Burynǵyny aıtpaı,
keıingi eske túspeıdi.
(qazaq maqaly)
Búgingi tańda tól mádenıetimiz ben ónerimizge qatysty qordalanǵan máselelerdiń kóptigi sonsha, biz bul saladaǵy kózqarasymyzdy qaıta qaraýǵa májbúrmiz. Ótken ǵasyrdyń sońynda biz úsh júz jylǵa jýyq, bıligi syrttan bolǵan bodandyq dáýirdi artqa tastadyq. Alaıda táýelsizdik alǵan kezeńimiz jappaı jahandaný dáýirimen tuspa-tus keldi. Esesine barlyq salalar: onyń ishinde mádenıetimiz, ónerimiz, rýhanııatymyz syndarly kezeńdi bastan keshýge májbúr boldy. Árıne kıno ónerimiz de bul budan tys qalǵan joq. Osydan 10 shaqty jyl buryn jahandaný, ıaǵnı globalization uǵymy jıi jáne úreı týǵyza aıtylatyny sonshalyq, tipti bul úrdis ulttyq mádenıetterdi joıyp jiberetindeı sezimde qalǵanymyz shyndyq. Alaıda jahandaný kerisinshe ulttyq bolmysyz ben tól ónerimizdi búkil álemge pash etýge jańa múmkinder beretin glocalization ıaǵnı glokalızaııa deıtin jańa dáýirge ulasyp ketkenin ańǵarmaı da qalǵandaımyz. Naqtyraq aıtqanda búkil álemniń nazary qaıtadan jergilikti sýbmádenıetterdiń bolmys-bitimine, únine aýa bastady. Bul turǵyda kıno ónerine, onyń ishinde ásirese tarıhı fılmderdiń bitim bolmysyna aıyryqsha nazar aýdarýdymyz asa qajetti.
Eger de osydan on neshe jyl buryn basylym betterinde «Bizde qazaq kınosy barma»degen saryndaǵy suraqtar jıi shyǵatyn bolsa, búginde kórermen arasynda bundaı másele tipti kóterilmeıdi de. Qazaqstanda qazir jyl saıyn 70 ke jýyq otandyq tolyq metrli fıl prokatqa shyǵady. Bıylǵy jylǵy meje boıynsha bul kórsetkish 100 ge jýyqtaýy múmkin. Alaıda memlekettik tapsyrystar men jekemenshik óndiristi qosa alǵandaǵy qazaqstandyq kıno ónimderde tarıhı fılmder úlesi óte az. Biz bul sandardy tekke aıtyp otyrǵan joqpyz. Kóptegen órkenıetti ulttar óziniń arǵy-bergi tól tarıhyn tolyǵymen ekran tiline kóshirip boldy. Jalpy tarıhty bilý, ulttyq bolmysty dáripteý ol qazirgi kezde jıi kóteriletin ulttyq tektestik (ulttyq ıdentıfıkaııa) máselesine sońǵy núktesin qoıa alatyn birden-bir jol. Bizdiń ejelgi zamannan tartyp kúni búginge deıingi tarıhı jolymyz eshqashan da jaýlaýshylyq nemese shapqynshlyq emes, kerisinshe qorǵaný, ulttyń ózin-ózi saqtaý tarıhy. Biraq qazir másele aqıqatta emes, sol aqıqatty qalaı kórsetýde bolyp tur.
1991 jyly kınorejısser Ardaq Ámirqulov deshti qypshaqta Altyn Orda dáýirinińbastalý aldyndaǵy Shyńǵys han jaýlaýshylyǵyn sıpattaıtyn «Otyrardyń kúıreýi» tarıhı tragedııasyn túsirdi. Fılmdi saıası hám fılosofııalyq sıpaty basym týyndy dep sanaýǵa bolady. Kınokartına sol tustaǵy Orta Azııadaǵy qypshaqtardyń iri mádenı jáne saýda ortalyǵy sanalatyn Otrar qalasyn janqııarlyqpen qorǵaǵan Qaıyrhan men onyń myńdaǵan sarbazdarynyń erligin sıpattaıdy. Fılmniń negizgi qundylyǵy týǵan topyraqty syrtqy jaýdan qorǵaýdaǵy ultymyzǵa tán jaýyngerlik rýh pen qolbasshynyń bıik tulǵalyq beınesi deýge bolady.
Kınoekran arqyly ejelgi uly qolbasshy babalarymyzdy sátti kórsete alǵan taǵy bir týyndy «Sultan Beıbarys» fılmi bolatyn. Kartınany 1989 jyly rejısser Bolat Mansurov túsirdi. Basty róldi ekranda asa sheber somdaǵan Nurmuhan Jantórın Beıbarys tulǵasynyń mágilik kórkem beınesin jasap berdi. Tarıhtan biletinimizdeı Beıbarysqypshaq dalasynan mysyr eline quldyqqa satylyp, keıinnen sol eldiń eń joǵary bıleýshisi dárejesirne deıin kóterilgen uly qolbasshy. Egıpetteı alyp eldi 17 jyl bılep, arab álemin mońǵol jaýlaýshylyǵy men krest joryǵynan aman saqtap qalǵan bizdiń uly babamyzdyń ekarndyq beınesi ár kórermenniń kókeıine maqtanysh sezimin uıalatary sózsiz. Alaıda dańyqty babamyzdyń ómiri óz qol astyndaǵy satqyn ýáziri tarapynan qapııada qııalady. «Kisi elinde sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol» dep aıtylatyn, týǵan topyraqtyń qadir-qasıetin dáripeıtin qanatty sóz Beıbarys babamyzdan qalypty desedi. «Sultan Beıbarys» kınokarıtnasy kórkemdik ereksheligin bylaı qoıǵanda, tarıhı-fılosofııalyq turǵydan da asa mańyzdy týyndy deýge bolady.
Jer betinde tamyry taıaz eshbir ult bolmaıdy. Tarıhı joly arqyly ult pen el óz bolmysyn tanıdy jáne erteńgi jolyn anyqtaı alady. Eń ókinishtisi táýelsizdiktiń alǵashqy shırek ǵasyrynda eldiń joǵary saıası minberinen qazaq memlekettiginiń bastaýy týraly qısynsyz áńgimeler jıi aıtyldy. Saldarynan irgedegi kórshilerimiz de buryn sońdy bizde eldik pen memlekettik bolmaǵan degen túsinikten arlanbaıtyn halge jetti. Eltarıhyna jasalǵan bundaı qııanat pikirdiń saldary óte aýyr bolatynyn eskerýimiz kerek.
Alaıda óz qatesin jyldam túsindi me, 2014 jyly mádenıet mınıstrligi qazaq handyǵynyń qurylǵanyna 550 jyl tolý qarsańynda «Qazaq eli» tarıhı telehıkaıasyn túsirýge tapsyrys berdi. Kóp ótpeı atalǵan ulaspaly fılm negizinde «Qazaq handyǵy. Almas qylysh» jáne «Qazaq handyǵy. Altyn taq» syndy tolyq metrli kórkem fılmderkópshilik kórermenge jol tartty. Fılm Altyn Ordanyń ydraýy negizinde qurylǵan qazaq handyǵynyń qalyptasý kezeńin sıpattaıdy. Kıno týyndy XV ǵasyrdyń 60-70jyldardaǵy qazaqtyń alǵashqy handary Kereı men Jánibek bastaǵan rýlardyń handyqirgesin qalaýy barysyndaǵy qıyn kezeńin kórsetedi. Alaıda aty kórkem fılm demeseńiz qyrýar qarajatqa túsirilgen týyndy kópshilik kútken dúnıe bolmaı shyqty. Kınokartına sol zamandaǵy Shaıbanı áýletinen irge bólip jatqan qazaq taıpalarynyń bastan keshken almaǵaıyp oqıǵalaryn retimen tizbelegen tanymdyq materııal deńgeıinen asqan joq. «Qazaq eli» kıno jobasy óziniń asqaq tarıhyna sýsap otyrǵan kórermenniń kózaıymyna aınala almady.
Ótkendi ekranda kórsetý, ony óner týyndysyna aınaldyrý degen uǵym tarıhı derekterdi aına-qatesiz sýrettep shyǵý dep jańsaq túsinbeý kerek. Ulttyq ekranymyzdaǵy tarıh eń birinshi kınonyń ózine ǵana tán taza ekspressıvti tásilderi arqyly túsirilýi kerek. Shynaıy tarıhty kórkem ádebıet, kórkem kıno, kórkem óner turǵysynda jetkizý ony naqty derekter retinde sıpattap berýge qaraǵanda álde qaıda áserli jáne tereń bolyp shyǵar edi. Onyń jarqyn mysaly retinde ádebıette «Abaı joly», kıno da «Qyz Jibek» fılmin aıtýdyń ózi jetkilikti. Eki týyndynyń da ón boıynda ulttyń tarıhy, bolmysy, shuraıly tili men búkil qundylyqtary jatyr.
Sóz basynda aıtqanymyzdaı tarıhı fılmder eldiń eńsesin kóterip, jas urpaqty óz ulttyq ıdentıfıkaııasyn jyldam anyqtaýyna yqpal ete alady. Bizdiń halqymyzdyń eshbir elge uqsamaıtyn erekshe tól tarıhı joly bar. Altyn Orda syndy aıbyndy ımperııadan keıingi bizdiń súrleýimiz qorǵanys tarıhy bolǵanyn aıttyq. Qazaq handyǵy derbes el bolǵan alǵashqy kúnnen bastap oırat (alǵashqyda qalmaq keıinnen jońǵar dep ataldy) shapqynshylyǵynan kóz ashpady. Shama-sharqy qaraılas eki kóshpendi eldiń soǵysy 230 jylǵa jalǵasty. Qatigez soǵys otyryqshy órkenıetke qaıta bet burýymyzǵa mursha bermedi. Buǵan jońǵar shapqynshylyǵynan keıingi patshalyq reseıge bodan bolǵan taǵy 2 ǵasyrlyq kezeńdi qosyńyz.
Deıturǵanmen jas kınogerler úshin tarıhty ekran tiline aýdarý degendi mindetti túrde aýqymdy oqıǵalar, alapat soǵystardy kórsetý nemese qomaqty qarjyny talap etetin tis batpa óner tetinde qabyldaýdan aýlaq bolýǵa shaqyrar edim. Aıtalyq, sol zamannyń bir ǵana tıptik keıipkeri nemese bir otbasynyń ómiri arqyly da tutas tarıhı kezeńdi sıpataýǵa bolady. Ótken jyly kann kınofestıvalinde bas júlde «qyzyǵýshylyqtar aımaǵy» atty Brıtandyq tarıhı fılmge berildi. kartınakonlagerdegi evreı qyrǵyny týraly. Alaıda fılmde mılıondaǵan adam órtelip jatqan lagerden bir kadyr, qyrǵynǵa ushyrap jatqan birde bir evreı kórsetilmeıdi, kerisinshe sol lager túnbindegi baqytty nemis ofıeriniń otbasy arqyly tutast tragedııany kórermenderge tolyq sezindire alady.
Bizdegi tarıhı fılmderge qarap otyrsaq qazaq tek soǵystan kóz ashpaǵan el sekildi sezimde bolasyń. Myńdaǵan jyldyq tarıhymyzdaǵy qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan mamyrajaı beıbit kúndi de óz aldyna kórsetý mańyzdy dep bilemiz.
Táýelsizdik jyldary túsirilgen iri tarıhı kınojobanyń biri ol «Kóshpendiler» fılmi boldy. Iá, kásibı turǵyda óte sapaly fılm. Alaıda úlken naryqqa baǵyttalǵan bul týyndyda qazaqy dúnıetanym men biregeı dástúrimizge atys-shabys sahnalary oryn da qaldyrmaǵan edi. Keıingi jyldary aryq kórgen «Jaý júrek myń bala» nemese dańyqty patshaıymnyń ómiri kórsetilgen «Tomırıs» sekildi fılmder de tarıhı derekterdiń jalań ekrandyq kóshirmesi deńgeıinen asa almady.
Shoqan Ýalıhanov ult bıik murattarǵa jetýi úshin birinshi ol táýelsiz, ekinshi bilimdi bolýy qajet degen eken. Búgingi tańda táýelsizdikti baıandy etetin birden bir kúsh ol qalyptasqan ulttyq sana ekeni anyq. Eń ókinishtisi álemdik ǵylymı aınalymda ótken ǵasyrǵa deıin uly mádenıetterdi tek otyryqshy halyqtar jasap, túrkitektes elderórkenıetten ada, jabaıy halyq retinde sıpattaldy. Bir ǵana Gýmılevtiń ózi kóshpendi órkenıettiń adamzat damýyna qosqan úlesin anyqtaýda qanshama úles qosty. Bizdiń tól tarıhymyzdy da erteme keshpe ultqa jany jaqyn mamandar kıno tiline aınaldyrar kún alys emes dep senemiz.
Kıno qazirgi tańda tek kınoteatrlarda ǵana emes, smartfon, teledıdar, noýtbýk kómegimen kez-kelgen orynda kórýge bolatyn qoljetimdi óner túrine aınaldy. Alaıdaekran aldynda otryrǵan mılıondaǵan kórermendi áli de sapaly tarıhı kıno kontentpen sýsyndata almaı otyrmyz. Tarıh sahnasyna egemen el bolyp qaıta kóterilgen tusta óz ulttyq bolmysymyz ben qundylyqtarymyzdy, keshegi aıbyndy tarıhymyzdy dáripteýde tarıhı fılmderge basymdyq berý jáne onyń kórkemdik sapasyn akademııalyq deńgeıde qadaǵalaý barlyq kıno jáne ónertanýshy mamandardyń aldyndaǵy mańyzdy is dep bilemiz.