«Alastalǵandar» – Janna Isabaeva rejısserlik etken qazaqstandyq drama fılmi. «Alastalǵandar» – kóp qatparly fılm. Osy fılmdi talqylaýǵa kınotanýshy moderator kınotanýshy Eńlik Egeýbaeva, gender zertteýshi Aıgerim Qusaıynqyzy men kınotanýshy Moldııar Ergebekov qatysty. Fılm sıýjetine arqaý bolǵan negizgi taqyryptarynyń biri – turmystaǵy zorlyq-zombylyq problemasy. Osy turǵydan qarastyratyn bolsa, elimizdegi osy problemaǵa qatysty birqatar málimetter men anyqtamalarǵa júginýge tıispiz. BUU deregi boıynsha, Qazaqstanda jylyna orta eseppen 400 áıel turmystaǵy zorlyq-zombylyqtyń qurbany bolady.  Alaıda, bizdiń zańnamada, naqtyraq aıtsaq, QR Qylmystyq kodeksinde anyqtama joq. Osy týraly joba eksperti Aıgerim Qusaıynqyzy zańnama men qazirgi jaǵdaıǵa qatysty pikir bildirip, Qazaqstandaǵy turmystaǵy zorlyq-zombylyqqa zańnama turǵysynan anyqtama berip, onyń túrleri men statıstıkasy jaıly aıtyp berdi:

«Turmystyq zorlyq-zombylyqqa anyqtama bizde 2009 jyly qabyldanǵan QR Turmystyq zorlyq-zombylyqtyń profılaktıkasy, ıaǵnı aldyn alý týraly zańda anyqtama beriledi. Ol jerde turmystyq qatynasqa kim kiredi: sizdiń aǵańyz, ápkeńiz, kúıeýińiz, burynǵy kúıeýińiz, barlyǵy otbasylyq qarym-qatynastaǵy adamdarǵa jatady. Turmystyq zorlyq-zombylyqtyń bizde 4 sanaty bar: 1) fızıkalyq kúsh kórsetý, 2) emoıonaldy qorlaý, til tıgizý, 3) seksýaldy sıpattaǵy, seksýaldy jynystyq qatynasqa mindetteý, 4) ekonomıkalyq, qarajatyn tartyp alý, balaǵa memleketten beriletin qarajat úshin áıeldi kóp bala týýǵa májbúrleý. Turmystyq zorlyq-zombylyqtyń ishinde eń jıi kezdesetini - fızıkalyq kúsh kórsetý bolǵandyqtan, biz keıde qalǵan úsh zorlyq túrin aıtpaımyz. Búgin oǵan toqtalmaımyz dep oılaımyn. Fızıkalyq zorlyq-zombylyqqa keletin bolsaq, BUU aıtýy boıynsha jylyna 400 áıel mert bolady. Al QR IIM, Prokýratýranyń deregine senetin bolsaq, 2023 jyly 98 áıel mert bolǵan. Bıyl - 2024 jyly 3 aıda 28 áıel mert bolǵan. Orta eseppen aıyna 10 áıel, 3 kúnde 1 áıel. Bul prokýratýranyń deregi. BUU deregi kúnine 1 nemese 1,5 áıel».

Fılmdi talqylaýǵa qatysqan ekspertterdiń aıtýynsha, bul fılm turmystaǵy zorlyq-zombylyq problemasyn ǵana emes, sonymen birge Qazaqstandaǵy osy salany retteıtin zańnamanyń da kemshilikterin pash etken.  Osy jaıly zańger, quqyq qorǵaýshy Aıgerim Qusaıynqyzy bylaı deıdi:

«Bizde femııd bólek qylmys bolyp sanalmaıdy. Eger kúıeýi áıelin óltirse, ol turmystyq zorlyq-zombylyqtyń qurbany bolyp sanalady, ıaǵnı aıaqtalǵan femııd. Biraq BUU aıtady, joq, biz onymen kelispeımiz, sebebi áıeldiń mert bolýynyń birneshe ózge de baptary bar. Mysaly, sýııd. Qazaqstanda sýııd jasaǵan áıelderdiń sýııd jasaýynyń 60% sebebi anyqtalmaıdy. Iaǵnı biz naqty ólý sebebin bilmeımiz jáne sýııdke jetkizý baby degen bar bizde. Áıelderdi sýııdke kim jetkizdi, nege jetkizdi, ıaǵnı ony turmystyq zorlyq-zombylyq dep esepteýge bola ma? Ony eseptemeıdi bizdiń Prokýratýra. Iaǵnı osyndaı densaýlyqqa ortasha, jeńil, aýyr, qasaqana zııan keltirý babynyń nátıjesinde mert bolǵan áıelderdi bizdiń Prokýratýra turmystyq zorlyq-zombylyqtyń qurbandary sanyna qospaıdy».

Fılmde áıelge qatysty jasalatyn zorlyq-zombylyq túrleri birneshe ret kórsetilgen. Keıipker Qaırat Aıǵanymnyń úıine kelip birneshe ret kúsh qoldanady. Qazirgi zańnamaǵa sáıkes áıel densaýlyǵyna keltiretin zııan jeńil, ortasha jáne aýyr túri dep esepteledi. Fılmde áıel densaýlyǵyna keltiriletin zııannyń úsh deńgeıi de anyq kórsetilgen. Alaıda, quqyq qorǵaýshy Aıgerim Qusaıynqyzy hanym bulaı esepteý, ólsheý durys emes dep sanaıdy: «...áıeldiń densaýlyǵyna keltirilgen zııannyń jeńil, ortasha, aýyr ekenin kim esepteıdi deıtin bolsaq, ony bizde QR IIM hattamasy bar, ol KSRO-dan beri jańarmaǵan, KSRO-nyń 70 jyldary krımınalıst erkekteri jazǵan sıpattama. Biz kelispeıtin tus, áıeldi birinshi uryp soqqandy jeńil dep qarastyrý, negizinde densaýlyqqa jeńil emes. Múmkin erkekterge ol jeńil shyǵar. Belinen eki ret teptiń, bir kózi kógerdi. Joq, sol úshin bizge turmystyq zorlyq-zombylyqtyń máselesine tereńirek qaraý kerek. Tek qana merzimmen emes. Ol klassıfıkaııanyń jańartylýyn talap etýimiz kerek».

Sonymen birge Aıgerim hanym kınematografııadaǵy Behdel testi uǵymyna toqtalyp ótti. Behdel testi 1985 jyly paıda bolǵan. Ol fılm qanshalyq femınıstik talaptarǵa saı degen suraqqa jaýap beredi. Iaǵnı, fılmde mindetti túrde eki áıel bolýy kerek. Eki áıeldiń mindetti túrde esimderi atalý kerek, jáne ońasha qalǵan kezde erkek týraly sóılespeýi kerek. Osy testke jaýap bergen fılmdi ǵana áıeldi zat emes, obekt retinde emes, sýbekt retinde, tolyqqandy tulǵa retinde kórsetti deýge bolady. Aıgerim hanym keltirgen málimetke súıensek, «bul testten Oskar syılyǵyn alǵan kınolardyń 27% ǵana ótken eken. Sonyń ishinde «Parazıty» jáne «Kishkentaı áıelder» degen fılmder bar. Qalǵan fılmder bul testten ótpeı qalǵan». Fılmde Aıǵanym men Sholpan qalǵan kezde mindetti túrde eki erkek týraly sóılesedi. Aıǵanym men muǵalim jeke qalǵan kezde de erkek týraly sóılesedi. Anasymen jeke qalǵan kezde de osy jaǵdaı qaıtalanady. Iaǵnı, bul fılm femınıstik prızmadan ótpeı qaldy deýge bolady.

Talqy barysynda kınotanýshy, moderator Eńlik Egeýbaeva ekspertterden fılmdegi avtordyń kórermenmen shynaıy qatynasy, qoǵamdaǵy shyndyqtyń qanshalyqty shynaıy berilgeni týraly surady. Bul fılm áleýmettiń aınasy bola alady deýge kele me, joq pa degen suraqqa jaýap izdep kórdi. Bul suraqqa medıamaman, kınotanýshy Moldııar Ergebekov myrza german fılosofy, mýzyka zertteýshi Teodor Adornonyń kózqarasyn mysalǵa keltire otyryp jaýap berdi. Onyń aıtýynsha, Teodor Adorno kúndelikti tyńdaıtyn qulaqqa jaǵymdy mýzykalardy synǵa alǵan. Mýzyka qulaqqa jaǵymdy bolmaýy kerek dep eseptegen: «Adornonyń bulaı aıtýynyń sebebi bar edi, sebebi Adorno týra fashıstik Germanııa ústemdik quryp turǵan kezde, Gıtler kezeńinde, Germanııada turǵan. Sol kezde AQSh-qa ketip qalǵan bolatyn. Birinshi dúnıejúzilik soǵys boldy, mıllıondaǵan adam bir-birin qyryp tastady, artynsha fashıster keldi. Jaı ǵana qarapaıym adamdar evreı nemese syǵan bolǵany qyrylyp jatty. Mundaı jaǵdaıda qulaqqa jaǵymdy keletin mýzyka tyńdaýǵa qandaı haqymyz bar degen» – deıdi Moldııar Ergebekov. Onyń aıtýynsha Teodor Adorno Shónberg pen Stravınskııdiń mýzykasyn maqtaǵan. Sebebi olardyń mýzykasy tyńdaı bastaǵannan 30 sekýndtan keıin mazańyzdy qashyrady. Ár ınstrýment bólek-bólek oınap jatqandaı áser etedi. Moldııar Ergebekov: «Adorno buny sol kezgi qoǵamdyq shyndyqty kúshti, keremet kórsetip jatqan mýzyka retinde baǵalaıdy. Bul fılmdi de men solaı baǵalaımyn. Árıne, sonshalyqty antonaldy fılm emes. Desek te Janna Isabaevanyń fılmderin kórgen adamnyń eń alǵashqy sezimderi sol bolady. Óıtkeni sizdiń ishińizdegi barlyq meıirimsizdik pen aıaýsyzdyqty betińizge salyp berip otyr. Ómirińizde, aınalańyzda, qoǵamda shyndyq sanalatyn, biraq ózińiz eshqashan shyndyq dep baǵalamaıtyn dúnıeni kórip otyrǵanyńyz úshin mazańyz qashady. Tipti men mundaı emespin, biz mundaı emespiz dep jaltarýyńyz múmkin. Bul fılmde áleýmettik shyndyq bar. Ony Janna Isabaeva sanaly álde beısanaly túrde jasaı ma, ony bilmeımiz».

Sonymen birge, Moldııar myrza fılm tilge qatysty jasalyp jatqan zorlyq-zombylyqty da kórsetedi dep esepteıdi. Óıtkeni fılmde keıipkerlerdiń sóılegeninde jasandylyq anyq kórinip turady. Onyń bári ádeıi solaı istelgen sııaqty. Bizdiń qoǵamda bar problemany kórsetip turatyn tustary deıdi.

Fılmde bas keıipker Aıǵanymnyń balasymen birge sál alysqa baryp otyrady. Aǵasy sákige jaıǵasyp, anasynan analar qashannan beri otyr dep suraǵanda, anasy bir saǵat boldy deıdi de, artynsha basqa taqyrypqa oıysyp ketedi. Moldııar Ergebekovtiń pikirinshe bul fılmniń soıologııalyq kózqarasty anyq kórsetetin tusy. Iaǵnı, elimizge kapıtalızm kelip, sonyń nátıjesinde ókpelesý, jattaný (otchýjdenıe) proesiniń paıda bolýyn kórýge bolady: «Aǵasy kelip, sákige otyryp, analar qashannan beri otyr degende, anasy bir saǵat boldy deıdi. Sóıtip basqa taqyrypqa aýysyp ketedi, quddy bir ol jerde adam joq sııaqty, bala joq sııaqty. Bul dástúrli qasıetten jattaný, alystaý, joq dep sanaý. Bizdiń dástúrli kózqarasymyzdaǵy ana beınesi de byt-shyt bolady. "Postkolhoz" ben kapıtalızmnen keıingi aýyl-aımaqtaǵy qoǵamnyń ishki ýrbanızminiń obyr aýrýyna shaldyqqany jáne nátıjesinde adamdardyń qarym-qatynasy materıaldyq qarym-qatynasqa aınalyp ketkeni osy kadrda keremet kórsetiledi».

Osydan keıin ekspertterimiz fılmdegi áıel obrazyna toqtaldy. Aıgerim Qusaıynqyzynyń pikirinshe, «Alastalǵandardan» patrıarhatty kóremiz. Ony keıipkerdiń anasymen qalaı sóıleskeninen, nesıe alǵan bandıttermen, polıııamen, kúıeý balasymen nemese týǵan inisimen qaıla sóıleskeninen kórýge bolady. Iaǵnı keıipker árkimmen ár túrli sóılesedi, qarym-qatynas jasaıdy, barlyǵyn kúshke salyp sheshýge tyrysady. Al áıel obrazyna keler bolsaq: «jesir áıel beınesi, nekesiz bala týǵan Aıǵanym beınesi, kúıeýi túrmede otyrǵan áıel, kúıeýi qaıtys bolǵan áıel beınesi, turmys qurmaǵan óte kóp stıgmatızaııalanatyn soltústikten kelgen muǵalimniń beınesi. Muǵalimniń aty bizge belgisiz. Qazaq áıeli beınesi degen kezde únemi balasyna qamqor áıeldi elestetemiz, munda múldem basqa gıperbolalyq parallelderdi kórdik. Tek ulyna táýeldi» - deıdi Aıgerim hanym.  Sóıtip oıyn bylaı dep jalǵastyrady: «Maǵan mynadaı kúdik keldi. Bektastyń qylmysyn jasaǵan Qaırat sııaqty. Sońynda sol ıkl jalǵasyp ketti. Bektas túrmeden keldi, bala sol otbasynda ómir súrip jatyr. Qaırattyń ornyn ózge erkek basty. Ol otbasynyń ary qaraı jaǵdaıy ne boldy? Áıel beınesin sol qalpy qolynda balasy bar, erkekke táýeldi, reprodýktıvti mashına retinde kórsetedi. Fılmde erkektiń áıeldi kináli dep kórýi naǵyz patrıarhattyq kózqaras, áıeldi kúshsiz dep kórýi. Áıeldi tek bala týatyn, erkekke baǵynatyn dep kórýi. Eger sen nekesiz bala týsań, seni kútetin tek ólim. Aıǵanym óziniń óletinin bildi. Aıǵanym balasy úshin ózin qurbandyqqa shaldy». Bul máselege qatysty Moldııar Ergebekov basqasha oı aıtady: «Qylmysty Bektas jasady ma, Qaırat jasady ma, belgisiz. Biraq bul jerde bir qylmys bar. Ol qylmysta ne bolǵanyn bilmeımiz. Jábirlenýshi tarap bar. Bul otbasy er adam qylmys jasaǵan kezde, ony aqtap alýǵa tyrysady. Tipti ol úshin 5000 dollar berýge barady. Al áıel qate jasaǵan kezde, áıel jasaǵany qylmys emes, qate. Bul eshqashan keshirilmeıdi. Tipti óltiredi. Osy eki sıýjetti jaqsy qoldanǵan. Janna Isabaevnanyń kınematografııasynyń taǵy bir ereksheligi bar. Bul qoǵamymyzdaǵy osyndaı áıelderge jáne balalarǵa jáne erkektiń erkekke baǵyttalǵan zorlyq-zombylyǵyn eshqashan taýarǵa aınaldyrmaıdy. Janna Isabaevanyń barlyq fılmi áıel taǵdyry jaıynda. Sondyqtan Aıgerim bul fılmdi femınıstik fılmder qataryna qospasa da, sol turǵydaǵy fılm dep oılaımyn. Zorlyq-zombylyq mádenıeti erkekter úshin de óte qaýipti. Eń kóp zııan kóretin de ózderi. Fılm sońynda Qaırat óletini sııaqty».

Fılmdi talqylaǵan kezde ekspertterimiz fılm kóteretin taǵy bir áleýmettik problemany da atap ótti. Ol – qoǵamda zań jumys istemegen kezde adamdardyń sot fýnkııasyn ózine alýy, jemqorlyq problemalary.

Aıgerim Qusaıynqyzy: «Al Qaırattyń denesi kómýsiz qalǵany, qazaq úshin eń úlken azap. Ol qusqa, balyqqa jem bolady. Zıraty bolmaıdy. Rejısser muny "seniń jazańdy sot ne qoǵam bergen joq, seniń ózińniń áreketińniń saldary osyǵan alyp keldi" dep qorytyndylaǵan sııaqty. Indııada mundaı samosýd bar. Satı degen áıelder uıymy bar. Áıeldi erkek zorlaǵan jaǵdaıda, erkekti sot sottamasa, jańaǵy erkekti áıelderi ózderi óltirip tastaıdy. Áıelderge sot joq. Ol Indııanyń dástúri. Tipti myna Saltanattyń keısinde de men sondaı nárse kórip qaldym. Tıktokta "bárimiz baryp Bıshimbaevty óltirip keteıik" degen. Ondaı pikir quqyqtyq memlekette aıtylmaýy kerek. Sońǵy jazany tek qana memleket, quqyq, zań, sot sheshýi kerek. Biraq bul jerde ýtopııalyq kózqaras, polıııadaǵy paraqorlyq bolǵan soń, rejısser osyndaı sheshimge kelgen sııaqty».

Aıgerim hanymnyń bul pikirin Moldııar Ergebekov te qýattaıdy: «Iá, eldegi jemqorlyq máselesi, ásirese quqyq qorǵaý organdaryndaǵy másele, balalar men áıelderdi qanshalyqty qıyn jaǵdaıda qaldyryp otyrǵanyn óte keremet kórsetedi. Elimizde tegin tamaqqa júgiretinderdiń kóbi er adamdar. Bul ekeýiniń arasynda tikeleı qarym-qatynas bar. Áıelder men balalarǵa zorlyq-zombylyq jasalatyn jáne "biz erkekter, biz qorǵaýshymyz" degen sóz kóp aıtylatyn qoǵamda negizi bári kerisinshe. Qatelesýim múmkin, biraq osyny baıqaımyn».

Talqyny túıindeı kele Janna Isabaevanyń osy fılmi "Biz kimbiz?" degen suraqqa jaýap bere me? – degen suraqqa Aıgerim Qusaıynqyzy bylaı dep jaýap berdi: «Fılmde heppı end bolmasa da, ol bizge qundylyqtarymyzdy qaıta qaraýǵa jáne turmystyq zorlyq-zombylyq bizdiń qanymyzda joq, onymen biz kúrese alamyz, áleýmettik dertti biz jeńe alamyz degen aktıvızmdi de kórdim».

Al kınotanýshy M.Ergebekov bylaı qorytyndylady: «Janna Isabaeva "biz kimbiz?" degen suraqqa bylaı dep jaýap beredi dep oılaımyn: "Biz, kapıtalızmmen tanysqannan keıin, kóptegen qasıetterimizden ajyrap qalǵan, sonymen qatar jyldar boıy otarlanǵan proestiń nátıjesinde kóptegen uly qasıetterimizden ajyrap qalǵan, nátıjesinde dástúr dep biletin, qoǵamdy keri alyp bara jatqan keıbir fenomenderdi qundylyqqa aınaldyrǵan bir qoǵambyz" dep otyrǵan sııaqty. Budan arylaýdyń jolyn kórsetken sııaqty».