Fılmniń taqyryby, aptasyna bir ret, seısenbi kúni bas qosyp, syra iship, tanymal rok ánderin hor formatynda aıtyp kóńil kóteretin erkekter horynyń kúndelikti ómirine fokýstalsa da, negizgi kórsetilgen nárse «erkektik krızısinen» qutylýdyń jolyn tapqan erkek ómir.

Erkektik krızıs degenimiz ne? Femınızmniń keńinen jaıylýynyń nátıjesinde patrıarhal erkektik (maskýlındik) praktıkalary synǵa ushyrap, zertteýler avtorıtar, gegemonııalyq erkektiktiń adam balasyna da, tabıǵatqa da qanshalyqty zııan ekenin kórsetip berdi. Bul jaǵdaı gegemonııalyq erkektikten basqa erkektiktiń bar ekenin bilmegen patrıarhal qoǵamǵa soqqy boldy. Endi ne isteımiz? Shyǵar jol bar ma? Fılmde bul suraqqa jaýap beriledi.

Patrıarhal erkektik ıllıýzııasy jáne alasapyran

Adam balasynyń bul dúnıege kelýdegi eń alǵashqy sáti barynsha tragedııa bolýy ábden múmkin. Óıtkeni es kirgende bizderdi eleń etkizer dybys, jaryq, ıa bolmasa jylý, jańa týǵan bala úshin travmalyq erekshelikke ıe. Bul jaǵdaı ashtyqtyń ne ekenin bilmeı, ash bolýǵa uqsaıdy. Ómirge kelip osynaý tragedııaǵa toly sátti bastan ótkerip jatqanyńda saǵan qaraǵan eki kózdi kóresiń. Sol sátten bastap bul travmalyq jaǵdaı da jazyla bastaıdy. Shyqqan daýystyń boıaýy men ıis jáne jańaǵy saǵan qaraǵan eki kóz birlesip «ana» beınesin qalyptastyrady. Ár adam alǵashqy mahabbatyn bólshektermen ózi qurastyrady. Psıhologııalyq damý turǵysynan qarar bolsaq jánnat – ananyń dál ózi. Osylaısha náreste «jánnattan qýylǵannan» keıin tipti kún sáýlesi de travmalyq erekshelikke ıe bolatyn bul dúnııada jańa bir «jánnatqa» tap bolady.

Alaıda náresteniń tragedııasy osy jerde bite salmaıdy. Ol jaılap óse bastaıdy. Aldymen basyn ustaı alatyn jaǵdaıǵa jetedi, artynsha qoldaryn qoldana bastaıdy, onyń artynsha otyrý men júrýdi úırenedi. Sútke toly bótelkesin ózi ustap ishe alýy náreste men aınalasyndaǵylardy qýanysh pen lázzatqa keneltedi. Alaıda munyń bir quny bar: budan bylaı anasy oǵan burynǵysyndaı kóp qaramaıdy. Anasynyń janynda emes, basqa tósekte jata bastaıdy, tipti basqa bólmede jata bastaıdy. Tipti anasy jumys isteı bastaıdy, úıde nemese syrtta. Osylaısha bala sanasynda qurastyrǵan jánnattan aırylyp qalady. Janyńa jaqyn qylyqtar jasaıdy bala. Anasy oǵan qaıta qaraýy tıis. Mysaly tyrqyldap kúledi. Onyń bulaısha kúlýi anasyna qatty unady. Olaı bolsa budan da qatty kúlýi kerek. Mine dál osy sátte adamda «ózgeniń qushtarlyǵynyń obektisine aınalýǵa» qushtar bolý háli bastaý alady. Bul úderiste burynǵy jánnattaǵy kezeńine keıde-keıde jaqyndaǵan bolsa da, eshqashan burynǵydaı tolyq ári minsiz sezine almaıdy bala. Al ómiriniń barlyq qalǵan sáti osynaý minsiz kezeńge qaıtadan qaýyshýǵa degen úmitin qorǵaýmen ótedi: Emtıhanyn jaqsy tapsyrsa; Mektebin jaqsy bitirse, basqa esh nárse kerek bolmas edi; Bir kólik satyp alsa, aıaǵyn jerden kóterse; jáne taǵysyn taǵylar.

Kapıtalızm, adamdy qushtarlyq obektisine aınaldyratyn taýarlar óndirýdiń sheberi. Ol bul jaǵdaıdy odan ári údete beredi, údete beredi.

Adam balasyndaǵy osynaý kemtar bolý sezimi arqyly iske asatyn synaq er balalarda biraz ózgeshe damıdy. Uldar kemtarlyqtyń ornyn toltyrýǵa jaraıtyn erekshelikti sezine alady. Iaǵnı, oǵan osyndaı sezimdi qoǵam beredi. Bul jaǵdaı analar men ákelerdiń ul týǵany úshin ózin erekshe sezinýimen bastalady. Ul balasy jazdyń kúnderi kóshede jáne úıde jalańash júre alatyn bolsa, qyz balasy úshin mundaı múmkindik tipti úıdiń ishinde joq. Osylaısha ul, qyz balasyna qaraǵanda óziniń joǵary ekenin oılaı bastaıdy. Ápshý kórsetý – joǵary bolý men erekshe bolýdyń materıalǵa aınalǵan háli.

Al qyz balasy? Ásirese eger ózinen buryn tek qana qyzdar týyp, bul da bálkim ul bolar dep «jasalynǵan» bolsa, dúnıege kelýimen ata-anasyn ókindirip, kelesi balamyz ul bolsyn dep ol «Ulbolsyn» nemese osyǵan uqsas attarǵa laıyq kóriledi.

Osylaısha qyz balasy sol baıaǵy alǵashqy jánnattyq sátter úshin qaıǵyryp, kemtarlyq sezimimen ómir súrýin jalǵastyrady. Jalǵastyrýǵa májbúrlenedi. Al ul bala bolsa qaıǵyrýdy keıinge qaldyryp, qaıtadan tolyqqandy jánnatqa ıe bola alatyndyǵyna baılanysty úmitke ıe bolady. Ózgelerdi qyzǵandyratyn jáne qushtarlyq obektisine aınaldyratyn avtomobıl nemese aqsha syndy zattarǵa degen qumarlyǵy osy máseleden týyndaıdy. Qanshaýymyz qyzdarymyz kishkene bala kezinde «kim bolasyń» degen suraqqa «prezıdent bolamyn» dep úırettik? Patrıarhal mádenıet buǵan ruhsat etpeıdi.

Sizderge taǵy bir qaıǵyly habarym bar: Osynaý patrıarhal mádenıet bir jaqtan erkektikti joǵary kóterse, ekinshi jaqtan oǵan qaýip tóndiredi. Patrıarhal mádenıettiń erkektikti tárbıeleýdegi metody osy! Erkektikti joǵary kóteredi, alaıda kez kelgen sátte erkektikten aıyrylyp qalatynyn da únemi meńzep otyrady. Alǵashqy meńzeý erkektiktiń materıalızaııasy ápshý arqyly keledi. Ul, erkektigin kórsetýi úshin ápshýiniń ushynan azǵandaı terini alyp tastatýǵa razy bolýy tıis. Óz rızashylyǵymen qımasynyń ushyn qurbandyqqa shalý – uldyń alǵashqy «erkekshe batyrlyǵy». Artynsha áskerge barmasa erkek sanalmaıdy (áskerge barmasa da áskerlik pen erkektik arasynda baılanys quryp otyratyn talaı erkekti kórdik). Al jynystyq orıentaııa turǵysynan «árıne» geteroseksýal bolýy tıis, basqasha erkek bola almaıdy. Iaǵnı, erkek degenimiz kemtar nárse emes edi ǵoı. Olaı bolsa onyń jylaýy da absýrd. Kómek kútýdi bilmegeninen emes, kómekti qajet etpegeninen terapııa syndy dalbasa nárselerge de barmaıdy. Áıel barady psıhoterapııaǵa. Erkek degenimiz eshqashan názik bolmaıdy, sharasyz qalmaıdy. Onyń ornyna ókpelep agressııasyn kórsetedi. Iaǵnı sharasyzdyǵyn emes qudiretin kórsetedi. Alaıda erkektiktiń bul minsiz (tolyq) háli – jáı ǵana ıllıýzııa.

Erkektik, osynaý «tolyq adam bolý» ıllıýzııasyn jalǵastyrýǵa májbúr. Erkektiktiń bul túrine áleýmettik ǵylymdardaǵy lıteratúrde «gegemonııalyq erkektik» nemese «patrıarhal erkektik» dep at berilgen. Sonymen qatar kúndelikti tanymal tilde «toksık erkektik» dep te atalyp júr.

Osylaısha patrıarhal erkektik tek áıelderdiń emes, erkekterdiń de dushpany. Óıtkeni partıarhal erkektik soǵys ashady. Mysaly Djonson, ózinen keıin prezıdent bolǵan Kennedıdi Vetnamǵa ásker jibermeı, saıası dıplomatııalyq joldy tańdaǵany úshin «qatyn sııaqty adam» dep sıpattaǵan bolatyn (1). Patrıarhal erkektik ushaqty qulatady. Ǵylymı zertteýlerde ushaqqa sýııd jasaý úshin mingen adamdardyń kóbinese erkek ekendigi jáne olardyń ajyrasý nemese erkektigine qaýip tóndirgen bir oqıǵaǵa tap bolǵany baıqalǵan (2).

Patrıarhal erkektik nátıjede bir ıllıýzııa bolǵany úshin sonshalyqty álsiz ári názik jandy. Mysaly jankúıeri bolyp artynan qýyp júrgen sport komandasy jeńiliske ushyraı qalsa (bul ásirese fýtbolda) jankúıer erkek nemese sportshy óziniń erkektigine zarar kelgendeı sezinedi. Eki aıaǵynyń arasynan dop ótip ketip gol bolatyn bolsa, bitti, erkektik ketti degen sóz! Názik jandylyq tereńge boı aldyrǵany sonshalyqty patrıarhal erkektiń kóshede nemese trassada jolyn kesip aldyna shyǵar bolsań seni basyp ozýǵa tyrysady (bul eń jaqsy jaǵdaıda).

Erkektiń tolyq ekenin, ári kemtar emes ekenin alǵa tartatyn ıllıýzııa jynystyq mıfterdi de qalyptastyrady jáne erektıl dısfýnkııanyń (ıaǵnı penıstiń erekııasynyń bolmaı qalýy) eń mańyzdy sebebi. Bul ıllıýzııanyń sonshalyqty náziktigi, erekııanyń bir ret durys bolmaı qalýy patrıarhal erkektikke ıe er adamdar úshin budan keıingi jynystyq qatynastarynda da iz tastap, jynystyq performans anksıetıge (úreı, trevoga) shaldyǵyp erekııa problemasynyń týýyna sebep bolýy múmkin. Tipti bul jaǵdaıdyń «ımpotenııa» dep atalýynyń ózi patrıarhal erkektik, bılik jáne seksýalıtettiń sımvolıkalyq túrde bir-birimen qandaı baılanys quratyndyqtaryn da jaqsy kórsetedi.

Patrıarhal erkektik ıllıýzııasy erkekke ózgeler tarapynan esh qarsylyqqa ushyramaıtynyn súıinshileıdi. Alaıda shynaıy ómir olaı emes. Sondyqtan da patrıarhal erkektikke ıe erkekter qarsylyqqa ushyraǵanda ashýlanady. Onyń bul ashýy negizinde ári erkektiginiń ekspressııasy, ári qarsylyqqa ushyramaıtynyn alǵa tartqan elestiń jermen-jeksen bolýyna bergen balasha reakııasy. Alasapyranǵa jol ashatyn balashalyq.

Problemanyń taǵy da qyzyq jeri patrıarhal erkektik tek qana erkekterde ómir súrmeıdi. Áıelderde bul patrıarhal qundylyqtar bolady. Áıelder jynystyq shabýylǵa nemese zorlyqqa ushyraǵanda «ol qatyn ol ýaqytta ne istep júr eken sol jerde?» dep suraq qoıatyn, erkekshe boqtaı alatyndyǵymen maqtanatyn áıelderdi kórgen bolarsyzdar. Nemese zorlyqpen alyp qashyp kelgen qyzdy «kóndirip», zorlyqshysyna tapsyratyn patrıarhal erkektikke ıe áıelderdi?! Sondyqtan da patrıarhal erkektik ári erkek ári áıel tarapynan iske asyrylatyn jáne ári erkekke de áıelge de úlken júk bolatyn qoǵamdyq mıf.

Desek te bul mıf joǵaryda da aıtyp ótkenimizdeı qazirgi tańda kóptep synǵa ushyrady jáne adamdar ózderin bul mıfterden erkin seziný úshin, bul ıllıýzııadan táýelsizdikterin alý úshin tereń-tereń oıǵa shomylýda; shyǵar esikti tabýǵa tyrysýda. Kórýge usynyp otyrǵan fılmimiz de sol shyǵar esikti bizge kórsetedi.

Gegemonııalyq erkektik qundylyqtaryn qabyldamaı erkek bolýǵa bola ma?

Fılm bizge «bolady» deıdi. Shyǵar esik gegemonııalyq erkektikke qarsy alternatıv erkektik túrlerin óndirý jáne sony iske asyrýda jatyr. Sypaıy erkektik, mozaıka erkektik, yntymaqshyl erkektik, empatııaǵa súıenetin erkektik, ınklıýzıv erkektik jáne taǵy basqa. Fılm bizge gegemonııalyq erkektikten basqa kóptegen erkektik túrleriniń bar ekenin kórsetedi. Bul qarapaıym dostyq fılmi emes, gegemonııalyq erkektik krızısinen shyǵý úshin asa qajetti baısaldy izdenis joly.

QaraFest festıvali aıasynda bul fılmdi «Arman» kınoteatrynan 25.09 saǵat 16:00 (eskertý: Ashyq qosymshasynyń “jasyl” statýsymen ǵana kire alasyz)jáne 28.09 saǵat 19:00-de kóre alasyz. Sondaı-aq, 3 qazan kúni atalmysh fılmniń onlaın nusqasyn qarafilmfest.kz alańynan kórýge bolady