Alǵy sóz

Qazirgi zaman ólshemimen ónerdiń alýan túrli salasynyń óz damý zańdylyqtaryn eskergenimizben de, kórkem shyǵarmashylyq aǵymdardyń qalyptasýy nemese  jańa baǵyt-baǵdardyń órkendep ósýi sııaqty qubylystardyń eń aldymen el ómirindegi, qoǵamdaǵy eleýli ózgeristerimen tikeleı baılanysta bolatyndyǵyn moıyndaımyz. Ónerdegi alýan túrli  aǵymdar júıesiniń  adam men adamdy qorshaǵan orta  talaby turǵysynan qanshalyqty baǵaly ekendigin sol júıeliliktiń  óz zańdylyqtaryn qarastyrý arqyly sıpattaýǵa bolady. Kınematograf - ónerdiń birneshe aǵymdarynyń shyǵarmashylyq birlestiginiń nátıjesi. On toǵyzynshy ǵasyrdyń sońǵy jyldarynda paıda bolyp, az ýaqyt aralyǵynda asa jyldam qarqyn alǵan kıno óneriniń ár elde damý múmkindigi de erekshe boldy. Jármeńkelik aýqymnan óris alǵan sıqyrly kınematograf búgingi kúni adam sanasyna sonshalyqty áser ete alar uly  kúshke aınalyp otyr.

Ulttyq kıno ónerimizdiń  damý tarıhyn «kóp ultty sovet kınosy» degen uǵymmen tyǵyz baılanysta qarastyrmasqa bolmaıdy. Sovettik kıno mektebiniń qalyptasý qubylysy Uly Qazan kóterilisiniń jetistikterinen týyndaǵan taqyryptyq ıdeologııa mazmunymen tikeleı baılanysty. Qazaq dalasyna endi ǵana etek jaıa bastaǵan jańa óner- kınematograf ushqyny 1910 jyly Vernyı (qazirgi Almaty) qalasynda ashylǵan tuńǵysh kınoteatr qyzmetinen bastalǵany tarıhı derekterden belgili. Odaqtas Respýblıkalar  keńistiginde ár eldiń  kıno óneriniń damý múmkindigi ult ereksheligin eskere otyryp, jalpy sovettik kıno mektebiniń ozyq úlgilerine súıengen tájirıbelik izdenister nátıjesimen aıqyndalady. Birlik ishindegi jan-jaqtylyq prınıpi turǵysynan damyǵan kóp ultty sovettik kıno mektebiniń  osyndaı úlgisi álemdik kıno tarıhynda tutas bir qubylysqa aınaldy.

Qaı memlekettiń bolmasyn tarıhynda kıno óneriniń damýy belgili bir satylardan ótetini tabıǵı zańdylyq. Kórkem janr qashan da derekti janr salasynyń zańdy jalǵasy ispettes. Kıno óneriniń óris ala bastaýynyń ózi jeke respýblıkalar tarıhynda  ár kezeńnen bastalady. Onyń birneshe sebepteri bar. Birinshiden, qoǵamdyq qatynastardaǵy kezeńdik erekshelik pen áleýmettik-ekonomıkalyq múmkindikter bolsa, ekinshi jaǵynan, jeke respýblıkalar tarıhynda  ǵasyrlar qoınaýynan qalyptasqan ulttyq óner muralarynyń saqtalýy jáne sol muralardyń urpaqtan-urpaqqa taratylý erekshelikteri de kıno óneriniń óz betinshe sala bolyp qalyptasýyna áseri mol boldy. Osy atalǵan erekshelikter qazaq kınosy tarıhynda  da aıqyn baıqalady.

Ulttyq kıno ónerimizdiń qalyptasý kezeńindegi alǵashqy qadamdaryn ádebıet, teatr jáne basqa da óner salalarynyń tikeleı áseri turǵysynan qarastyrý qajettiligi týady jáne ol oryndy da. Uly Qazan kóterilisinen keıingi kezeńdegi qoǵamdaǵy  alasapyran ózgerister ult ómirine áser etpeı qoımaıdy. Ortalyq Azııa elderi kınosy tarıhynda baıqalǵan betburystardyń basym kópshiligi Qazaqstandyq modelde jeke shyǵarmashylyq izdenister nátıjesimen tolyqtyrylyp, elimizdiń kıno óndirisi jıyrmasynshy jyldar sońynda  óz ereksheligimen jańa jolǵa qoıyla bastady.

Qazaq kınosynyń  qalyptasýy men  órkendeýine Keńes dáýiri kınosynyń tikeleı áseri boldy desek te, ulttyq ádebıetimiz, teatr, mýzyka, beıneleý óneri salalarynyń da áseri odan kem bolǵan joq. Búgingi kúnde  óz zańdylyqtary  men jeke tájirıbelik mektep dástúrin qalyptastyryp úlgirgen qazaq kınosynyń tarıhyn birneshe kezeńderge bólip qarastyrý qolaıly bolar edi. Jyldar aralyǵymen ólshenetin hronologııalyq sıpat barysynda ulttyq kıno ónerimizdiń qalyptasýyndaǵy jeke shyǵarmashylyq aǵymdardyń ereksheligin jalpy qazaq kıno ónerine áseri turǵysynan baǵalaýǵa  múmkindigimiz bar.

Alǵashqy kezeń: 1910-1927 jyldar aralyǵy – Qazaqstan terrıtorııasyn  kınofıkaııalaý kezeńi. Bul kezeń qazaq dalasyna kelgen alǵashqy jyljymaly  qondyrǵynyń qyzmetimen sıpattalady, qazaq kórermeni  alǵash ret ekrandyq shyǵarmamen tanysty, kınonyń qudiretin kórdi, oǵan asa qyzyqty. Birte-birte keń etek ala bastaǵan kınofıkaııa kezeńi kıno óneriniń qazaq jerinde óris alyp damýyna tikeleı áser etti, endigi jerde el ómirinen alynǵan hronıkany túsirý múmkindigi  paıda bola bastady.

Ekinshi kezeń: 1928-1938 jyldar aralyǵy – qazaq jerinde alǵashqy hronıkalyq sıýjetter kınoóndirisiniń paıda bolý tusy. Bul jyldary jalpy álemdik kıno óneri tarıhynda kóp jańalyqtardyń kelgen tusy bolatyn. Dybyssyz kezeń ótip, kınoǵa «til bitti», kıno óneriniń  jańa sala retinde teorııa turǵysynan dáleldengen tereń múmkindikteri qalyptasa bastady, montaj teorııasy júıelendirildi. Mine, osyndaı jańalyqtar aımaǵynda keńes kınosy qulashyn keńirek jaıyp, shalǵaı jatqan qazaq aýyldaryna da kınematograf arqyly jańa úkimet saıasatyn nasıhattaýdy maqsat etedi, sonyń nátıjesi retinde Qazaqstanda «Vostokkıno» tresiniń bir bólimi ashyldy. Qazaq kınosynyń tarıhyndaǵy ekinshi kezeń osy trestiń qyzmetimen sıpattalady, tehnıkalyq múmkindikterdiń shekteýli bolǵandyǵyna qaramastan el ómirinen, revolıýııa ala kelgen jańalyqtar jańǵyryǵynyń qoǵamdaǵy roli jaıynda hronıkalyq sıýjetter kóptep túsirile bastady. Qazaq taqyrybynda alǵashqy kórkemsýretti fılmder óndirisi de osy trestiń qyzmetimen tikeleı baılanysty.

Qazaq kınosynyń tarıhyndaǵy úshinshi kezeń: 1938-1944 jyldar aralyǵy-bul kezeńdi ulttyq kıno ónerimizdiń qalyptasýyna  alǵy  sharttar týdyrǵan kezeń retinde baǵalaýymyz kerek. Almaty kınostýdııasy qurylady, alǵash ret ulttyq taqyrypta kınosenarııler konkýrsy uıymdastyrylady, kıno salasyna jazýshylar bet bura bastaıdy. Soǵys jyldary Almatyda shoǵyrlanǵan «Mosfılm», «Lenfılm» sııaqty iri-iri kınostýdııalardyń qyzmeti ulttyq kınoónerimizdiń qalyptasýyna tikeleı áserin tıgizedi. Ortalyqtan Almatyǵa kıno óndirisine asa qajetti tehnıkalyq jabdyqtar jetkizildi jáne olardy meńgere alatyn ulttyq kadr-mamandar daıarlana bastaıdy. Bul kezeń qazaq kınosynyń tarıhynda Birikken Kınostýdııalar Ortalyǵynyń (OKS) tarıhymen sıpattalady.

Ulttyq kıno ónerimizdiń  qalyptasýy men órkendeı bastaǵan tusy tórtinshi kezeńdi quraıdy, bul – 1945-1960 jyldar aralyǵy. Osy jyldary Almaty kınostýdııasynyń alǵashqy  kórkemsýretti fılmderi óndiriske jiberildi. Osy kezeńde ulttyq rejıssýra mektebi óris alady. Sháken Aımanov, Májıt Begalın, Abdolla Qarsaqbaev, Sultan Hodjıkov, Shárip Beısembaevtardyń kınematografııalyq shyǵarmashylyq joldary qalyptasa  bastady. Kıno salasynda kásibı deńgeıde mamandar daıarlaý múmkindigi aıqyndaldy.

Besinshi kezeń – 1960-1970 jyldar tusy – ulttyq kınomyzdyń órleý jyldary bolyp esepteledi. Bul kezeńde qoǵamdyq jańa qarym-qatynastardyń túr-túri, áleýmettik máseleler turǵysynan bolyp jatqan jańa ózgerister, ómir shyndyǵy, jeke keıipker psıhologııasy sııaqty tereń mazmundy qubylystar ekrandyq kórkem  shyǵarma taqyrybyna aınaldy. Osy jyldary kıno óneri men ulttyq ádebıet arasyndaǵy baılanys ta kúsheıe tústi, nátıjesinde ekranǵa tarıhı, jańa zaman taqyryptary jáne epostyq shyǵarmalardyń ekrandalýyndaǵy úzdik mysaldary bola alatyn «Qıly kezeń»,  «Atameken», «Qyz-Jibek», «Meniń atym Qoja», «Tulpardyń izi» sııaqty kınotýyndylar keldi. Alpysynshy – jetpisinshi jyldar kınosy kezeńi, ásirese, rejıssýra sheberliginiń kásibı deńgeıine kóterilýimen sıpattalady. Ulttyq rejıssýra mektebiniń negizin qalaýshy rejısserlarymyzdyń shyǵarmashylyqtaryndaǵy eń úzdik fılmderi («Meniń atym Qoja» – 1963, rej. Abdolla Qarsaqbaev; «Aldar-Kóse»- 1964j., «Atameken» –1966j,rej. Sháken Aımanov; «Tulpardyń izi» - 1964j., «Qıly kezeń» - 1966j., rej.Májıt Begalın; «Arman-ataman»-1967j., rej. Shárip Beısembaev; «Qyz-Jibek» - 1970j., rej.Sultan Hodjıkov) osy jyldary ekranǵa shyǵady.

Altynshy kezeń – 70-80 jyldar tusy – qazaq kınosynda kınorejıssýrada toqyraý jyldary bolsa, kınodramatýrgııa salasynda, kerisinshe, órleý kezeńimen sıpattalady. Ádebı shyǵarmany ekrandaýdyń jańa satysy kınoǵa teatr rejısserlarynyń kelýine ulasady. Bul jyldary klassıkalyq ádebı shyǵarmalar jelisimen kóptegen fılmder ekranǵa shyǵady: Muhtar Áýezov boıynsha «Kókserek» (1973j, rej. T.Ókeev), Dýlat Isabekov boıynsha «Gaýhartas» (1975j, rej. Sh.Beısembaev), Ábdijámil Núrpeısov boıynsha «Qan men ter» (1978j, rej. Á.Mámbetov), Ánýar Álimjanov boıynsha «Jaýshy» (1980j, rej. Á.Mámbetov).

Qazaq kınosynyń tarıhyndaǵy jetinshi kezeń – 1980-1990 jyldar aralyǵy – «jańa tolqyn» kezeńi. Kıno tiliniń  jańa múmkindikteri jańa rejıssýramen birge keldi. Kınoshyǵarmanyń negizgi mazmuny jeke keıipkerdiń ishki tebirenisi tóńireginde órbitildi. Jańa tolqynmen ekranǵa tosyn keıipker keldi. Shyǵarmashylyq izdenister qazaq kınosyn taǵy bir deńgeıge kóterdi, jas rejısserlarymyzdy álem tanı bastady. Sońǵy jyldary túsirilgen fılmderimiz asa dárejeli halyqaralyq kınofestıvaldarda joǵary baǵalanyp jatty. Bul, sózsiz, ulttyq kıno óneriniń zor jetistigi bolyp esepteldi.