Emır Baıǵazınniń «Ózen» fılmi bizdiń kim ekenimizdi jáne qoǵamdy tereńirek túsinýge múmkindik beretin mańyzdy týyndy. Fılmde aýyldyq jerde ósip kele jatqan jasóspirim Asqattyń ómiri arqyly qazaq qoǵamynyń áleýmettik jáne mádenı erekshelikteri kórinis tabady. Fılm otbasy, jetilý jáne ómirdiń qıyndyqtarymen kúresý sekildi ózekti taqyryptardy qozǵap, ulttyq qundylyqtardy, dástúrlerdi jáne qazirgi zamanǵy qazaq qoǵamynyń máselelerin beıneleıdi. Baıǵazınniń vızýaldyq sheberligi men tabıǵat kórinisterine basa nazar aýdarýy kórermenge qazaq halqynyń rýhanı álemi men mádenıetin tereńirek túsinýge jol ashady.
Oner Portal “Biz kimbiz” jobasy aıasynda kınotanýshy Eńlik Egeýbaeva moderatorlyǵymen antropolog Indıra Álibaeva men saıasattanýshy Álibek Nurǵaıyp talqylaý ótkizgen bolatyn.
Keıipkerlerdi keńistikke ornalastyrǵanda, olardyń ishki minezin, ishki qıynshylyqtaryn, ishki qarama-qaıshylyqtaryn bildirý úshin operatorlyq jumys mańyzdy ról atqarady. Osy rette avtordyń keńistikpen oınaýy óte qyzyq. Rejısser Emır Baıǵazınniń aldyńǵy eki fılminde, ıaǵnı birinshi «Aslannyń sabaqtary», ekinshi «Jaraly perishte» fılminde basty keıipker óte qatygez, zulym jáne qoǵamdyq ómirdiń kýágeri bolatyn. Al «Ózen» fılminde avtor Asqatty jáne onyń baýyrlaryn bir zulymdyqtan qorǵaǵysy keletindeı, ákesi arqyly avtor rasymen balalardy belgili bir syrtqy kúshterden, syrtqy qaýipterden qorǵaýǵa tyrysqandaı deıdi Eńlik Egeýbaeva. Álde bul qorǵaý shekteýge jaqyn ba? Osyndaı oılar qandaı da bir saıası parallelderdi oıǵa túsire me degen suraqpen talqylaýdy bastady.
Qoǵamdy zerttep júrgen, qoǵamdaǵy proesterdi baqylap júrgen maman retinde Indıra fılmdi ár kórgen saıyn túrli áser alyp, jańa dúnıelerdi baıqaıtynyn aıtty. “Birinshi kórgende bul fılmdi postkeńestik, postsoıalıstik eldegi ózgerister týraly dep oıladym, bir otbasynyń mysalynda. Ákesiniń minezin baıqasaq, óziniń qorasynyń ishinde bir rejım bar, ol sonyń bárin qurastyryp jatyr. Balalary jumys isteý kerek, jumys istemese jazalaıdy, demalýǵa múmkindik bermeıdi. Balalarda óz daýysy joq sııaqty: tapsyrma berildi, balalar oryndaýy kerek. Jigittiń kelýi, ıaǵnı Qanattyń, kapıtalıstik ózgeristerdiń kirip kele jatqany, sandyq qurylǵylardyń paıda bolýy sııaqty kórindi. Onyń aıtqandary balalarda túsinispeýshilik sezimin oıatty, kóptegen psıhologııalyq kúızelister týǵyzdy. Biraq alǵashqy kórgende bul fılm maǵan transformaııadan ótip jatqan qoǵam týraly, olardyń ishki qaqtyǵystary týraly bolyp kórindi. Zertteýler de kóp osy boıynsha júrgizilip jatyr. Soıalıstik rejımnen keıin kóptegen adamdarda «biz endi qalaı ómir súremiz, sheshimdi kim qabyldaıdy» degen oı boldy, sol nárseni kórdim. Bir jaǵynan bul fılm balalyq shaq týraly bolyp kórindi. Soıalıstik qatal rejımde ómir súrip kele jatqan balalar jáne olardyń ómiri. Balalyq shaq týraly jazylǵan antropologııalyq eńbekter de bar. Mysaly, Baqytkúl Tólebaeva degen antropolog bar, ol Qyrǵyzstandaǵy balalyq shaq týraly jazady. Ol aıtady: Qyrǵyzstanda ata-analar balalaryn ósirgende eń bastysy úlkendi tyńdaý kerek dep úıretedi, alaıda densaýlyq pen qarjylyq saýattylyq týraly aıtylmaıdy. Belgili bir kútetin nárseleri bar, tárbıe jáne jumys qatar júrýi tıis. Myna jerde de men sony baıqadym: balalar jumys istese, úlkendi tyńdasa erteń olar jaman bolmaıdy degen”.
Saıasattanýshy Álibek Nurǵaıyp trıllogııanyń úshinshi bóliminde rejısser Aslandy belgili bir jaman nárselerden, jaman oılardan qorǵaǵysy kelip, ádeıi osyndaı operatorlyq jumysty tańdady degen pikirin aıtty. «Aslannyń sabaqtarynda» Aslan Bolatty óltiredi. «Jaraly perishte» fılminde tórt keıipker bar, olardyń barlyǵy ólimmen baılanysty. Bireýi tipti balalar úıinen kelgen balalardy tirideı bólmege qamap, órtep jiberedi. Bireýi qyzyna túsik jasatqyzady, bireýi súıikti taýyǵyn baýyzdap jiberedi. Osylaısha, Emır Baıǵazın kúnániń ne ekenin, kúnániń qaıdan paıda bolatyny týraly bir fılosofııalyq ózindik manıfest jasaǵysy kelgen bolar dep oılaımyn. Bul eki fılmniń jalǵasy retinde, fılmde ákesi aıtady ǵoı: «Men balalardy jalǵannan saqtaǵym keledi, syrttan saqtaǵym keledi» dep. Bálkim, Baıǵazınniń aıtqysy kelgeni: kúná qaıdan shyǵady? Bul qoǵamnan kele me? Álde adam týa sala kúnáhar bolýǵa beıim be?
Álibek Nurǵaıyp fılm men qoǵam jáne medıa arasyndaǵy baılanysyn sabaqtaı otyryp bylaı deıdi:
Jaqynda jańalyqtarda kishkentaı 4-5 jasar balalar bir-birin teýip, uryp jatqan vıdeolar taraǵan bolatyn. "Shybyndar ámirshisi" degen kitap bar, sol kitapta balalardyń qatygezdigi týraly aıtylady. Biraq taǵy da sol suraq: bul qatygezdik qaıdan paıda bolady: qoǵamnan ba álde balalar perishte bolyp týmaı ma degen. Bul fılmde, meniń oıymsha, Emır Baıǵazın osy suraqty negizge ala otyryp, balanyń beıkúná keıpin joǵaltýyn kórsetkisi kelgen sııaqty. Aldyńǵy fılmderdiń jalǵasy retinde. "Shybyndar ámirshisine" keletin bolsaq, jalpy fılmde shybyn - óte úlken sımvol. Aq jamylǵyda balalar oranyp jatqanda árqaısysynyń ústine shybyndar kelip qonady, shybyndardyń daýysy shyǵady. Al shybyn Injilden kelgen. Avtor ibilisti shybyndar ámirshisi degen bolatyn. Endi bul bir mysal ǵana. Sondyqtan Emır Baıǵazın bul fılmde bir otbasyny qoǵamnan oqshaýlap, ákesine osyndaı qatal ról berdi. Baıǵazınniń óziniń jaýaby bar shyǵar bul kúná qaıdan paıda bolatyny jaıly. Biraq ol kórermenge oı syılaǵysy kelgen bolar. Baıqasańyz, ákesi qatal, biraq Aslan ondaı qatal emes: ol inilerin ózenge aparyp, jylylyqpen, mahabbatpen jaýlap alǵysy kelgen. Eger de bul otbasy oqshaýlanǵan emes qoǵamda turatyn bolsa, Aslan sondaı meıirimdi bala bolar ma edi? Aslan qandaı bala bolar edi?
Bul fılmdi kórgen saıyn ártúrli oılar týyndaıdy, oıyma soıalızm, kommýnızm keledi. Qarasańyzdar, kıim kıisi birdeı, odan keıin eńbek bólinisi bar: sen kirpish quıasyń, sen sýarasyń. Bul soıalızmniń belgileri, odan bólek ıerarhııa bar: olar ákesimen eshqashan tikeleı sóılespeıdi, ortada Aslan bar. Osy jaǵynan alyp qaraıtyn bolsaq, saıası fılm deýge de bolady. Ásirese qaladan keletin Qanattyń kapıtalızmniń belgilerin alyp keletinin qaraıtyn bolsaq, bul tipti anyq bolady. Kapıtalızm men kommýnızmniń soqtyǵysy, ekeýi qosylǵanda ne paıda bolady, ne bolady degen sııaqty oı bar. Sebebi Qanat kelgennen keıin bular bir-birine zat satyp, aqsha ustaı bastady. Rejısser osyny aıtqysy keldi me, joq pa, bilmeımiz, biraq fılm jelisinen sony baıqaı alamyz. Bul jerde rejısser kommýnızm men kapıtalızmniń belgilerin eki jaqqa qoıdy.
Meniń nazar aýdarǵanym, fılmde óte kóp Injilge silteme bar. Basynda shybyndy aıtyp óttik. Odan keıin kirpishtiń quıylýy da Injildiń úlken narratıvteriniń biri. Sebebi ızraıldikter Egıpet Faraonynyń quldyǵynda bolǵan kezde, olarǵa kúndiz-túni kirpish quıdyryp, keptirip, kúnde quıatyn kirpish sanyn arttyryp jazalaǵan bolatyn. Ol da bar fılmde. Kirpish quıý - jazalaý. Odan bólek nan bar, nan da Injildiń úlken narratıvi. Baıǵazınniń suhbatyn oqydym, sol kezde ol ózi de moıyndaıdy. Bul fılmdi shyǵarýǵa oǵan eń úlken shabyt bergen - shirkeýdegi sýret. Qyzyl-jasyl terezeler bar ǵoı shirkeýlerde kezdesetin, sony úlken shabyt retinde alǵan, bul bir. Ekinshiden, nemis sýretshisi Fran Marktiń ekspressıonızm sýretteri, odan keıin Bethovenniń "Do major" sımfonııasy dep aıtady. Iaǵnı, bulaı qarap tursań, bul basqa baǵyt sııaqty. Qanshalyqty biz buny dekolonıal fılm dep aıta alamyz, sebebi bul kisiniń siltemeleriniń kóbisi, shabyt alǵanynyń barlyǵy - batys ilimi.
Bul jerde otbasyny belgili bir qoǵam retinde qarastyratyn bolsaq, balalardyń jaýapkershilikteri óte kóp, biraq quqyqtary joq. Qandaı quqyqtary bar? Anasy aıtady basynda, biz bularǵa úıretken oıyndy oınap júr qazir, biraq ózderiniń oıyndaryn shyǵaryp aldy dep aıtady. Bul endi sol paternalıstik, avtolıtarlyq qoǵamdardyń belgisi. Kirpish quıýdy egizder rýtına qylyp alǵan. Eń sońynda tam turǵyzyp, ishine úsheýi kirip, endi biz osy jerde turamyz dedi. Injilde osyndaı uqsastyq bar: "Sender Qudaılaryńdy oılamaý úshin, osy kirpishti quıyńdar" deıdi. Eń sońynda egizder osy kirpishpen birge, sol kirpishtiń ózine aınalyp bara jatqandaı.
Eńlik Egeýbaeva balalar obrazynan soń aýylǵa qonaq bolyp kelgen Qanatqa oıysty. Fılmdegi mıstıkalyq, erekshe keıipker. Ol aýylǵa kelip, sýǵa dáret syndyryp, túrli jaman qylyqtaryn kórsetedi. Biraq osyǵan deıin eki egiz Erlan men Turlan ákesin óltirýge qatty qumar boldy. Olar birde ákesine ý beredi jáne kirpish jasap júrgende kór sııaqty qazyp, qarap turady. "Men ony jek kóremin" dep ashyq oıyn aıtady aıtady. Sonymen Qanat kimniń obrazynda kelip tur? Bul bálkim órkenıettiń sımvoly ma? Joq álde bul adam boıyndaǵy jaqsylyq pen jamandyqtyń teketiresi me? Balalar men Qanat arasyndaǵy qatynas qandaı degen moderator suraǵyna talqy ekspertteri óte qyzyq tujyrymdar jasady.
Álibek Nurǵaıyp:
– Ár túrli ınterpretaııa berýge bolady. Mynaý durys, mynaý durys emes deýge kelmeıtin sııaqty. Áý basta ol gıroskýtermen keledi. Meniń oıyma kelgeni taǵy da Injil. Adam men Haýa ana jumaqta bolǵan kezde, olarǵa jylan keıipinde Ibilis keledi. Buny alǵashqy kúná dep aıtady hrıstıandar, olar Qudaıdyń buıryǵyn tyńdamaı, sol jylannyń aıtýy boıynsha almany jeıdi. Al bul fılmde gıroskýtermen kelgeni jylan sııaqty bolyp kórindi. Muny ár túrli boljaýǵa bolady: ol órkenıet bolýy múmkin nemese modernıtı bolýy múmkin, qala men aýyl bolýy múmkin.
"Aslannyń sabaqtary" degen kınony kórgen bolsańyzdar, ol jerde onyń dosy qaladan kelip, qasyna otyrady. Aslannyń janyna eshkim otyrmaıdy. Dosynyń túri de bólek, telefon ustaıdy jáne eń bastysy Aslanǵa "qalada adamdar sondaı baqytty, júr kettik" deıdi. Bul fılmde de solaı bolýy múmkin. Biraq meniń oıymsha, bul jerdegi televızorlaryn jóndep bergennen keıin, onyń artynsha bolǵan jańalyqtar, kezekte turý, munyń barlyǵyn órkenıet pen modernıtıdi baılanystyryp, sony meńzegen bolýy kerek dep túsindim.
Jalpy fılmdi úshke bólýge bolady, birinshi bólimde Qanat joq, tek qana ózen bar. Ózen sol jerde tylsym, kıeli dúnıe retinde beınelengen. Odan keıin Qanat paıda bolady. Balalardaǵy ózenniń rólin, ózenniń mańyzdylyǵyn planshet basady. Balalarda múlde ózenge barýǵa qushtarlyq joq. Aslan ózi jalǵyz barady. Bálkim sol jerde bir tilegin jasyrady, bálkim jasyrmaıdy, ony bizge rejısser aıtpaıdy. Úshinshi bóliminde Qanat joq jáne sonyń saldary. Bul jerde Qanattyń sońynda tiri qalýy da bálkim sol Baıǵazınniń balalarǵa degen meıirimi bolar.
Indıra Álibaeva bolsa, Qanatty jańa mádenıetke uqsatady. Jańa ómir súrý joly, alternatıva sııaqty. Ol aqparat. Ol jańa bilim de bolýy múmkin. Tanys emes, tańsyq, sol úshin qyzyq. Balalar onyń janynan shyqpaıdy. Sonymen balalardyń bir tynyshy buzyldy. Bir jaǵynan ózine qyzyǵyp tur, ekinshi jaǵynan olar bir qorshaýda, aqparatty jáne keńistik qorshaýda ómir súrdi ǵoı. Al ol balalardy oılandyra bastady. Bir qarasań ózge planetalyq sııaqty keldi. Bas kıimi antenna sııaqty. Bir jaǵynan qala-aýyl dep qarasaq, ózi de muńdy máseleden qashyp kelgen adam sııaqty. Biraq maǵan bir qyzyǵy, nege Qanat kelip, balalardy óziniń artynan eritip aldy? Ol bylaı qaraǵanda azǵyrýshylyq pa? Balalar - kópshilik. Nege Qanat olardyń istep jatqanyna qyzyǵyp, olardy ertip ketti? Bul maǵan qyzyq kórindi. Eger Qanat qaladan, ata-anasynan qashyp kelgen bolsa, nege ol jańa nárseni úırenýge tyryspady? Keldi de, bárine úıretip ketti. Bir jaǵynan balalarda kóńil tolmaý boldy ǵoı. Sharshap júrgende, soǵan erip ketti me degen oı týyndady. Kimdik jaǵynan qaraıtyn bolsaq, kimdikti izdeý. Seniń ózińdegi barǵa kóńiliń tolmasa, izdeniste júrgen bolsań, jańa nárse saǵan qyzyq bolyp turady. Eger olarda erkindik bolǵanda, ata-anasymen baılanys bolǵanda, múmkin olar oǵan ermeýshi edi, deıdi Indıra Álibaeva.
Kınotanýshy Eńlik Egeýbaeva fılmniń vızýalızaııasyna nazar aýdaryp, sımvolıkasyna toqtaldy: “Keıipkerlerdiń kıimi biryńǵaı qońyr tústi. Qońyr tús - topyraq. Topyraq - jer. Sondaı sımvoldarmen keledi. Osy turǵyda oılap qaraǵanda, fılmde Qanattyń planshetine aýystyrǵysy keletin zattar óte kóp. "Men saǵan asyǵymdy berem, shymshyǵymdy berem, ıtimdi berem, qamshymdy berem" deıdi. Tórteýi de bizge óte jaqyn, qazaqı qaýymǵa jaqyn nárse. Osy turǵyda eger fılm Injilden óte kóp siltemeler ala otyryp, ol bizdiń kim ekenimizdi, bizdiń aıdentıimizdi aıqyndaı alatyn fılm be?”
Antropolog Indıra Álibaeva bul suraqqa ǵalamdyq turǵyda qaraıtynyn aıtty: “Bul fılm maǵan bir búkil adamzat sııaqty jáne jeke adamǵa qatysty fılm sııaqty kórindi. Ekinshi jaǵynan, qazaqtyq deıtin dala, keıbir elementter. Biraq bul kóbine postkeńestik elder týraly sııaqty. Is-áreketine baılanysty, qarym-qatynasqa baǵa bergen kezde, balalarda úımen qarym-qatynas bar, ákemen qarym-qatynas bar, ózenmen qarym-qatynas bar. Árqaısy ne isteý keregin biledi. Eger bir qazaqtyq degendi belgili bir kıiz úı, jaılaý sondaımen baılanystyratyn bolsaq, týra kelmeı qalatyn sııaqty, al ekinshi jaǵynan qazaqtar ártúrli jerde turady ǵoı. Biraq basty kórgen nárse - transition kezeń, bir ótpeli kezeńde turǵan qoǵam sııaqty kórindi”.
Eger fılmdi sýbekt retinde qaraıtyn bolsaq, ıaǵnı Baıǵazınniń kim ekenin bilmeı, fılmniń syrtyndaǵy aqparatty esepke almasa, bul bir sondaı ózgeriste turǵan sáttiń bir beınesi degen oımen Álibek Nurǵaıyp ta kelisedi. Sebebi Qanat ózgeris alyp keldi. Rejısser qansha degenmen bizdiń qoǵamnyń múshesi ǵoı, sondyqtan onyń fılmderinde bizdiń qoǵamdaǵy ıdeıalar men bizdiń qoǵamda bolyp jatqan oılar, ózgerister kórinis tabady. Paternalısttik qoǵam, ıerarhııa, avtokratııa turǵysynan múmkin Baıǵazın Qazaqstandy kórsetýdi qalamaǵan shyǵar. Ol Qazaqstannyń azamaty, osynda týyp-óskennen keıin, bálkim beısanaly túrde sol kóringen shyǵar, – deıdi Álibek Nurǵaıyp. – Otbasydaǵy qarym-qatynastar, áıel adamnyń róli shette qalyp qoıǵan, tipti aldyńǵy fılmder de osyndaı. Bizdegi jasóspirimder arasyndaǵy qylmys, balalardyń bir jaýyzdyǵy, sonyń barlyǵy adamǵa áser etedi. Qansha jerden bólek, álemdik kıno jasaǵysy kelse de. Bul fılmniń ereksheligi rejısserdiń talpynysynan bolýy kerek dep oılaımyn. Konkýrsqa arnalǵan, álemdik kıno jasaǵysy kelgendikten, kóp aqparat Qazaqstanǵa qatysty dep aıta almaımyn. Bul otbasy kez kelgen elde bolýy múmkin sııaqty. Bul jerdegi rejısser ekzıstenııalyq, fılosofııalyq suraqtardy kótergisi kelgendikten, ol ózin Qazaqstannyń shekarasyna baılap qoıǵysy kelmegendikten, fılmde de sol kórinis tabýy múmkin.
Baıǵazınnyń aldyńǵy fılmderi jáne osy fılmin qarastyratyn bolsaq, siltemeler batystyq kózqarasqa, batystyq festıvalder men konkýrstardaǵy reenzııa jazatyndardyń túsinýi úshin jasalǵandaı kórinýi múmkin. Bul da bir álemdik modernıtıǵa baǵynyshtylyqtyń belgisi. Eki saýndtrek qana bar, onyń ózi shirkeýdegi hor. Sondaı silteme jasaý sharty, ıa bolmasa kórip otyrǵan fılmniń sizge tanys bolýy, bolmasa batystaǵy kórermenge tanys bolýy baıqalady. Bizdiń áli de beıotarlyqqa biraz jol júrýimiz keregin kórsetedi. Sebebi kóptegen fılmder áli de dekolonızaııa proesinen ótýi kerek sııaqty. Bul tek qazaqtyń mıfologııasyna silteme jasańdar degen sóz emes. Biraq sondaı bir dekolonıaldyq dıskýrs jetispeıtin sııaqty ózime. Baıqasańyzdar, sóılegen sózderi qazaqsha, alaıda qazaq aýylyndaǵy balalar psıhologııalyq aýytqýy bolmasa, bulaı sóılemeıdi. Aldyńǵy fılmderinde de adamdardyń sóıleýi sál tylsym, jat. Tek ákesiniń sóılegen máneri ǵana shynaıy bolyp elestedi. Sol jaǵynan meniń kóńilim qaldy. Bálkim art-kınoda solaı bolýy kerek shyǵar. Biraq qarapaıym kórermen retinde, saıasattanýshy retinde osyny baıqadym der oıyn túıindedi Álibek Nurǵaıyp.
Buǵan kınotanýshy Eńlik Egeýbaeva avtorlyq fılmderde avtorlar akter oıyna júginbeıtinin aıtty. Rejısser ne oılasa, sony aıtyp bergendi qalaıdy. Iaǵnı, ol jerde emoııa kerek emes, artyq is-qımyl kerek emes, aıtqym kelgen nárseni jetkizseń boldy degen sııaqty kózqaras bar. Ary qaraı talqyny júrgize otyryp moderator aıdentıkaǵa baılanysty bir oıyn aıtady Fılmde keıipkerler kóbinde dalaǵa shyqqan kezde, sadaq atýǵa barǵan kezde nemese bir ózenge túsip jatqan kezde operator, ıaǵnı rejısserdiń ózi ony jalpy fonda kórsetedi. Iaǵnı, olarǵa iri plan bermeıdi. Tabıǵatpen bir tutastyq sııaqty kórinedi. Kúnge qyzdyrǵanda da, olar kıimin sheshim qyzdyrynbaıdy, keıipker men jer arasynda tutastyq bar sııaqty. Bul bizge eń birinshi táńirshildik motıvterin eske túsiredi jáne fılmniń fınalynda balalar bılep jatady, bılegen kezde de kamera tek keıipker men aspandy kórsetedi. Qaqatyń kók táńir uǵymy men fılmdegi táńirshildik motıvteriniń sabaqtastyǵy týraly talqyǵa qatysqan ekspertter oıy ártúrli boldy. Álibektiń oıynsha kúnniń shaǵylysýy, barlyǵy, balalardyń júzip bara jatqany shirkeýdegi terezelerde salynatyn sýretter, geometrııalar, shaǵylysýlarǵa uqsaıdy. Osy turǵyda Baıǵazınniń sýretker retinde ereksheligin atap ótken jón. Sebebi ol bir aqparatty aıtsa da, jalpy ınterpretaııaǵa ashyq. Sebebi "Jaraly perishte" degen ekinshi fılmi de eýropalyq sýretshi "Jaraly perishte" degen kartınaǵa negizdelgen fılm. Al ol kartınanyń ereksheligi, ol jerde sýretshi bul kartınanyń maǵynasyn kórermenge qaldyrady. Kartınanyń tanymaldyǵy da sonda, sebebi bul ınterpretaııaǵa óte ashyq kartına. Baıǵazınnyń da ereksheligi osynda. Iaǵnı biz qala men aýyl dedik, dástúrli qoǵam men modernıtı jáne taǵy basqa desek te, bul fılm táńirshildikke de qatysty bolýy múmkin, sebebi sıyrdyń bas súıegi sııaqty elementter kezdesedi.
Áńgime fılmniń ataýyna oıysqanda I. Álibaeva bir qyzyq oıdy jetkizdi
– Bir qaraǵan kezde, ózen maǵan syrtqy álem sııaqty kórindi. "Nege ákemiz ol týraly aıtpaǵan, sýy móldir eken, ár túrli tastar bar eken" deıdi ǵoı. Ol syrttaǵy ádemi álem, olardan jasyryn turǵan. Olar syrtqy álemge únemi umtylady, ákesi aparmasa da. Biraq ózen fılmniń basynda bir nárse bolsa, ortasynda basqa, sońynda taǵy basqa nárse sııaqty aýysady. Bir kezde ol adamnyń mıy, oıyndaǵy qubylystar, kóńil kúıi sııaqty kórindi. Ásirese qatty ýaıymdaǵan kezde, ózenniń janynda otyryp, tynyshtyq alatyn sııaqty. Bir qarasań, ýaqyt sııaqty da kórinedi. Qazaq tilindegi eń tanymal ózenge qatysty sóz: "Ómir-ózen". Ol ómirmen de baılanysty bolýy múmkin.
Birinshi balalar ózenge kelip, júzip júrdi, keıin Qanat kelip dáret syndyrdy. Qanatty tehnıka, kapıtalızmmen baılanystyrsaq, ol tabıǵatqa qurmetsizdik kórsetedi. Bul – tabıǵatty syılaýymyz kerek degen messedj. Psıhoanalız turǵysynan qarasaq, Freıd boıynsha, sý beısanalyqpen baılanysty. Fılmniń basynda "ózen barlyq armandaryńdy oryndaıdy" dep aıtady. Qanatty jek kórip júrgende, Aslan onyń ólýin tilegen sııaqty.
"Ózen" ataýy ekologııalyq messedj beredi dep oılaǵam. Balalarda tabıǵatpen úılesim bar, syrtta erkin júredi. Birinshi ret sýǵa túskende, batyp kete me dep ýaıymdadym, biraq olar erkin júzip júrdi. Olar tabıǵattyń bir bóligi sııaqty. Múmkin, avtor bul oıdy aıtqysy kelmegen de shyǵar.
Aýyspaly kezeńge qatysty oıdy sabaqtaı otyryp Álibek Nurǵaıyp fılm ataýynda da sondaı zańdylyqty baıqaıdy. Iaǵnı ózenniń sondaı bir fılmdegi aýyspaly maǵynasyn kórýge bolady. Fılmniń ózin shartty túrde úshke bólýge bolady. Alǵashqy birinshi bóliginde ózen balalar úshin jan rahaty, tán rahaty, qyzyq, tylsym, alyp beıne bolyp keledi. Ekinshi kezeńde ózenniń róli tómendeıdi, onyń ornyn planshet basady. Iaǵnı balalardyń ózenge degen qatynasy ózgerip otyr. Úshinshi kezeńde, balalar Qanat ózenge batyp ketti dep oılaıdy, sondyqtan ózen ólim assoıaııasyn týdyrady. Balalar ózenge barǵysy kelmeıdi. Sol kezde balalardyń ózenge degen qatynasy jańa bir deńgeıge kóterilgenin kóremiz. Ózen burynǵydaı tán rahaty, jan rahaty ǵana emes, sonymen birge ólim. Onyń aldynda ekinshi bóliminde Qanat dáretin syndyrady da, bul jerde ózennen kıe ketedi. Olar sebebi Qanattyń istegenin qaıtalaıdy. Olar aldynda ádemi júzip júrse, Qanat úıretkennen keıin bir-birin sýǵa batyrady. Ózenniń sol kezdegi balalar úshin maǵynasy tómendegen, sonymen birge onyń alǵashqy bólimdegi kıesiniń joǵalǵanyn kóremiz. Úshinshi bóliginde - ólim. Ózenniń qorqynyshty, úreıli ekenin túsinedi balalar. Sebebi, adam batyp ketýi múmkin degen sııaqty. Sondyqtan osynyń bárin eskere otyryp, men de "Ózen" dep qoıar edim. Fılmdegi negizgi ıdeıalar sol ózen arqyly berilip jatyr.
Álibek Nurǵaıyp:
– Baıǵazın ózindik qoltańbasy bar rejısser. Akterlerdiń sóıleý máneri men kadrlarynan onyń fılmderin birden tanýǵa bolady. Bul rejısserdiń qazaq kınosyna qosqan ózindik úlesi bar. Qandaı maqsatta túsirilse de – batysty baǵyndyrý, óziniń oıyn jetkizý, qoǵamdaǵy qundylyqtardy kórsetý – bul fılm óziniń dittegenine jetti. Árkim bul fılmdi ártúrli túsingenimen, bárimizdiń oıymyz bir: ishki álem men syrtqy álemniń toǵysýy. Mundaı fılmder ınterpretaııaǵa ashyq bolǵandyqtan, óz mánin, maǵynasyn eshqashan joǵaltpaıdy dep oılaımyn. Fılmniń kórkemdik jáne maǵynalyq talpynystaryna óz baǵasyn berýimiz kerek.
Kınotalqy sońynda antropolog Indıra Álibaeva fılm týraly áserin qoǵam qundylyqtarymen ushtastyrady:
– Qazaq qoǵamy retinde osy fılmdi kórip otyrǵan árbir adam óz reakııasyn qalyptastyrdy. Ishteı "nege balalar atpaıdy ákesine" degen oılar boldy. Bul jaǵynan fılm oı toltyrdy jáne kópshiliktiń oıy bir jerden shyqsa, adamı jáne otbasylyq qundylyqtarǵa qatysty, onda fılm óziniń mıssııasyn oryndaǵan shyǵar. Adam balasy ózen sııaqty aǵa beredi. Ár túrli kontekstter – soǵys, tabıǵı katastrofalar, tehnologııalar – paıda bolady. Osyndaı jaǵdaılarda adam óziniń ámbebap qundylyqtaryna súıense, múmkin kimdigi sol nárse shyǵar. Fılmde taǵy bir ańdatpa, ulttyq memleketter men saıası shekaralar bar sııaqty kórindi. Balalardy halyq dep qarastyrsaq, olar keıbir qundylyqtardy saqtaı alady dep oılaımyn. Iaǵnı, ózińdi taný jalǵasa beretin proess.
Emır Baıǵazınniń «Ózen» fılmi ishki álem men syrtqy álemniń toǵysýyn, eski men jańanyń kúresin sýretteı otyryp, qoǵamnyń tereń fılosofııalyq mánin ashady. Bul fılm árbir kórermendi óziniń qundylyqtary men ıdentıfıkaııasyn qaıta qaraýǵa shaqyrady. Ár túrli kontekstterde adam óziniń ámbebap qundylyqtaryna súıenip, ómirdiń ózgermeli aǵysynda óz ornyn tabýy kerek degen oıdy alǵa tartady. Ulttyq mádenıet pen jeke tulǵanyń ózara baılanysyn zertteı otyryp, fılm dekolonızaııa, modernıtı jáne tabıǵatqa degen qurmet sııaqty mańyzdy taqyryptardy qozǵaıdy. Osylaısha, «Ózen» qoǵamnyń fılosofııalyq tereńdigin kórsetip, kórermendi oılandyrady.