«QAZAQ KINOSY: TOP-10 FILM» jobasy aıasynda talqylanǵan fılmderge sholý jasamas buryn neni eskergen jón? Bul joba aıasynda qazaq kınoqorynyń ondyǵyna kiretin fılmderdi nasıhattaý, qazaq kınematografııasynyń shedevrlerin ulyqtaý ǵana emes, búginde adam qundylyǵyn negiz etetin ǵylymı teorııalar, qoǵam qajettiligi men synı realızm turǵysynan qarap, baǵamdaýǵa tyrysý. Álbette úzdik ondyqqa engen fılmderdiń kópshiligi keńestik ıdeologııa ónerden de basym turǵanda, enzýra qyspaǵy kúsheıgende túsirilgen. Bul turǵyda ýaqyt, avtor jáne qoǵam turǵysynan qaraǵan jón.
«Qyz Jibek» fılmi 1970 jyly ekranǵa shyqty. Bul árıne, Stalındik totalıtar rejım bosańsyǵan kezeń. Degenmen «uly ımperııalyq ıdeıalar» otarlanǵan el sanasyna dendep enip, sovettik mádenı ústemdik ornaı bastaǵan kezeń. 1970 jyly Qazaqstandaǵy halyq sany 13 008 736 adam bolsa, etnıkalyq qazaqtar sany nebári 4 234 166, ıaǵnı 32% ǵana qurady. Saıası qýǵan-súrgin, ashtyq, soǵys saldary aıtylmaı, Sovettik Odaqtyń, túptep kelgende Reseıdiń qazaq dalasyna «Ilıch shamymen» qosa, bilim, óner, mádenıet keldi degendi jıi aıtady. Osy kezde «ulttyq kınonyń» atqarǵan róli, kótergen júgi aýyr edi. Birinshiden eńsesi túsken halyqtyń rýhyn kótergen, tarıhy tereń dástúrin qaıta jalǵastyrmaqqa tyrysqan edi. Ǵabıt Músirepov bir sózinde «Qyz Jibek» kınokartınasy bul ulttyń qalyptasý belgisi, bostandyqqa umytylysy» degen edi.
– Ol kezde Qazaqstan formaldy túrde keńestik odaq quramyndaǵy el bolǵanymen, is júzinde otar el boldyq. Buryn Reseı ımperııasy bolsa, keıin keńestik odaq dep ataldy. Biraq eshqashan ol óziniń ımperııalyq saıasatynan bas tartqan emes. Tipti «Qazaqfılm» túsiretin ár fılm bıýdjeti, mazmuny, quramy tolyǵymen Máskeýde maquldanyp, bekitilip otyrdy. Osy oraıda «Qyz Jibek» fılminiń ulttyq ónerimizdi, tarıhymyzda bar sán-saltanatymen pash etetindeı aýqymda túsirilýine yqpal etken Kamal Smaıylov eńbegin atap ótken jón. «Qazaqfılm» basshylyǵynda bolǵanda bul fılm eki serııaly bolýǵa tıis ekenin, Máskeýge fılmde ekstremıstik, separatıstik ıdeıalardyń joq ekenin, qarapaıym halyq ómiri týraly fılm ekenine sendirip, qarajat bóldirip, mahabbat eposynyń óte aýqymdy ulttyq fılmge aınalýyna yqpal etken adam.
Ortalyq, ıaǵnı Máskeý jergilikti halyqtyń sanasyna «biz sizderge qalalar saldyq, zaýyttar saldyq, órkenıet ákelip, kózderińizdi ashtyq» degen narratıvti sińirip jatqan kezeńde bul fılmniń paıda bolýy ulttyq sananyń oıanýy jáne pisip jetilýi ispetti edi, – deıdi kınotanýshy Baýbek Nógerbek.
Fılm sıýjeti folklordan, halyq aýyz ádebıetinen alynǵan. Sol kezde áli de naǵyz kóshpeli ómir saltyn, revolıýııaǵa deıin qazaq halqynyń turmys-tirshiligin, saltyn kórgen aqsaqaldar, zııaly qaýym ókilderiniń kózi tiri edi. Baıqasańyz fılmde tarıhı jádigerler, rýna tańbalaryna uqsas jazýlar bar tarıhı eskertkishter, ejelgi dáýirdegi músin óneriniń belgisindeı qalǵan balbaltastar, sheberler qolynan shyqqan kúmis áshekeıler, shashbaý, estetıkalyq kórkem oryndalǵan kostıým, atrıbýttar kóp. Fılmniń túsirilýi týraly bir derekterde túsirilim úshin qazirgi kúni kezdespeıtin 8-10 qanatty kıiz úıler arnaıy jasalǵany, «Qyryq kósh» úshin aýyldardan 60 túıe jınalǵany, fılm sýretshisi Gúlfaırýs Ysmaılova bastaǵan tańdaýly sheberler qyzdardyń kamzoldary men kóılekterine, júzdegen monshaqty bir-birlep qadaǵany týraly aıtylady. Rejısserlik senarıı boıynsha Jibektiń 10 túrli kostıými bolý kerek dep bekitilgen eken.
«Bul qazaqtyń «álem bizdi tanysyn» sındromy emes, osy fılm arqyly metropolııaǵa jaýap boldy. Biz 1917 jyly paıda bolǵan memleket emespiz, bizdiń tamyrymyz odan da tereń, bizde osyǵan deıin Qazaq handyǵy, salt-dástúrimiz, baı folklorymyz, aýyz ádebıetimiz, jazý-syzýymyz bolǵan degen sóz edi. Biraq ol kezde muny tikeleı aıtýǵa múmkindik qaıda, sondyqtan muny jasyryn túrde, astarlap aıtqan sııaqty» deıdi Baýbek Nógerbek.
Fılmdegi saıası kontekst tek atrıbýttarda ǵana emes, mýzykalyq sheshimderde baıqalady deıdi dramatýrg Ánnás Baǵdat:
– Fılm degen óner tilimen jetkiziletin dúnıe. Men fılmdi qaıta qaraǵanda mýzykalyq sheshimine nazar aýdardym. Fılm «Aqjaıyq» degen ánmen bastalady. Zar zaman áni. Osy án tarıhyn qarap kórdim. Ándi oryndaýshy Bashqurtstan qazaǵy Jaqsylyq Zákirov. Ol kisiniń áke-atalary 30 jyldary Oral jaqtan qýǵyndalyp ketken eken. Ánniń túpnusqasy «Týǵan el» dep atalady, týǵan jerin saǵynǵan bashqurt qazaqtarynyń áni. Birde kompozıtor Nurǵısa Tlendıev osy ándi kezdeısoq tyńdap, fılmge alý úshin ánge arnaıy sóz jazǵyzǵan eken. Fılmde án zar zaman dep bastalady. Reseı ımperııasyna qatysty qazaq ádebıetinde “Zar zaman” degen kezeń bar. Iaǵnı, mátinniń bári sol jaqqa siltep turǵan sııaqty. Ári ánniń shyǵý tarıhyna qarasańyz da, qýǵyn-súrgin. Ekinshi bir paıdalanǵan mýzykalyq sheshim bar. Ekinshi serııa bastalǵanda Jibek pen Tólegen otaýdan shyqqanda «Jaý japty! Jaý shapty! Qalmaq shapty» deıdi. Biraq mýzyka tili retinde Qurmanǵazynyń «Kisen ashqan» kúıin beredi. Al Kisen ashqan kúıiniń tarıhy Qurmanǵazy Reseı ımperııasyna qarsy qýǵyndalyp túrmede otyrǵanda shyǵarǵan kúıi.
Bul orta ǵasyrdaǵy qazaq tarıhy, turmys-salty, ulttyń qalyptasýy degenimen, astarynda Reseıdiń otarlaý saıasatyna, tipti, keńes úkimetiniń saıasatyna qarsylyq jatýy múmkin.
Mundaı batyl oı enzýradan qalaı ótti degen suraqqa kınotanýshy Baýbek Nógerbek mynadaı boljam aıtady:
«Keńes zamanynda zertteýshiler ulttyq mýzykaǵa joǵarydan qaraıtyn. Iaǵnı, klassıkalyq mýzyka bar, al, ulttyq etnıkalyq mýzyka odan bir saty tómen turady. Oǵan tipti asa zer salmaıdy, sondyqtan aıqaılap turǵan elementter bolmasa qýdalamaıtyn. Menińshe sondyqtan da enzýradan aman ótip ketti dep oılaımyn».
«Qyz Jibek» fılmin tek ýaqyt konteksinde ǵana emes, tarıhı qoǵam, avtorlar turǵysynan qarastyratyn bolsaq, oǵan qoıatyn syn da barshylyq. Halyqaralyq qatynastar salasyndaǵy PhD doktory Ǵalym Júsipbek qazirgi qoǵamda arhaıkanyń sakralızaııalanýyn da otarlaý saıasatynyń saldary sanaıdy.
– Qazaq qoǵamynda arhaıkalyq túsinkterge ımmýnıtetimiz tómen. Sebebi alash zııalylary arhaıkalyq túsiniktermen kúresken edi, biraq ol kúres aıaqtalmaı qaldy. Keńes odaǵynda modernızaııa kúshtep júrgizildi, «kishi aǵaıyn ulttarǵa» qatysty násilshildik boldy. Sondyqtan qazaq qoǵamynda tabıǵı túrde reakııa týdy. Arhaıka bola ma joq pa, óziniki bolsa jaqsy bolyp kórindi. Sondyqtan keńester odaǵy ydyraǵanda ımmýnıteti tómen qoǵam túrli arhıkalyq túsinikti jańǵyrtyp jiberdi.
Ǵalym Júsipbektiń paıymdaýynsha fılmge avtorlar turǵysynan da synı qaraý kerek. Máselen, eger osy fılm senarııin alash zııalylary jazsa qandaı dúnıe týatyn edi?
– Eger de fılm senarııin Ǵabıt Músirepov emes, alash zııalylarynyń progressıvti kózqarasty tulǵalarynyń biri, mysaly Ahmet Baıtursynov jazǵanda qandaı fılm shyǵar edi? Qyz Jibekti negizge ala otyryp, keı dúnıelerdi ózgerter me edi? Sebebi bizde qazaq qoǵamyn qaraıyqshy (ult dep turǵanym joq, sebebi men úshin ult túsinigi HHI ǵasyrda saıası birlestikke jaqyn), etnıkalyq mádenı top retinde qazaqtardy alatyn bolsaq, qazaq qoǵamy bitpeı qalǵan úzilip qalǵan modernızaııalaý qurbandary sııaqty. Alash zııalylary ony júzege asyrǵysy kelgenimen, aıaqtaı almady, al bul údiris tabıǵı jolmen júrýi kerek. Máselen 1917 jyly birnshi musylmandar sezi boldy. Bul kezde bolshevıkter áli kelgen joq, Reseı ımperııasy qulaǵan, ýaqytsha úkimet bar edi. Sonda birinshi musylmandar sezi ótti. Oǵan jádıdter, ultshyldar, progressshil azamattar qatysty. Qazir HHI ǵasyrda aıtýdyń ózi birtúrli, biraq sol kezde zııaly qaýym genderlik teńdikti alǵa tartty. Kóp áıel alýdy keleshekte joıamyz dedi. Nelikten sol kezeńde alash zııalylary áıel máselesin alǵa qoıdy? Sebebi dástúrli patrıarhal qoǵamda, qazaqtar arasynda áıel azamatshalardyń quqyqtary bolmaıtyn, jeke múlki quqyǵy bolmaıtyn. Ol úıdegi múlikke erimen birge qosa ıelik etetin, bilim alýǵa múmkindigi bola bermeıtin. Sonda 1917 jyly genderlik teńdiktiń ózektiligin aıtty, polıgamııa, kóp áıel alýdy joıamyz deıdi, qyz balalardyń oqytylýyna jaǵdaı jasaý kerek, qalyń maldy joıǵan durys deıdi. Sodan soń ile-shala tuńǵysh áıel qadı kisi boldy. Endi elestetińizshi eger sol zııalylar Qyz Jibekti túsirse ne bolatyn edi?
Jalpy «Qyz Jibek» jyrynda Jibektiń ákesi Syrlybaı qyzynyń jar tańdaý sheshimin óz erkine beredi. Bul áıel teńdigi belgisine uqsaǵanymen, Ǵalym Júsipbek eklektıkalyq sıýjet dástúrli patrıarhal qoǵamdaǵy áıel teńsizdiginiń basqa da problemalaryn kórsetedi deıdi:
«Qyz Jibek oqıǵasy orta ǵasyrda boldy desek, sol kezdegi quqy qandaı boldy? Dástúrli qazaq qoǵamynda úılený máselesinde áıel róli tómen. Ákesi ne aıtsa sony isteýi kerek edi. Fılmde, jyrda Jibektiń óz qalaýyn bildirýi óte qyzyq. Alaıda Jibektiń ámeńgerlikke razy bolýy neni ańǵartady? Bir jaǵynan teń quqyqty jeteleıtin túsinik bar. Alaıda dástúrli qoǵamda múlik qalaı muragerden muragerge aýyssa, sol sııaqty jesir áıel qaı otbasy, qaı rýǵa kelse, sonda qalady. Jalpy tek áıel teńsizdigi ǵana emes, dástúrshil qoǵamdaǵy adam qundylyǵy máselesi de bar.
HHI ǵasyrdaǵy ult, adam túsinigine keletin bolsaq, fılmde ne dáripteledi? Tólegen nege qaza boldy? Árıne, naqty pikir joq, biraq ákesiniń aq batasyn almaǵany da sebeptiń biri bolýy múmkin. Sondyqtan kontekst óte mańyzdy. Aldaǵy ýaqytta keńestik, jańa tolqyn rejısserleriniń, zamanaýı fılmderdi kórgende kórermen osy syn eleginen ótkizip otyrsa, qoǵamǵa bereri men sol kezeń kontekstin aıyra alar edi. Sonymen, «Qyz Jibek» fılmi mahabbat dastany ma, ulttyq rýhtyń kóterilýi, bostandyqqa degen umtylysy ma degen suraqqa jaýap kórermen sanasynda. Ýaqyt, qoǵam, adam kontekstin ár kórermen jeke paıymy, tájirıbesi men sanasyna súıenip ótedi.
Marapattar
Fılm 1972 jyly Qazaq KSR Memlekettik syılyǵyna ıe boldy.
Fılm rejısseri Sultan-Ahmet Qojyqov, senarıı avtory Ǵabıt Músirepov, basty rólderdi somdaǵan akterler Merýert Ótekeshova, Quman Tastanbekov, Asanáli Áshimov Qazaq KSR Memlekettik syılyǵyn ıelendi.
1972 jyly Tbılısı qalasynda ótken Búkilodaqtyq kınofestıvalde «Úzdik kórkemdik sheshim» nomınaııasy boıynsha jeńimpaz attandy.
Ekspertter pikiri:
Kınotanýshy Baýyrjan Nógerbek: Kınodaǵy folklorlyq dástúrlerdiń damýy turǵysynan alǵanda, «Qyz-Jibek» fılmi halyq shyǵarmashylyǵynyń, etıkanyń, fılosofııanyń folklorlyq dástúrlerin fılm qurylymynda túsiný men refrakııalaýdyń jańa deńgeıin kórsetti.
Fılm týraly derek
Ataýy: Qyz Jibek
Shyqqan jyly: 1970
Memleket: KSRO
Janr: ekranızaııa, tarıhı
Kompanııa: Qazaqfılm
Premera: 1970 jyl, Almaty
Uzaqtyǵy: 145 mın.
Rejısser: Sultan-Ahmet Qojyqov
Senarıı: Ǵabıt Músirepov
Operator: Ashat Ashrapov
Kompozıtor: Nurǵısa Tilendıev
Sýretshi: Gúlfaırýz Ysmaılova
Montaj: G.Bagaýtdınova
Fılm dırektory: Zet Boshaev
Basty rólderde: Merýert Ótekesheva, Quman Tastanbekov, Asanáli Áshimov, Ánýar Moldabekov, Kenenbaı Qojabekov, Gúlfaırýs Ysmaıylova, Farıda Sháripova, Ydyrys Noǵaıbaev, Káýken Kenjetaev, Sábıra Maıqanova.
