журналист – Фрэнк Кофски
АҚШ. 1966 ж.
ағылшын тілінен аударған: Ақмарал Нұрлан
Сені «Малкольм Икстің («Қара пантералар» атты қара нәсілділердің экстремисттік қозғалысының белсендісі) кешіне барды» - деп айтады, ол рас па?
Бір рет бардым. Тек көргім келген еді.
Саған қаншалықты әсер етті?
Өте үлкен әсер етті. Бірақ, ол бір рет қана болды. Оны (Малкольм Иксті) көргім келді. Түсінесің бе? Көшеде плакатын көрдім. Мен тұратын жерден алыс емес екен. Оның үстіне мен ол адамды бір де бір рет көрген емеспін.
Көп музыканттардың айтуы бойынша, Малкольмның ойлары мен музыканың арасында бір байланыс бар. Әсіресе – жаңа музыкамен. Сен осы ойға қосыласың ба?
Музыка – адамның жан дүниесін, не адамның өзін бейнелейді. Сонымен бірге, айналасын қоса көрсетеді. Мен адамның белгілі бір уақытта уайымдап, не ойлап жүргенін сеземін. Музыкада осының бәрі жақсы бейнеленеді.
«Жаңа қара музыка - джаз стилінің жаңа анықтамасы» - деген сөздерге қалай қарайсың?
Анықтама? Білмеймін... Олар мен үшін аса маңызды емес. Мен өзім ештеңеге анықтама бермеймін және оған назар аудармаймын да. Ол
қалай аталса да, маған бәрібір. Менің істеп жүргенімнің өзінде анықтама бар деп айта алмаймын.
Осы анықтаманы берген адамдар «Джаз - қара нәсілділердің өмірімен тығыз байланыста» - деп айтады. Малкольм Икс жайлы сенен сол үшін сұрадым.
Ол әр музыканттың өз жұмысы – қалай атасаң да, өзің біл. Мені әртістің өзі қызықтырады. Оның музыкасын тыңдаған кезде, әртістің даралығына қараймын. Әртістің ойнағанын тыңдағанда – соны адамның өзі деп білемін. Оның үстіне адамдардың ілгіштеген эстетикасына емес, өнеріне қараймын.
Бірақ, музыкадағы өзгерістер мен жаңашылдықтар қара нәсілділердің арқасында пайда болып жатыр ғой?
Келісемін. Ол шындық.
Құрама штаттарда өнер көрсетіп жүріп, аудиторияның реакциясын байқамадың ба? Ол қара, ақ нәсілділер, не аралас болса да. Музыканың кімге қалай әсер ететінін байқау үшін, залға мүлдем қарамайсың ба?
Иә, ол кейде әсер етеді, кейде әсер етпейді. Оның немен байланысты екенін нақтылап айту қиын.
Сен көрермен таңдамайсың ғой?
Ол да мен үшін маңызды емес. Менің өнерімді ұнататын адамдар бәрібір бар деп сенемін. Ал, мүлдем ұнамайтын болса, мен ол жерде ойнамаймын.
Саған аудиторияның тыныш отырып тыңдағаны, жоқ, әлде әртіспен бірге ән айтып, көңілді отырғаны ұнай ма?
Сезгендерін көрсеткені дұрыс деп ойлаймын. Меніңше, аудитория да сахнада болып жатқан көрініске қатысып отырады. Көрермендердің ішінен біреуі болсын сенің сезіп отырғаныңды тура солай немесе жартылай сезсе, ансамбльге жаңа бір музыкант қосылғандай болады. Концерт кезіндегі шынымен кедергі келтіретін нәрсе – жаман акустика. Себебі, дыбыстың толықтығы жоғалады. Бірақ, аудитория қызығып кетсе, ол да түк емес.
Малкольм Икс жайлы әңгімемізге қайтып оралайық: көптеген жас музыканттар музыка арқылы әлемуттік және саяси мәселелерді көрсеткісі келеді. Сен де солай істеуге тырысасың ба?
Мен айналамда болып жатқанның бәрін толықтай көрсеткім келеді. «Тырысамын» - деп айтсам да болады. Шынын айтқанда, музыкада өзгерткім келетін нәрселерді көрсетуге тырысамын. Қандай да бір мәселені жақсы жаққа қарай өзгертуге мүмкін болса, адамдар бірден өзгертуге кіріседі. Музыкада дәл солай. Мен саясаттамын, қоғамдамын, өмірдің әр бөлігіндемін.
Ал музыка коғамды өзгерте ала ма?
Өзгерте алатын шығар. Музыка – ол құрал. Мен адамдардың жаңаша бағытта ойлануына түрткі бола аламын.
Сенің жиі өнер көрсететін, сүйікті клубың бар ма?
Бар. Мысалы, біз қырық минуттық қысқа сеттерді ойнауды тоқтаттық. Себебі, музыка өзгереді. Джимми Гаррисонның (Колтрейн квартетінің басисті) солосы басталғанда, біреу кассада чек басып беріп жатады, енді біреулері залда стақандарды сындырып жатады. Осының бәрінен кейін, істеп жатқан жұмысыңның мәнін жоғалтып аласың. Біз клубтың құрал-сайманы емеспіз. Ондай істер басқаша амалдарды талап етеді. Музыка дамып, өсіп келеді және мен оны жақсы сезіп келемін. Сол үшін бізге өнерімізді көрсететін басқа орын керек.
Неге музыканттарға жағдай жасалмайды?
Шынымды айтсам, ол сұраққа жауабым жоқ. Білмеймін. Бұрын музыканттар – менің өзім де - би кештерінде, кабактарда өнер көрсететін. Ол шынымен ауыр жұмыс. Музыкамен байланысты барлық жұмысты ақша таба білетін бизнесмендер атқаратын. Музыканттың ойлануға уақыты жоқ, кештен кеш, сахнадан түспейтін. Негізінде, осы тақырыпта музыканттар енді-енді ойланып келеді.
Ал оны кім өзгертеді?
Музыканттарға қимылдау керек, мәселелерін өздері шешу керек.
Музыкаға қайтып оралайық. Жаңа джазда көп солисттер ансамбльдеріне фортепианоны қоспайды. Кейде сен де ол инструменттен бас тартасың.
Мен әзірше фортепианодан бас тартуға дайын емеспін. Неге басқа әртістер бас тартады дейсің ғой? Кейде фортепиано қоятын қатаң гармоникалық реттіктен ауытқысаң, қызық әуендер шығаруға болады. Мен болсам ол инструменттен әлі бас тарта алмаймын. Себебі, фортепиано мені музыкада кері тартатын жағдайға әлі жеткен жоқпын. Бір жақсысы, қазір ешкім фортепианоның гармониясына еріп кетпейді. Әркім өз бағытымен жүреді. Пианисттерге әр кезде айтарым: «Әуеннің кенеттен пайда болуына кедергі келтірмей, өздеріңді емін-еркін ұстаңдар».
Бір рет Лос-Анджелесте ансамбльге енді жаңа инструмент қоспайтыныңды айтқансың.
Егер қосатын болсам, ол міндетті түрде тағы бір барабан болады. Осы жайлы соңғы кезде көп ойланатын болдым. Тәжірибесін де өткізіп көрдім. Бірақ ойдағыдай шықпады. Элвин (Джонс - 1964 жылға дейін квартет барабаншысы) мен Маккой (Тайнер – 1964 жылға дейін квартет пианисті) оған шыдамай ансамбльден кетіп қалды. Мүмкін, барабан мен бір ритмикалық инмтрумент қосамын. Әзірше шешімін таппадым. Қазіргі уақытта барабанның орнына маракас, каубелла, шейкер секілді түрлі ритмикалық инструменттерді қолданып жүрмін.
Сан Раның айтуы бойынша, сен Рашид Алиді ансамбльге Маккой мен Элвинді шығару үшін алып келдің. Ол рас па?
Ол өтірік. Мен тек эксперимент жасап көрдім. Ансамбльдің бұрын жүрген бағыты мен қазір келе жатқан бағытын бірге қосқым келген еді.
Ал, екінші саксофонистті қосқаның ше? Фарао Сандерс сенімен бақталаспай ма?
Ол маған көмектеседі. Концерттерден тірі қайтуға көмектеседі. Мен сахнада шынымен де қатты шаршаймын. Сондықтан, кейде мені жалғастырып, іліп алып кететін адам керек. Ал, Фараоның рухы мықты. Ол ансамбльде менің естігім келетін нәрселерді ойнайды. Негізі, ансамбльге әрқашан қуатты, күшті біреу керек. Бұрынғы группада ол Элвин болатын. Жаңасында – Рашид.
«Chasin’ the Trane» альбомінен кейін стилің басқа жаққа қарай ауып кетті. Дюк Эллингтонмен бір альбом, балладаларға арнап бір альбом, әнші Джонни Хартмонмен бөлек бір альбом жаздың. Ол продюсерің Боб Тилидің ұсынысы ма? Жоқ, сенікі ме?
Біреулер үшін күлкілі жағдай болуы мүмкін. Бірақ маған ол кезең қиын, әрі ауыр келді. Ұзақ уақыт бойы саксофонымның мундштугына көңілім толмай, артық қыламын деп сындырып алдым. Тек сол мундштук көп – әсіресе жылдам темптегі – әуендерді ойнауға мүмкіндік беретін. Айтпақшы, дәл соған ұқсайтын мундштукты әлі таппадым. Сосын өзіме: «Жата бермей, бір нәрсе болсын істе» - дедім. Қайткенмен, бұрынғы ойнау техникам мен жаңасының арасындағы айырмашылық мені қатты ызаландыратын және ол тым айқын сезілетін. Құлағым үйренгенше бір жыл өтті ғой деймін. Дәл сол жыл осы альбомдар шықты.
Бірақ, дәл осы кезең дәстүршіл музыканттардың саған деген кері сынының бораған уақытымен дәлме-дәл келді ғой?
Ол жағынан қатты уайымдаған да жоқпын. Өмірімде үлкен өзгерістер болды. Үйде, музыкада... Оны бір сынақ ретінде қабылдадым. Істегенімнен қайтпауға тырыстым.
Impulse лейблының айтылған сынға деген реакциясы альбомдардың шығуына еш әсерін тигізген жоқ па?
Жоқ деп ойлаймын. Мен бұрынғыдай ойнай алмадым. Ал оларға әркелкі, жақсы үйлестірілген каталог керек болды. Осы жағынан сәйкес келіп қалды. Бұл жерде өзіме қарсы шыққан жоқпын. Білесің ғой, қазір де көбісіне жазатыным – балладалар. Бастысы маған ұнайды. Ал, 1961 жылғы альбомға кірген балладалар – менің сол кездегі көңіл-күйімнің көрсеткіші. Басымда ұзақ уақыт бойы жүргендіктен дәл сол әуендерді таңдадым. Саксофоныммен қиындықтар туындаған кездер болды. Джон Хартман болса ойымнан шықпайтын, сол үшін альбомды бірге жазуға тілек білдірдім. Қалай болса да, ештеңеге өкінбеймін. А, жоқ... Бар екен. Бір-ақ нәрсеге – сол кездегі жұмыс алдындағы серпілісті қазір жоғалтып алғаныма – өкінемін.
Қазіргі уақытта сопрано-саксофонда ойнайсың. Одан стилің өзгеріске ұшырады ма?
Әрине. Сопрано – кішкентай инструмент. Ең төменгі ноталар тенор-саксофонның ортаңғы октавасындағы ноталармен бірдей. Ал, менің амбашюрім сопранодағы ең биік ноталарды ойнауға мүмкіндік беретіндіктен, интсрументтің диапазонында толықтай ойнай алатынымды түсіндім. Тенордың диапазонын сирек қолданатынмын. Ондағы басты мақсатым – ойымда жүрген түрлі музыкалық идеяларды дамыту болатын. Бірақ, саксофонның диапазонында толықтай ойнауға болатынын, мен тек сопраноны қолыма алғаннан кейін түсіндім. Біраз уақыт өткеннен кейін, тенор-саксофонда қайтадан ойнай бастағанымда, сопранодағыдай диапазонды толықтай қолданып, үйреніп қалғанымды байқадым. Әрине, бұл стилистикалық өзгерістерге алып келді. Іштей сезіп, ойнай алмай жүрген ритмикалық ырғақтарға тек сопраноның арқасында қол жеткіздім. Мен естіп жүрген дыбыстарға деген ең жақыны сопранода болды. Өзіме тенор жақын болғаннан кейін, сопраноны ұзақ уақыт бойы мойындағым келмейтін. Бірақ кейін сол инструментке ғашық болдым. Ойымдағы концепцияны тек сопрано алып шықты. Сондықтан қазір, мен үшін тенор – күш-қуат, ал сопрано – әдемі дыбыс интсрументі.
Альт-саксофонда ойнай бастадың деп, көбісі айтып жатыр. Бірақ мен ондайды әлі естімеппін. Шынымен солай ма?
Жапонияда ойнаған болатынмын. Тағы бір рет Сан-Францискодағы концертте ойнадым. Бірақ интонациясына үйрене алмадым, қиын. Альт-саксофондар Жапонияда жасалған. Олар жақында ғана шығара бастады және бізге сынауға жіберді. Маған бергенін әлі де істеп бітіру керек – бір-екі жерде дыбысы дұрыс емес. Өзіме ұнамағандықтан, қазір сахнаға алып шықпаймын.
Бір суретте флейтада да ойнайтыныңды көрдім.
Үйреніп жүрмін.
Екі жыл бойы сыншылардың мақалаларын бақылап келемін. Жаңа жанрдағы музыканың көбісін қабылдап, дәріптейтіндер – европалық сыншылар. Жаңа музыкаға американдықтардың үштен бір бөлігі ғана дауыс берсе, европалықтардан 50-60% шығады.
Жаңа музыка - дегенді көбінесе жас музыканттар толқыны деп түсінемін. Бізге қарағанда оларды европада тез мойындайды. Бұрын керісінше болатын. Американдықтар үйренбеген нәрселерін басында қолдамайды. Мен сол кезде танымал Сайлс Дэвиспен бүкіл АҚШ-ты аралап шығып, Европаға қарағанда осында тез қабылдандым. Сондықтан, менің кезімде бәрі басқаша болды. Европалықтар маған үйренбегендіктен, бірінші рет барғанда оларды таңқалдырып қайттым. Қазір болса олай емес. Жаңа музыканы европалықтар бірінші қабылдайды.
Европада джазды – өнердің бөлек бір түрі ретінде қарастырады. Бізде болса...
Түнгі клуб бизнесінің бір бөлігі ретінде. Мысалға, Альберт Эйлер секілді жас музыканттардың көбісі қазір Европаға көшіп жатыр. Себебі, АҚШ-тағы болашағына сенбейді.
Cілтеме: https://soundcloud.com/pacificaradioarchives/bc1266-an-interview-with-john-coltrane-by-frank-kofsky