵnı tamyry úzilip qalǵan. Bul Asan sııaqty balalardyń, jasóspirimderdiń, tolyq emes otbasynda ósip jatqan balalardyń bir úlken tragedııasy.

Osy turǵyda bir paralleldi aıqyndady Ánnás Baǵdat. Biz otardyń kezinde tamyrymyzdan qalaı ajyradyq, ıaǵnı biz ótken ýaqytqa barsaq, sol eki ortada joq nárseler mıda bizdiń kim ekenimizge jaýap izdegende, mıǵa qıyndyq týdyrady. Otbasylyq zorlyq-zombylyq bolsyn, dástúrge baılanysty bir qundylyqtarǵa baılanysty izdegende, únemi joq bolyp turatyn. Iaǵnı biz Reseıdiń otaryna ushyraǵan neshe jyldan beri biz osyndaı órkenıetke tabıǵı proespen kelgen joqpyz. Qoǵamdyq, áleýmettik, psıhologııalyq, tipti dástúrge, ındýstrııaǵa baılanysty barlyq nárseler ylǵı da zorlyqpen keldi. Bizdiń ómir súrý, tipti áleýmettik sharýashylyq dástúrimiz, ádetimiz bárin bastap, birden otyryqshylyq boldy, asharshylyq, soǵystyń kezeńi boldy. Biz tabıǵı adaptaııadan ótetin óte mańyzdy kezeńderdi bárin kórip, otarshyl zorlyq-zombylyq saldarynan óttik. Bizdi halyq retinde, tipti áleýmettik turǵyda, psıhologııalyq turǵyda tabıǵı adaptaııa bolmaǵan sııaqty.

Sonyń da bir áseri jatqan joq pa degen suraqqa Ǵalym Júsipbek bylaı dep jaýap berdi:

— Bul kınoda bas keıipker Asanda ınfantılızm baıqalady, sebebi bir kishkentaı ǵana element - úlken jigit bolǵanda anasy tamaǵyn jylytyp beredi. Qarasańyz, bul patrıarhal qoǵam ba, álde jigitte ınfantılızm be, oılanatyn nárse. Salt-dástúrdi kóp aıtyp kele jatyrmyz Qazaqstanda. Bizde ol fetıshke aınalyp ketken sııaqty. Negizi dekolonıal dep aıtady ǵoı, otarsyzdaný túsinigi boıynsha. Salt-dástúr salt-dástúr bolǵany úshin kerek emes. Din din úshin kerek emes, din Qudaı úshin kerek emes, din adam úshin kerek. Salt-dástúr de sondaı, eger salt-dástúr tarıhyna qysqasha ǵana úńiletin bolsaq, túpki maqsaty adamdy tulǵa retinde qalyptastyrý. Mysaly, 19 ǵasyr, 7-12 ǵasyr sharttarynda tulǵany tolyqqandy formaǵa jetkizip, qalyptastyrý mańyzdy boldy. Ol kezde, árıne, qoǵam patrıarhal boldy. Kınoda Asanǵa taıaq ustatýdyń ózi sonyń kórinisi. Bul jerde kim jalǵastyrýshy - er bala jalǵastyrýshy. Ol tipti kishkentaı kezden bastap ol aýylǵa kelmese de, eshkim onymen aralaspasa da sonyń sımvolıkasy bar. Bul bizdiń qazaq kimdigimizdi, salt-dástúrlerimizdi monolıt, zaman talaptaryna qatty jaýap bere almaıtyndaı deńgeıde dep qabyldaýdyń bir kórinisi sııaqty. Alysqa barmaı-aq qoıaıyn, osydan 100 jyl buryn, qazaq zııalylary mádenı tóńkeris jasaýǵa tyrysty. Alash zııalylary óz ýaqytynda qalyń mal berip úılenbedi. Jańa mádenıet, dástúrli qalyptaspaqqa tyrysty. Al biz arhaıkaǵa ketken dástúrdi qazir jańǵyrttyq, fetıshke aınaldyrdyq. Ol aǵylshynsha bride price, ıaǵnı kelindi aqshaǵa satyp ala alasyz, bireý satady. Men muny aıtýǵa qorqyp otyrmyn. Nege? Óıtkeni qate túsinedi, oılaıdy, bul tikeleı qazaq kimdigine shabýyl jasap otyr. Bul jerdegi oı, álbette, qazaq dástúrine, qazaq kimdigin, qazaq mádenıetin, salt-dástúrin zaman sharttaryna sáıkes damı ala ma, damı almaı ma, sony túsiný. Damı alady desek, bul máselemen tanysýymyz kerek. Tipti, dekolonıal túsiniktiń óte keremet formýlırovkasy bar, óte keremet tujyrymdamasy bar: qatyp qalǵan kimdiktúsinigi, qatyp qalǵan dástúr túsinigi. Ony biz bylaı aıtamyz: Atam qazaq solaı istedi, biz de solaı isteımiz. Bul otarshyldyq oı, – dedi Ǵalym Júsipbek.

Bul fılmde, álbette, dástúrge kúshti referens bar, biraq bul referenster, Ǵalym Júsipbektiń paıymdaýynsha, fetısh sııaqty kórinip tur. Onyń maǵynasyna úńiletin bolsaq, salt-dástúrdiń tereń maǵynasy – tulǵanyń qalyptasýy, adamnyń tolyqqandy tulǵa bolyp qalyptasýy. Qazirgi zamanda bul – adam quqyqtary.

Talqyǵa qatysqan kórermenderdiń biri qazaq kınosyndaǵy bala, ul bala obrazyndaǵy bir uqsastyqty baıqaǵan. Ul balaǵa ata-anasy sezimtal bolýǵa, emoııasyn kórsetýge múmkindik bermeıdi. Mysaly, Janna Isabaevanyń “Alastalǵandar” fılmindegi kishkentaı Tımýrǵa naǵashy aǵasy “Sen erkeksiń! Jylama!” dep buıyrady. Bul ómirde de jıi estıtin fraza. Muny qalaı jeńýge bolady dep surady.

Ǵalym Júsipbek máselege psıhologııalyq turǵydan qaraýdy usyndy:

– Psıhologııa – óte qajetti ǵylym. Sońǵy jyldary bala quqyqtaryna baılanysty zertteýlerimiz boldy. Bala psıhologııasy boıynsha ata-ananyń balaǵa bere alatyn eń úlken syıy, baılyǵy, qasıeti – empatııa. Iaǵnı janashyrlyqty, bireý qýanyp jatsa, qýana bilýdi, bireýge aýyrtpashylyq túsip jatsa, sony túsinýdi úırete bilý. Bul otbasynda bolady. Bul balanyń dúnıege kelgen alǵashqy kúnderden bastalady. Buny áke de, ana da, ekeýi birdeı kórsetý kerek. Ony kórsete alatyn áke ózi empatııaǵa ıe bolýy kerek. Buny bizde keńestik odaqtyń totalıtar júıesi ájepteýir erozııaǵa ushyratty.

Bizdiń áriptesimiz Ámına Búrkitbaıdyń osydan 12 jyl buryn orys tilinde jarııalanǵan "Razryv mejdý otamı ı synovıamı" degen maqalasy shyqty. Eger áke men bala arasynda baılanys bolmasa, ol mádenı qalaı qalyptasady? Qolóner, zergerlik bolsyn, basqa bolsyn, tek qana ákeden balaǵa beriledi. Ákeden balaǵa berilý úshin áke men bala arasynda dıalog bolý kerek. Dıalog degenimiz ne? Bir-birin túsinýi kerek. Men bul jerde dinge qatysty eki nárse aıtaıyn. Biri shyǵys ádebıetinde tamyry tereń sopy ádebıeti bar (Rýmı, Saǵdı, Shırazı). Eńbekterin oqysańyz, tolǵan pozıtıv emoııa. Mahabbat, mahabbatty kór deıdi jáne buny kimder jazdy? Er adamdar jazdy. Ózderin zamanaýı progressıvti musylmandar dep ataıdy. Olardyń aıtatyndary: "Siz Alla taǵalanyń meıirimdi, rahymdy ekenin balaǵa túsindirý úshin, eń aldymen ózińiz meıirimdi, raqymdy bolýyńyz kerek". Basqasha bala ony túsine almaıdy. Balanyń ómirdegi eń úlken, eń birinshi modeli – ata-ana. Sonyń ishinde eń basty rol ákede.

Áıgerim Jaqypbek balanyń ómirinde ananyń da, ákeniń de róli birdeı bolýy kerektigin aıtady. Alaıda qazirgi ýaqytta bizdiń qoǵam kóbine balany anamen qaldyryp, bala tárbıesine áıeldi jaýapty etedi. Balanyń qateligine anany, qoǵam qatesi úshin áıeldi kinalaýǵa beıim. Medıada, kınoda áıeldiń sanaly obrazyn sırek kóremiz. “Asan” fılminde de anasynyń róli sondaı solǵyn, passıv. Ǵalym Júsipbek sanaly ne sanasyz rejısser áıelge qurban obrazyn bergenin aıtady. Ol obrazdyń qoǵammen baılanysyn jáne saldaryn bylaı túsindiredi:

— Mysaly, men ózimdi sondaı bir zorlyq-zombylyq kórgen adamnyń ornyna qoıamyn. Meni uryp-soǵyp ketse, keıin kelip keshirim suramasa, balamen qaldyryp ketse, 100 jyl ótse de keshirmeıtin edim. Empatııany qoldap jatyrmyz, er adam retinde. Meniń balam bolsa, meni kúndelikti azaptasa, namysyma tıse, balamdy ursa, keshirim suramaı, joq bolyp ketse, qaıta Asannyń mamasynyń adamgershiligi dep aıtatyn edik. Árıne, ony qazaqta adamgershiligi mol dep aıtady. Biraq bul jerde basqa suraq týyndaıdy. Bul adamgershiliktiń moldyǵy ma, álde óziniń quqyqtaryn qorǵaı almaýy ma? Osy suraqtarǵa da jaýap berý kerek sııaqty. Mysaly, men er adam retinde, maǵan bireý zorlyq-zombylyq jasasa, men keshirmes edim. Jerleýge de barmas edim, balamdy da aparmas edim. Óıtkeni bul jerde adamı qadir-qasıetti esh nársege satyp ala almaısyń. Bizde bir qyzyq nárse bar. Stalınniń jasaǵan qylmystaryn, Goloekındi aıtyp jatyrmyz. Ár otbasynyń kishigirim Stalıny bar, kishigirim Goloekıny bar. Jáne biz ony aıta bilýimiz kerek.

Rejısser Berik Jahanovtyń “Asan” fılmi arqaý bolǵan talqyda qazaq qoǵamyndaǵy dástúr men qazirgi zamanǵy qundylyqtardyń qaıshylyǵy, otbasy ishindegi rólderdiń bólinisi, ásirese áıelderdiń pozıııasy, bala tárbıesi men zorlyq-zombylyq máseleleri aıtyldy. Ǵalym Júsipbek pen Áıgerim Jaqypbek fılm arqyly qoǵamdaǵy ózekti máselelerdi kóterip, sanaly tulǵa qalyptastyrýda ata-ananyń róli men empatııanyń mańyzdylyǵyn atap ótti. Sonymen qatar, otbasyndaǵy patrıarhaldy kózqarastardyń, ana men ákeniń teńsiz rólderiniń balalarǵa qalaı áser etetinin, jáne jalpy qazaq qoǵamynyń tarıhı jáne mádenı ózgeristerin saralaıdy.