«QAZAQ KINOSY: BIZ KIMBIZ» jobasynyń aıasynda Ádilhan Erjanovtyń «Úkili Kámshat» fılmi kórsetilip, talqylandy. Fılmge kıno jáne áleýmet turǵysynan eksperttik pikir bildirýge áleýmettanýshy Serik Beısembaev, kınotanýshy Moldııar Ergebekov shaqyryldy, sonymen qosa osy kınofılm operatory Erkinbek Pitiralıev qatysty.

Talqy kıno tili, kınodaǵy sımvoldar tili taqyrybynan bastaldy. Talqy moderatory Bella Ormanbet fılmdegi úı elementine nazar aýdardy: «Osy fılmniń bári úıden bastalady, biraq úıge nazar aýdarsańyz, eń birinshi kadrda balalar salǵan sýret sııaqty tym qarapaıym, esik, terezeler. Ózi tym tapal úı, tipti adamǵa qajet te emes shyǵar. Sondaı úıdiń qundylyǵy joq. Biraq árkim sol úı úshin kúresedi. Sol úı siz úshin ol ne? Bul úıdiń tapal bolýy neni bildiredi?»

Kınotanýshy M. Ergebekov bul oıdy qýattap, onyń tipti úı deýge kelmeıtin kishkene ǵana eskirgen, qulaıyn dep turǵan baspanaǵa kóbirek keletinin aıta kele, Ádilhan Erjanov shyǵarmashylyǵyna jazýshy Dostoevskııdiń yqpaly bar sııaqty degen boljamyn aıtty. Onyń aıtýynsha, Ádilhan Erjanovtyń fılmi Dostoevskııdiń «Idıot» (Naqurys) atty shyǵarmasymen úndes keledi. Dostoevskıı óz shyǵarmasynda orystarda Otan uǵymynyń joq ekenine renjıtinin aıta kele, Ádilhan Erjanov ta qazaq qoǵamymen parallel júrgize otyryp, bizdiń qoǵamda áli Otan uǵymynyń qalyptaspaǵanyn aıtqysy kelgen sııaqty dedi: «Romannyń («Idıot») basty keıipkeri aýrý qyz, epılepsııamen aýyrady. Buny da Dostoevskııden alatyn sııaqty. Jáne bul romanda orystar Otan degenin ne ekenin bilmeıdi deıdi. Otan degen túsinikteri joq deıdi. Bári tek qana ózin oılaıdy, bul Dostoevskııdiń ókpesi ǵoı. Bári bir-birine beıjaı. "Mundaı jaǵdaıda adam ıdıot bolǵany jón" deıdi... Rasynda da ıdıotık keıipkerlerdi kóremiz. Úı – Otan máselesi, bul jerde balalar úshin úı – Otan, al qalǵandary úshin ol Otan emes. Jaı ǵana mal-múlik. Jeıtin, asaıtyn, ıe bolatyn bir mal-múlik. Bul jerde de Erjanov Dostoevskııden de bir syn aıtyp jatqan sııaqty. Biz kimbiz? Búgingi taqyrypqa keletin bolsaq. Bizde áli Otan, qoǵam degen túsinikter qalyptasqan joq. Biz áli qoǵam bola almaı jatyrmyz. Qoǵam degenimiz bir-birine kómektese alatyn, azamattyq pozıııasy bar tulǵalardan turatyn fenomen. Sondyqtan bul jerde otansyzdyqty jáne qoǵam bola almaýdy kóremiz».

Moldııar Ergebekovten keıin sóz alǵan áleýmettanýshy Serik Beısembaev osy elementterge qatysty óz oıyn bildirdi: «Fılmdegi úı rasynda da Otannyń sımvoly sekildi, ıaǵnı bul biz táýelsizdik jyldaryna qandaı memleket, qoǵam qurdyq degenge saıatyn sııaqty. Fılmniń aǵylshynsha aty The Owners. Aǵylshynsha Ownership degen sóz bar, ıaǵnı tıistilik, ıelik etý degen maǵyna beredi. Biz qurǵan memlekettiń ıesi kim degen suraqqa jaýap bergen sekildi. Osy suraqqa jaýap berý barysynda, meniń oıymsha, ol negizgi úsh konflıkt kórsetedi. Birinshi konflıkt sıýjetten anyq oqylyp tur – saıası júıe men azamattardyń arasyndaǵy konflıkt. Saıası júıeni polıııa ókilderi beıneleıdi. Ol júıe korrýpııalanǵan, azamattardyń esh quqyǵyn oılamaıdy, qorǵamaıdy. Adamdar moraldyq prınıpterdi saqtamaıdy. Ekinshi konflıkt – qundylyqtar qaqtyǵysyn baıqadym. Birneshe qundylyqtar kórsetiledi. Birinshisi, din men kommýnıstik ıdeologııa arasyndaǵy qaqtyǵys. Ol polıııa bólmesindegi Lenınniń ilinip turǵan portreti jáne de namaz oqıtyn polıııa. Ol da ońaı oqylatyn nárse. Úshinshi qaqtyǵys – býyndar, urpaqtar arasyndaǵy qaqtyǵys. Aǵa býyn sovet odaǵynda tárbıelengen, olar bul memleket bizdiki deıdi. Birinshi úıge keletin kezdegi aǵanyń aıtatyny "Bul úıdi remonttaǵan men, sen munda turmaısyń, ket dedim men saǵan!" deıdi. Iaǵnı ol adamdar osy ıelikke óziniń quqyǵy bar ekenin aıtyp jatyr. Djon – 80 j. urpaq sekildi. Ekinshi býyn – Erbol 90 jyldary týǵan urpaq. Úshinshi urpaq – qaıtys bolǵan qyz. Ony óte aýrýshań qylyp beıneleıdi. Meniń oıymsha, 2000 jyldarǵy urpaqtarǵa avtordyń bergen baǵasy sekildi. Bul urpaqtan eshqandaı úmit joq degen sekildi. Osy úsh túrli qaqtyǵysty jaqsy kórsetkenin bilgen. Ielik máselesi avtordyń óz kimdigin izdeýden týyndaǵan sekildi. Avtordyń ózi 80 jyldardyń týmasy, oryssha tárbıelengen. "Biz kimbiz?" degen suraqqa jaýap izdeý barysynda, óz túp-tamyrymyzǵa oralýymyz kerek. Iaǵnı, ol bizdiń aýylymyz, túp mádenıetimiz. Biraq, ol mádenıetten avtor ózin tappaǵan sekildi. Sol óziniń túp-tamyryna óte skeptıkalyq qaraǵan sekildi».

Moldııar Ergebekov Serik Beısembaevtyń osy oıyna qosylatynyn bildirip, bylaı dep tolyqtyrdy: «Erjanov – qazaq kınosynyń estetıkasyna óte kóp áser etken rejısser. Rasynda da fılmderi estetıkalyq turǵydan nemese baıandaý narratıvi turǵysynan bolsyn shedevr dep aıtýǵa bolady. Alaıda Erjanovtyń úlken bir kemshiligi bar. Men osy kemshiligin aıtqan kezde kóptegen ásirese orys tilinde sóıleıtin kınotanýshylarmen kelispeı qalyp jatamyz. "Sen ana fılmdi kórdiń be, myna fılmdi kórdiń be? Bári keremet, biz jaıynda aıtady" degen sııaqty oıyn aıtady. Iá, biraq kóbinese ózi jaıynda aıtady nemese óziniń stereotıpteri, dúnıetanymyndaǵy Qazaqstan qoǵamyn aıtýǵa tyrysady. Sondyqtan men Erjanovty Haıdegger dep baǵalaımyn. Haıdegger – 21 ǵasyrdyń fılosofııasyna keremet áser etken adam. Hıtler ony Fraıbýrg ýnıversıtetiniń rektory etip taǵaıyndaǵannan keıin, kele sala búkil evreı professorlardy jumystan shyǵaryp jiberedi. Sol jyly fashıst partııaǵa múshelikke kirip, 1945 jylǵa deıin sol partııanyń múshesi bolady. Desek te ol sottalmaǵan adamdardyń biri. Buny aıtyp otyrǵan sebebim, Erjanovta da sondaı bir násilshildik bar. Ol sanaýly túrde me, álde beısanaly túrde me, bilmeımin. Erjanovtyń men kórgen barlyq fılmderinde qazaq tilinde sóıleıtin adamdar – jaman adamdar. Basqa fılmderin de kórińiz. Qatelesýim múmkin. Biraq, jalpy meniń fılmderinde baıqaǵanym osy. Sondyqtan men Erjanovty qazaq kınosy Haıdeggeri deımin».

Talqy aýany keıipkerler obrazyna qatysty oıysty. Basty keıipkerlerdiń biri Erbol obrazy jóninde S.Beısembaev bylaı dedi: «Meniń oıymsha, Erbol basty keıipker retinde toqsanynshy jyldardaǵy býynnyń ózine artylǵan artyq jaýapkershiligin kórsetkisi kelgen sekildi. Iaǵnı, toqsanynshy jyldary, táýelsizdiktiń basynda týǵan býyn táýelsizdik urpaqtary retinde. Eldiń bolashaǵy týraly aıtqan kezde negizgi narratıv - "bolashaq jastardyń qolynda". Memlekettiń óte kóp paıdalanatyn propagandalyq rıtorıkasy - "Jastar bizdiń bolashaǵymyz". Sonda Erbol ózine artqan júkti kótere almaı, qatty qysymnan aqyry qarý alyp atyp tastaıdy. Meniń oıymsha, avtor osy arqyly bir Qazaqstannyń dál sol kezdegi jaǵdaıynyń jaqsylyqqa aparmaıtynyn boljap kórgen sekildi. Jańa aıtqan qaqtyǵystardyń nátıjesi aıaǵynda osyndaı taraptardyń bir-birin óltirýi, kompromısske kele almaýyna ákeledi dep qorytyndylaıdy. On tórtinshi jylǵy jaǵdaıdy alatyn bolsaq, Jańaózen boldy, biraq ta qoǵamdyq klımat basqasha edi. Dál osyndaı kóńil qalý, bılikke qatty senbeýshilik dál osylaı taramaǵan bolatyn. Biraq rejısserdiń óner adamy retinde. Múmkin bir túısigi bizdiń qoǵam damýynyń qaıda bara jatqanyn aıtqysy kelgen shyǵar».

Moldııar Ergebekov fılmniń kórermeni men ekran arasyndaǵy sezim jaıly suraqqa kınoteorııa turǵysynan toqtaldy: «Negizinde kıno teorııasynda jáne jalpy teatr teorııasynda, performanstyq ónerlerde mynandaı eki kózqaras bar. Iaǵnı, birinshisi kórermen tús kórip otyrǵandaı kórýi kerek dese, ekinshisi kórermen oıaý kórý kerek degen kózqarasty jaqtaıtyndar bar. Ekinshi teorııany jaqtaıtyndar, bylaı deıdi: únemi biz kórermenge fılm kórip otyrǵanyn esine salyp otyrýymyz kerek nemese teatrǵa otyrǵanyn. Ony Breht "shok effekti" deıdi. Desek te, bizde fılmdi kórgen kezimizde tek qana bir adam retinde kórmeımiz, sonymen qatar belgili bir ıdeologııa, belgili bir mádenıet, belgili bir basymyzdan ótken taǵdyrlar arqyly da kóremiz. Sondyqtan da, tipti osyndaı shok effektisi bar fılmderdiń ózinde de jylaýyńyz múmkin. Onyń tipti kem-ketik jerlerin kóre almaı qalýymyz múmkin. Bul fılmdegi baıandalǵan nársege senetin adamdar, bul fılmdi kórgen kezde elitip kórýi ábden múmkin. Iaǵnı, qanshalyqty bul fılmde, mysaly úshin bizge birneshe jerinde shok effekt jasaıdy».

Bul oıdy áleýmettanýshy S.Beısembaev bodan ári órbitti: «Kınoda baıqasańyzdar, júgirip júrgen adamdar. Bul bizdiń qoǵamdy sıpattaýdyń bir joly dep oılaımyn. Iaǵnı, júrigip júrgen adamdar – eskapızm. Únemi shynaıylyqtan, ómirdiń ay shyndyǵynan qashyp júrgen jáne Qazaqstanda bolyp jatqan problemalardan ózin tys ustaıtyn adamdar bar qoǵamda. Meniń oıymsha, solardy kórsetkisi kelgen sekildi. Beı-jaı, saıasatqa eshqandaı aralaspaıtyn, "moıa hata s kraıý" deıtin adamdar kóp qoǵamda. Biraq ol adamdar erte me, kesh pe saıası júıemen kezigedi. Júgirip júrgen adamdy polıııa ýchaskesine ustap alady ǵoı. "Nege júgirip júrsiń?" dese, "ıa prosto begaıý" deıdi. "A chto, nelzıa" dese, "ý nas svoı pravıla, svoı zakony" deıdi. Iaǵnı, sen qansha jerden saıasatqa aralaspasań da, ol saıasat seniń aldyńnan shyǵady dep aıtqysy keledi. Sosyn qoǵamdy óte qatygez dep sıpattaıdy. Bala problemasymen sotqa barǵan kezde, kezekte turǵan adamdardyń kózqarasy. Seniń problemań maǵan qyzyq emes. Úshinshi bir sıpattamasy - bizdiń qoǵam óte ınfantıl deıdi. Ol anaý sol aýyldaǵy balanyń kıimin kıip alǵan, bolmasa úıdiń shatyryna minip alyp, túspeıtin eresekter. Ol da bizdiń qoǵam shyndyqty qabyldaýǵa daıyn emes, áli balanyń keıpinen shyǵa almaı júr degenge saıady. Meniń oıymsha, bul tym qatty ásireleý. Bizdiń qoǵamdy áli bir belgili deńgeıge jetpeı qalǵan dep sıpattaǵan kezde, únemi qarsy shyǵamyn. Ol olaı emes dep. Bizdiń qoǵam ártúrli, ártúrli qoǵam ókilderi bar. Azamattyq belsendiler de bar, passıvteri de bar degendeı. Sondyqtan endi bul sýretshiniń óziniń gıperbolızaııa arqyly problemalardy kórsetýge tyrysýy shyǵar. Onymen kelisýge bolady, kelispeýge de bolady, biraq ta 2014 jylǵy kontekstpen aıtar bolsaq, óte batyl qadam. Ol kezeńde dál osylaı ashyq aıtý óte qıyn bolǵan edi. Men osy fılmniń tarıhyn oqyp, qaraǵan kezde, bul Qazaqfılmniń qarjysyna túsirilgen eken. Biraq Qazaqfılm keıin óziniń logosyn qoıýǵa ruqsat bermeı qoıypty, keıin prokatqa shyǵarýǵa qarsy bolǵan. Bul da óte qyzyq, sol kezderdegi qoǵamdyq qabyldaý, memlekettiń qabyldaýy jaıynda kóp habar beredi».

 

Kınotanýshy M. Ergebekov fılmnen alǵan áserin aıta kelip, qazaq qoǵamyndaǵy keıipkerdi beıneleý problemalaryna toqtaldy: «Erkindikshil óner toptarynyń, óner adamdarynyń eńbekterin únemi qarap otyrǵandy jaqsy kóremin. Biraq únemi qarap otyrǵan kezde, ortaq bir problemalaryn baıqaımyn. Biz lıberalızm nemese demokratııaǵa degen umtylysty kóbinese ózimizdiń perspektıvamyzdan ǵana baǵalaımyz. Mysaly úshin demokrat adam dindar bolatyn bolsa, dinı bostandyqty alǵa tartady, al dinsiz bostandyqqa bóget bolýǵa tyrysady. Al negizinde lıberalızm ıdeologııa retinde bárin qamtý kerek. Plıýralızm. Ár alýan bolýǵa umtylý kerek. Bir bóget bolýǵa umtylys bar. Nátıjesinde bizde lıberalızm joq. Árıne ásirelep jatyrmyn. Mysaly, IK-ny qarasaq, Dýdqa bergen suhbatynda jaqsy adamdy araq ishpeıtin adam dep sıpattaıdy. Nege olaı sıpattaıdy? Óıtkeni onyń ákesi araq ishedi eken. Solaı óte qarapaıym túrde túsinemiz de, nátıjesinde "Dástúr" degen fılm túsiremiz. Nemese áıelderdi beıneleýde problematık beıneler jasaımyz. Biraq qoǵam da demokartııalyq atmosferaǵa sonshalyqty ash, bul kontentterdi óte qatty tutynyp jatyr. Al endi ekinshi sezimim mynaý boldy. Mynaý aýyldyń mafııasy nemese qoǵamdyq qundylyqtar ábden jınalǵan bir obraz, qoǵamdaǵy eń negatıv qundylyqtar. Men senen úlkenmin dep sóz sóılep shyǵady ǵoı. Sóıtedi de, óte ózine kereǵar bir keıipker bola qalady. Sender osyndaısyńdar, jemqorsyńdar dep. Bizdiń qazaq ıntellıgenııasyna sol jerde silteme jasaǵan sııaqty. Sonymen qatar eks-prezıdentke de silteme bardaı. Ýchastkovyı qylyp men seni taǵaıyndadym, biraq oǵan alternatıva shyqqan kezde umyt bolyp qalatynyn meńzegen sııaqty. Sonymen qatar qazaq ıntellıgenııasy adaldyq, ádildik jaıynda kóp aıtady, eldi saqtaýymyz kerek, otanshyl bolýymyz kerek deıdi de, bári rýǵa bólinip, Shyńǵyshanǵa talasady. Soǵan bir silteme jasaǵan sııaqty».

Ekspertter talqysyna fılm operatory Erkinbek Pitiralıev te qatysqan bolatyn. Talqy qatysýshylary fılmniń túsirilýi jaıly suraq qoıdy. Túsirilim proesi týraly Erkinbek myrza bylaı dep jaýap berdi: «Bul endi meniń shyǵarmashylyǵymdaǵy birinshi tolyqmetrajdy fılm boldy. Túsirilim óte qyzyqty ótti. Túsirilim toby óte az boldy. Tehnıka tapshy boldy. Qazaqfılm bizdi túsirilim alańyna shyǵardy da, biraq eshqandaı qoldaý kórsetken joq. Kınony qarap otyrsańyzdar, atystardan keıin kamera qımyldap bastaıdy, túngi sahnalar paıda bolady. Sol jerlerde ǵana kishigirim qoldaý boldy. Negizi bylaı praktıcheskı partızanskıı kıno boldy ǵoı».

 

Qatysýshylar tarapynan Ádilhan Erjanov fılmderindegi gender máselesi, er adamdardyń kóbirek bolatynyna qatysty suraq boldy. Ol suraqqa Moldııar Ergebekov jaýap berdi.

M. Ergebekov: «Erjanov negizinde bizdiń kınorejısserlerdiń arasyndaǵy eń az mızogındi rejısser. Áıelder onyń fılmderinde kóbinese jaqsy adamdar. "Qap-qara adamdy" esterińizge túsiretin bolsańyzdar, ol jerde jalǵyz batyl adam - áıel jýrnalıst. Árıne, Erjanov ony da shet elden kelgen qazaq áıel jýrnalıst retinde kórsetedi. Erjanovtyń gender teńdigine baılanysty kózqarasy áldeqaıda jaqsy dep aıta alamyn. Al endi nege er adam kóp? Bálkim rasynda da bir kinálaý bar shyǵar. Óıtkeni bilesizder 30 jyl boıy bul elde patrıarhal qundylyqtar ústem boldy. Sol qundylyqtar arqyly basqaryldyq. Tipti "ózderińiz ǵoı erkekterdi tárbıeleıtin" degen áńgimeler estidik eks-prezıdentimizden. Sondyqtan da soǵan qarsy da bir synı kózqarasy shyǵar».