Kınokı

1919 jyly Dzıga Vertov jáne onyń áıeli Elızaveta Svılova, sonymen qatar birneshe jas rejısser «Kınokı» (kıno – oko sózinen shyqqan) atty topty qurdy.

Al 1922 jyly olarǵa azamattyq soǵystan endi ǵana oralǵan Mıhaıl Kaýfman qosyldy.

Shyn máninde, toptyń ózegi bolǵan «Chelovek s kınoapparatom» kartınasyn jasaǵandar, Vertor (rejısser) - Svılova (montajdaýshy) – Kaýfman (operator) bolatyn.

1922 jyldan 1923 jylǵa deıingi aralyqta kınokı ózderiniń birqatar baǵdarlamalyq  manıfesterin jarııalaıdy (negizinen bul ispen Dzıga Vertov aınalysady). «Kınokı» tájirıbıeleri derekti-hronıkalyq kınematografqa jáne montaj teorııasyna kóptegen jańalyqtar alyp keldi.

Kınoglaz

Eger siz «kınoglaz» degen túsinikpen betpe-bet kelseńiz, onda siz ony, eń durysy, Rodchenkonyń plakatymen baılanystyrasyz. Sońynda Mıhaıl Kaýfman osy plakattyń qalaı jasalǵandyǵy týraly aıtyp berdi: «1926 jyly túngi Máskeýdiń túsirilimi úshin («Máskeý» fılminde) men arnaıy obektıv oılap taptym. Sol kezderi kınokamerada tek bir obektıv boldy jáne ol qarapaıym túrde paıdalanyldy: beıneni jaqyndatty, ulǵaıtty nemese azaıtty. Maǵan kınoapparat obektıvi – sýretkerdiń orasan zor palıtrasy retinde kórindi. Men fotoobektıvti oılap taptym da, dıafragmaǵa aınalatyn adam kózin (Kýdınov kınokıasy) túsirdim, bul kadr «kınoglaz» tańbasy boldy».

«Kınoglaz» degenimiz ne?

Bul suraqqa jaýapty bylaı bastaıyq: Dzıga Vertov «kınokıler» jaıly manıfesterdi kóp jazǵan jáne olardyń ustanatyn pozıııasy jaıly barynsha túsindirýge tyrysqan. Kezekti manıfest «Lef» (Vladımır Maıakovskıı shyǵyratyn jýrnalda) «Kınokı». Tóńkeris degen atpen jarııalandy. Vertovtyń shyǵarmashylyq ádisi jaıly sóz etilgende, dál osy manıfestten dáıektemeler keltiriledi jáne atalmysh manıfestte «kınoglaz» túsiniginiń maǵynasy tolyqtaı ashylǵan bolatyn.

Dáıekteme keltiremiz. «Men – «kınoglaz». Men aldyn ala jasalynǵan syzbalar men dıagrammalar arqyly ár túrli myńdaǵan adamdardy jasaımyn, olar Adam Ataǵa qaraǵanda áldeqaıda jaqsy. Men – «kınoglaz». Men bir adamnan eń myqty jáne eń amalshyl qoldaryn, ekinshisinen eń symbatty jáne eń tez aıaqtaryn, al úshinshisinen - eń ádemi jáne eń aıqyn basyn alamyn da olardy montajdaý arqyly múltiksiz jańa adamdy jasap shyǵaramyn". Men – «kınoglaz». Men mehanıkalyq kózbin. Men qorshaǵan ortany qalaı kórsem, sizderge de solaı kórsetetin mashınamyn. Búginnen bastap men ózimdi máńgilik adam qımylsyzdyǵynan bosatamyn. Men úzdiksiz qozǵalystamyn. Men zattarǵa jaqyndaımyn jáne alystaımyn,  olardyń astyna kiremin jáne ústine shyǵamyn, shaýyp kele jatqan attyń qasynda qozǵalysta bolamyn, tolyq júristegi topqa kelip qosylamyn, júgirip kele jatqan jaýyngerlerdiń aldynda júgiremin, arqaǵa aýdarylyp-tóńkerilemin, ushaqtarmen birge kóterilemin, qulaıtyn jáne kóteriletin denelermen birge qulaımyn jáne kóterilemin.

Endi, dáıeksózden keıin, maǵynasyn uǵyndyramyz: kınoglaz = kameranyń obektıvi. Manıfestiń mán-maǵynasy kınoapparatty - jańa kınooıdol, jaratýshy dep tanýǵa baǵyttaldy. Túsirý apparaty ómirdi adamnyń kózderine qaraǵanda jaqsyraq kóredi. Apparatta adamdarǵa qaraǵanda «kınooýenıe mıra» erekshe. Jáne taǵy - bizdiń sózimizdi rastaý úshin jáne aldyńǵysyn tolyqtyrý úshin – Dzıga Vertovtyń dáıeksózin keltiremiz: «Bastapqy tarmaq bolyp sanalady - kınoapparatty kıno-kóz retinde qoldaný. Sebebi kamera adam kózine qaraǵanda múltiksiz, ol kórermen qubylystary tolǵan keńistiktegi haosty zertteı alady. Kınokamera «kıno kórý men kıno oılaýdy» «Kınoglaz» arqyly júzege asyrýǵa múmkindik beredi. «Kınoglaz» «kóz kórmeıtin» dep túsindiriledi.

Operator ol da mańyzdy: «...Mashına kózge kómekke kınok-ushqysh keledi, ol tek apparattyń qozǵalys-taryn baǵdarlaýshysy emes, jáne mashınaǵa keńistiktegi tájirıbıelerdi senip tapsyrýshy...»

Kınokılerdiń eń birinshi manıfestteriniń mátini

Dzıga Vertov – bul búrkenshik at. Jańa atpen "Vozzvanııa nachala 1922 goda" dep atalatyn manıfestiń mátinine qol qoıylǵan bolatyn.

"...Siz - kınematografıstter:
Sharýasyz rejısserler jáne sharýasyz sýretshiler,
Sasqalaqtaǵan kıno-operatorlar men álem boıynsha alańǵasar senarıılerdiń avtorlary,
Siz - áli jana qoımaǵan kınematograftyń sabyrsyz ıeleri,
nemis, sırek amerıkandyq ústeldiń qomaǵaı, tez qabyldap alatyn qaldyqtary -
Siz kútesiz,
Siz dińkesi quryǵan esteliktermen, jańa alty aktti qoıylymdy oılastyryp,
aıǵa qaraı armanmen kúrsinesiz…
(Júıkesi juqarǵandarǵa kózderin jumýdy suraıdy),
Siz bolmaıtyn jáne kútýge turmaıtyn nárseni kútesiz.
Dos retinde eskertemin:
Túıequstar sekildi bastaryńyzdy jasyrmańyzdar,
Kózińizdi ashyńyz,
Qarańyz –
Mine!
Maǵan kórinip tur
Jáne árbir bala kózimen kórip tur:
Tereń qabyldańyz.
Kınematografııanyń ishinen,
Mine olar baıqala bastady,
Arttarynan úreıge tolyqandy izderin tastap
Bári bitti.
Dzıga  Vertov"

Dzıga Vertov boıynsha kıno maqsattary:

1. Bastysy - kınoapparat pen montaj
«Ómir jańylysyna qatań túrde mynalar jatady: 1) adam kózimen álem týraly kórý elesterimen kelispeıtin jáne óziniń «kóremin» degenin usynatyn kıno-glaz . 2) ómir qurylymynyń alǵash kóringen mınýttaryn uıymdastyratyn kınoshy-montajor».
«Kórkem kınematografııada  montaj retinde rejıssermen kóp nemese az óńdelgen, senarıı boıynsha bólek túsirilgen oqıǵany biriktirýdi túsindirý qabyldanǵan. Kınoshylar montajǵa múlde basqa maǵyna beredi jáne montajdy kórinetin álemdi uıymdastyrý retinde qabyldaıdy»

(árıne, Dzıge Vertovti dáıeksóz etemiz).

2. Oıyn kınematografy joıylsyn
Kınodaǵy eń bastysy – kınoapparat pen montaj. Osylardan basqasynyń barlyǵyn kınodan shyǵaryp tastaý kerek. Basqasy degenimiz ne? Ádebıet (ıaǵnı senarıı) jáne teatr (akterlerdiń oıyny). Dzıge Vertov kelesi sebep boıynsha olarǵa qarsy áreket etti: ádebıet pen teatr, ómir men kınoapparat arasynda turyp, ony burmalaıdy. Ómirdiń shyn beınelenýiniń ornyna, kórkem kınematografııa ol týraly jalǵan oılardy áńgimeleıdi.

Vertov boıynsha kórkem (oıyn) kınematografy – din men ertegi.

3. Hronıka!
Dzıga Vertov kınodaǵy jasandylyqty – hronıkamen, biraq erekshe – «naǵyz kınolyq» hronıkamen almastyrýdy usynady. Naǵyz kınolyq hronıka – bul:

• «Pate» nemese «Gomon» (gazet hronıkasy) jáne tipti «Kıno-Shyndyq» (saıasat hronıkasy) kıno-hronıkasy emes»
• «KÓRÝ oqıǵasy apparatymen maǵynasy ashylatyn qarqyndy sholý»
• «montajdaýdyń uly sheberligimen akkýmýlıatorlyq bútindik aralyǵyna biriktirilgen JARAMDY energııanyń (teatrlyqtan bólip otyrmyn) kesekteri»

Biraq suraq týyndaıdy: kınohronıka (oıyn emes, derekti kıno) kórkem kınony qalaı almastyra alady? Dzıge jaýap beredi: hronıkaly

"...kıno-zattar qurylymy kúlkili, qaıǵyly, trıýkti nemese basqa bolsyn kez kelgen taqyrypty damytýǵa múmkindik beredi. Barlyǵy kórermender sátterin solaı nemese basqalaı salystyrýda, ara-qashyqtyǵynda. Montajdyq qurylymnyń erekshe ıkemdiligi kıno-qurylymyna kez kelgen saıası, ekonomıkalyq jáne basqa saryndardy engizýge múmkindik beredi. Sol sebepti BÚGINDE psıhologııalyq nemese detektıvtik dramalardyń qajeti joq, BÚGINDE kınotaspaǵa túsirilgen teatrlyq qoıylymdardyń qajeti joq, BÚGINDE Dostaevskıı de, Nat Pınkertonda sahnalanbaıdy. Barlyǵy kıno-hronıkanyń jańa túsinigine qosylady».

Kınokılerdiń boıynsha fılmdi durys túsirý:

• joǵary sezimdi kınoplenka
• jeńil, qol kınokameralary
• jeńil jaryq berýshi quraldar
• óte jyldam kınooperatorlardyń  komandasy
• jyldam oryn aýystyrýǵa arnalǵan quraldar

Fılmderde bolmaýǵa tıisti:

• akterler
• rekvızıtter
• pavılondaǵy túsirilimder
• dekoraııalar

Kınokılerdiń «Biz» baǵdarlamalyq manıfesti:

«Biz shaqyramyz: romanstyń tátti qushaǵynan, psıhologııalyq romannyń ýynan, lap teatr-kóńildesinen KET, áýenge qarsy, bos alańǵa, tórt túrli ózgertýi bar (3 + ýaqyt) keńistikke, óz materıalyńdy, óz metrińdi jáne yrǵaǵyńdy izdeýge ATTAN. «Psıhologııalyq» adamǵa sekýndomer retinde naqty bolýǵa bóget jasaıdy jáne onyń mashınamen týystasý talpynysyna kedergi keltiredi. Bizde qımyl ónerinde búgingi adamǵa basty nazardy aýdarýǵa negiz joq. Adamdardyń ózderin ustaı almaıtyndyǵy úshin mashınalar aldynda uıat, biraq belsendi adamdardyń retsiz asyǵystyǵy men enjar adamdardyń azdyratyn álsizdigine qaraǵanda elektr qýatynyń qatesiz máneri bizdi kóbirek tolǵandyrǵanda ne isteý kerek. Bizge aǵash kesetin jerdegi bıleıtin aralardyń qýanyshy adam bı keshterindegilerdiń qýanyshtarynan túsiniktirek jáne jaqynyraq. BIZ adamdy onyń óz qımylyn basqara almaǵandyǵy úshin ony kıno túsirý obektisi retinde ýaqytsha alyp tastaımyz.

Bizdiń jolymyz mashına poezııasy arqyly keýzeýish azamattan jetilgen elektrli adamǵa deıin. Mashınalardyń janyn anyqtaı otyryp, jumysshyny bildekke ǵashyq ete otyryp, sharýany traktorǵa, mashınısty paravozǵa ǵashyq ete otyryp, árbir mehanıkalyq eńbekke ózimizdiń shyǵarmashylyq qýanyshymyzdy engizemiz, biz adamdardy mashınamen týystastyramyz, biz jańa adamdardy tárbıeleımiz».

Mıhaıl Kaýfman kınokıler týraly:

"...materıal arasynda ózi úshin emes, basqalarmen birge sóıleýshi kadrdyń paıda bolǵandyǵyn birinshi bolyp anyqtady. Bul úılesimder qaýymdastyqtardy oıatady, oı týdyrady. Olar hronıkanyń qarapaıym oqıǵalyq kadrlaryna qaraǵanda kúshtirek áser etedi. Keńistikpen jáne ýaqytpen erkin sóılesý, bolashaq sıntez úshin analıtıkalyq irikteý, kadrlerdiń, túsinikterdiń qaqtyǵysýy – osylar sol kezde bizdi qyzyqtyrdy.

1922 jyly «kınoshylar» «Biz» úndeýin shyǵarý arqyly ózderi týraly resmı túrde jarııalady. Bul sol kezdegi kórkem kınematografyna úndeý, shynaıylyqty, ómirdi zertteýge múmkindigi bar kınoapparatqa ánuran bolatyn.  Montajdaýda tájirıbe jasaı otyryp, kınoapparattardyń barlyq jańa múmkindikterin zertteı otyryp, «kınoshylar» ony keremet kúshke bólendirdi. Osylaısha kınoapparatty ómirlik qubylystardy zertteý quraly retinde qarastyratyn «kınoglaz» - kınoónerindegi baǵyt paıda boldy. «Kınoshyldyq» - tamasha jáne aýyr mektep. Ol kınematografısterdi álemge muqııat qaraýǵa, oǵan taldaý jasaýǵa májbúrledi. Operatorlyq jumys bizden erekshe tehnıkany, zeıindilikti, jyldamdyqty, jańsaqtyqty talap etti. Men qaıta túsiretin erteńgi kúndi oılaýmen únemi kameramen uıyqtaıtyn boldym. Kúni boıy qala ishinde túsirilim úshin anaǵurlym aıqyn, qyzyqty obektini izdeýmen júgirýde boldym. «Kınokóz» - ómirdiń ózi boldy».