1980-1990 jyldardaǵy jasóspirimderdiń qylmystyq toptary týraly kópserııaly fılm «Slovo paana. Krımınalnyı Tatarstan 1970-2010» kitabyna negizdelgen. Avtor Robert Garaev óz kitabynda qalalyq kóshe bandalarynyń tarıhyn, sonyń ishinde óziniń estelikterin baıandaıdy.
Áleýmettik jelilerdi utymdy paıdalanǵan marketıń strategııasy týyndyny tek Reseıde ǵana emes, TMD elderinde de tanymal etýde sheshýshi ról atqardy. Serıaldyń tehnıkalyq qurylymy, akterlik sheberlik jáne qarapaıym oqıǵalardan bastap ýaıym men úreıge toly fınalǵa deıin jazylǵan kórkem týyndy kórermenderdiń nazaryn ustap, shıelenisti, turaqsyz atmosferany qurýǵa, keıipkerlerdiń emoııasyn ashýǵa, oqıǵa jelisine temp qosatyn jump cut montajdaý tehnıkasy men únemi qozǵalystaǵy kamerany qoldaný arqyly kórermendi oqıǵanyń belsendi qatysýshysyna aınaldyrdy.
Mýzyka da serıaldyń atmosferasyn qurýda mańyzdy ról atqardy. «Laskovyı maı» tobynyń «Sedaıa noch» áni jastyq shaǵy KSRO-men baılanysty kórermender úshin nostalgııalyq element bolsa, Aigel tobynyń «Pyıala» áni úreı men qatygezdiktiń leıtmotıvine aınaldy. Al Basta men Mıraj tobynyń trekteri keıipkerlerdiń tarıhy men emoııalarynyń ártúrli aspektilerin kórsetedi. Bul áýender kórermenderdiń orta býynynda da, jańa býynynda da tanymaldylyqqa ıe bolyp, qaıta jańǵyrýǵa múmkindik aldy.
Árıne, osyndaı nostalgııalyq ánder, barlyǵynyń sanasyndaǵy tanys 90-jyldar jáne óz deńgeıinde túsirilgen serıaldyń tanymaldylyǵyna zor áser etti. Aǵa býyn jıi ańsaıtyn qıyn (ári «jaqsy») kezeń kóp kúttirmeı kórermenderine qaıta oraldy. Kommýnızm, tártip, teńdik, adamı qundylyqty ańsaıtyn urpaqqa serıal nostalgııalyq qazyna bolyp, ótkenine oralýǵa múmkindik bergen de shyǵar. Biraq, kóptegen synshylardyń oń baǵasyn alǵan serıaldyń ishine jasyrylǵan keıbir máselelerge toqtala keteıik.
Áıel beınesin elemeý jáne ony álsiz jaratylys retinde sanaý máselesi postkeńestik elderde ózekti bolyp qala beredi. Bul týyndyda da teńsizdik pen kemsitýshilikke ákep soqtyratyn «durys» áıel beınesi álsiz, qorǵansyz obekt retinde kórsetiledi. Ájesimen, ıa tek anasymen birge turatyn balalardyń «qorǵansyzdyǵyn» paıdalanyp, avtorlar kórermenniń jandy jerine basyp, manıpýlıaııalaıdy. Mysaly, qatty soqqydan qaza bolǵan Eralashtyń aýyr qozǵalatyn, jasy kelgen jalǵyz ájesi ǵana bar. Nemese bas keıipker Andreıdiń otbasynda anasy men qaryndasy ǵana bar, ári kedeı. Serıalda Irına esimdi áıel mılıııa qyzmetkeri eń jaǵymdy, meıirban, empatııasy joǵary keıipker. Alaıda, Irınanyń jumys ornynda qyzmetker retinde sózi ótimsiz, al, tipti, Andreı úshin ol seksýal obekt. Osylaısha, avtorlar áıel beınesin tek álsizdik pen táýeldilik nysany retinde usyna otyryp, qoldanystaǵy genderlik stereotıpterdi qoldaıdy, ári ýshyqtyrady. Áıelder týraly mundaı túsinik olardyń qoǵamdaǵy rólin tómendetip, áıelderdiń jeke qasıetteri men qabiletterine qaramastan dármensiz jáne tulǵa retinde ózindik qundylyǵy joq degen senimderdi qaıta usynady.
Serıalda býllıńke tap bolǵan balalardyń taǵdyry jáne olardyń ishki azaptary kóleńkede qalady. Bul keıipkerlerge ekran ýaqyty bólinbegendikten, kórermenderge balalardyń aýyr tájirıbesi men travmaǵa ákep soǵatyn oqıǵalarynyń saldaryn baǵalaýǵa múmkindik bermeıdi. Onyń ornyna, basty keıipkerlerdiń taǵdyryna asa nazar aýdarylady jáne qylmystyq toptyń «moraldyq» standarttary men negizdemelerine túsinistikpen qaraýǵa shaqyrady. Avtorlar bul keıipkerlerdiń teris áreketterine ne túrtki bolǵanyn, motıvterin naqtylaýǵa tyrysady. Alaıda, mundaı strategııa keıipkerlerdiń kúrdeli bolmysyna baılanysty qylmystyq minez-qulyqty aqtaýǵa ákelýi múmkin.
Serıal kóbine adamı qundylyqtar men túsinikterge nazar aýdaryp, belgili bir senimdi ustanatyn, álsizderdi qorǵaıtyn jáne zulymdyqqa qarsy turatyn jigitterdiń beınesin jasaıtyndaı kórinedi. Alaıda, bul gýmanıstik ádemi perdeniń artynda las jáne qatygez oıyn jatyr. Bul álemde sizdiń qanshalyqty jaqsy nemese jaman ekenińiz, jasyńyz mańyzdy emes – bári osy úlken mehanızmniń bir bóligine aınalady. Sıýjette mundaı toptardyń paıda bolýyna ne túrtki bolǵanyn, onyń sebepterine nazar aýdarylmaıdy. Ýrbanızaııa, ekonomıkalyq quldyraý jáne kommýnızmdi kapıtalızmmen almastyrý, «joǵalǵan» adamdardyń jol bastaıtyn kóshbasshy izdeýi osy toptardyń qalyptasýyna negiz boldy degen oılar janama túrde de aıtylmaıdy.
Taǵy da eskeretin másele, qylmystyq toptaǵy «jigitterdiń» óz túsinigi, ustanymdary bar. Ózderine qatysty máselege kelgende – ádildik, teńdik jáne bári ruqsat degen túsinik alǵa shyǵady. Álsizderge (serıalda olardy «chýshpan» dep ataıdy) qarym-qatynasy óshpendilik, adam qataryna qospaý, álimjettik kórsetýden quralǵan. Jigitter men álsizder arasyndaǵy qatynasta bılik jáne quldyq uǵymy bar. Álsizder kez kelgen qorlyqqa tózedi, olar únemi úreıde ómir súredi (mysaly, basty keıipker Andreı mektepke barý úshin tyǵylyp, aınalasyna qaıta-qaıta jaltaqtap baratyn). Ózderine kelgende belgili bir túsinikterdiń bolýy, al álsizderge kelgende kez kelgen ereje jaramdy degen ustanym janama bolsa da memleket jáne halyq túsinigine keledi. Avtorıtar bılik soǵys bastalǵaly halyqtyń jappaı mıtıńgke shyǵýyna da, petıııa túrinde qarsylyqtardyń eshqaısysyna da qulaq aspady. Bul serıal kontekstinde jigitter men álsizderdiń qarym-qatynas ǵana emes, sonymen qatar qoǵamdaǵy ádilet pen jaýapkershilik týrasyndaǵy máseleler bar ekenin kórsetedi.
Serıaldy kóre salyp, 2022 jyldyń jazynda shyqqan qazaqstandyq-qyrǵyzstandyq «Chernyı dvor» serıalymen parallel oıǵa keledi. «Chernyı dvor» serıalynda oqıǵa 2000 jyldary ótip, onda qyrǵyzstandyq jas balalar «Brıgada» serıalynan keıin qylmystyq ómirdiń belsendi oıynshylaryna aınalady. Alaıda, ol serıalda tek bir ǵana qylmys kórsetilip, onyń aýyr jáne qaıǵyly saldary kórsetiledi. Zábir kórgen adamdardyń oıy eleýsiz qalmaı, qylmysty ashqan kezde olardyń sózi belgili bir rólge ıe bolady. Serıal qylmystyq toptyń, qandaı da bir «oıynnyń» aıaǵy ne nársege ákeletinin kórsetedi, ári ol isten jıirkendiredi. Akıra Kýrosavanyń «Rasemon» fılmindegideı oqıǵany varıaııalap jetkizý, erekshe operatorlyq sheshimder, onyń ishinde turaqsyz emoııany kórsetý úshin «Holand buryshy» sekildi kınematografııalyq tásilderdi qoldanady. Utymdy kınotiliniń túrliligi bolǵanymen, agressııanyń basym bolýy, lastyqtyń kóp bolýy onyń kórkemdik dárejesine jáne kórermen qabyldaýyna keri áserin de berdi. Jáne bul salystyrýda «Slovo paana» birkelki temporıtmmen, artyq boǵaýyz sózdiń joǵymen erekshelenedi. «Slovo paana» serıalynyń tehnıkalyq, kórkemdik dárejesi nashar bolǵan jaǵdaıda, týyndy bundaı tanymaldylyqqa ıe bolmaıtyny anyq. Osy sebepten, kórýge jaǵymdy týyndy artyq is-áreketten tyıylyp, jiti qadaǵalaýda bolǵandaı áser qaldyrady.
Rasynda, serıaldyń qarjylaı qoldaýshysy Internetti Damytý Instıtýty (Instıtýt Razvıtııa Interneta – IRI) uıymy. 2020 jyly belsendi túrde memleket qarjysyn ınternet-jobalarǵa quıa bastaǵan IRI óz veb-saıtynda bylaı dep jazady: «Biz ıfrlyq ortada memlekettik saıasatty jetildirýge baǵyttalǵan zańnamaǵa usynystar men túzetýler ázirleýge qatysamyz, derekterdi paıdalaný etıkasy kodeksiniń bastamashylary men avtorlarynyń qataryna kiremiz. Biz sondaı-aq naryqty taldaýmen aınalysamyz, ınternettegi mazmundy tutyný taqyrybynda zertteýler men áleýmettik suraqtar júrgizemiz».1 Memleket qarjysymen qarjyldandyratyn IRI uıymy Reseı Federaııasyndaǵy ınternetke qatysty barlyq kontentti baqylap otyratynyn ańǵardyq. Bul turǵyda serıaldyń Reseı jáne Ýkraına soǵysyndaǵy ustanymy túsinikti, al basqynshylyqty aqtaý, álimjettik kórsetýdi qalypty jaǵdaı dep qabyldaý, ádilet ornatýshy buzyq jigitterdiń «normalary» men áreketterin oń qabyldaý jáne sol jyldardy ańsaý – Kremldiń basqynshylyq áreketterin dáripteý bolyp sanalmaı ma degen suraq týyndaıdy.
«Slovo paana» serıaly jetistikke jetse de, áıeldiń, qurbandardyń taǵdyryn jáne áleýmettik-mádenı faktorlardy tereń taldaýdyń bolmaýynyń kesirinen agressor júıeni ıdealızaııalaıtyn úgit-nasıhat quraly bolyp otyr. Serıal teris qundylyqtardy, býllıń pen konflıktterge toly qatygez ómir saltyn kórermen, ásirese, jasóspirim úshin qalypty etedi. Áıelder obektıvızaııasy, «kúshti» jigitterdi ulyqtaý – stereotıpterdi odan ári kúsheıtetin propaganda elementteri retinde áreket etedi.
Árıne, bir qaraǵanda bul eshkimge zııany joq týyndy esebinde bolýy múmkin. Biraq, «Slovo paana» – bul jaı ǵana oıyn-saýyq týyndysy emes, medıanyń arqasynda qoǵamdyq pikir men ıdeologııalyq kózqarastardy qalyptastyratyn quralǵa aınalyp otyr. Sondyqtan, kórermen aýdıovızýaldy týyndylardyń tehnıkalyq, shyǵarmashylyq ádisterine ǵana emes, áleýmettik-mádenı róline de mán berip úırenýi kerek.