Nazıra MUQYShEVA

Ónertaný kandıdaty, kınotanýshy

---

Tórt jylǵa sozylǵan Uly Otan soǵysyndaǵy Keńes Odaǵynyń  Uly Jeńisi álem mádenıeti men órkenıetiniń damýyna úlken áserin tıgizdi. Keńes elindegi jáne shet elderdegi bolyp jatqan mańyzdy oqıǵalardyń barlyǵy  soǵystan keıingi derekti kınematorgrafta keńinen kórinis tapty. Derekti fılm túsirý búkil sovet kınosynda jappaı qolǵa alynyp, 24 kınostýdııa hronıkaly-derekti fılmder óndirisimen aınalysady. Ekranǵa jylyna  otyz eki  respýblıkalyq jáne oblystyq kınojýrnaldar shyǵady. Orta eseppen olardyń eki júz myńdaı  sany jáne árqıly  metrajdaǵy eki júzdeı derekti fılmder shyǵyp otyrdy.

Soǵystan keıingi alǵashqy jyldary hronıkada arnaıy taqyrypqa arnalǵan tolyqmetrajdy fılmder kóptep oryn aldy. 1945-jyly Uly Otan soǵysynda sovet halqynyń jeńisine arnalǵan “Berlın”(Iý.Raızman), “Japonııanyń kúıreýi”(A.Zarhı, I.Heıfı), al, 1946 jyly “Halyqtar soty”(“Narodnyı sýd”,R.Karmen) fılmderi ekranǵa shyǵady.

Soǵys jyldary qıraǵan halyq sharýashylyǵyn qaıta qalpyna keltirý taqyryby “Stalıngradtyń qaıta dúnıege kelýi”(1945j.avt.I.Poselskıı, G.Agapov), “Donbass” (1946j, avt.M.Belınskıı) fılmderinde kórinis tabady.  Sondaı-aq,  “Astyq jınaý sheberleri”(1947j,rej.M.Slavınskaıa), “Krasnyı Oktıabr” kolhozy”(1947j.rej.P.Atasheva) fılmderi aýyl sharýashylyǵy taqyrybyna arnalady.

Odaqtas respýblıkalardyń ádebıeti men ónerinen, halyq sharýashylyǵynan, ekonomıkasynan habar beretin birqatar fılmder túsiriledi. Olardyń qatarynda “Órkendegen Ýkraına” (1950 j. Rej. M. Slýkıı), “Sovettik Tájikstan” (1951 j. Rej. B.Kımıagarov), “Sovettik Lıtva” (1951j.,rej. I.Poselskıı, L.Maýlevıch, O.Podgorekaıa), sondaı-aq, Bashkırııa, Iakýtııa, Daǵystan, Soltústik Osetııa, Mordova Avtonomııalyq respýblıkalary týraly túsirilgen fılmderdi atap ótýge bolady. Iaǵnı, soǵystan keıingi alǵashqy bes jyl  ishinde barlyq respýblıkalardyń saıası jáne ekonomıkalyq kınoatlasy jasalynady .

Soǵystan keıingi jyldary, ásirese, derekti kıno óndirisi qarqyndy órkendeıdi. Respýblıka ómirinde bolyp jatqan mańyzdy oqıǵalar men qubylystar negizinen kınojýrnaldar men derekti fılmderde kórinis tapty. Eger, 1946 jyly stýdııada bar bolǵany eki derekti ocherk túsirilse, 1948 jyldan bastap, ár apta saıyn qazaq jáne orys tilderinde “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnalyn shyǵara bastaıdy. Buryn “Sovettik Qazaqstan”  jýrnalyn bir-eki  ǵana rejısser montajdaǵan bolsa, endigi jerde O.Ábishev, G.Bakanova, E.Belskaıa, N.Goldenberg, H.Dáýletbekov, M.Slýkaıa, E.Faık sekildi rejısserlar jumyla kirise bastaıdy.  Alaıda, bul jyldary túsirilgen fılmderdiń kórkemdik sapasy aıtarlyqtaı sátti bolmady. Óıtkeni, avtorlardyń oqıǵaǵa baılanysty jeke kózqarasy, baqylaýy kórinbeı, fılmderdiń keıipkerleri birin-biri qaıtalap otyrdy.

1948 jyly  jaryq kórgen “Sovettik  Qazaqstan” kınojýrnalynyń kóptegen sandarynda aldyńǵy qatardaǵy ozat áıelderdiń beınesi kórinis tapty. Máselen, №16 arnaıy taqyryptyq sanynda oblystyq, aýdandyq jáne qalalyq komıtetterin basqaryp otyrǵan áıelder bas qosqan respýblıkalyq semınarǵa arnalady. “Aýyldan kelgen qyzdar” (rej.H.Dáýletbekov, oper.N.Kononov) kınoocherkinde  Qazaq qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtynda oqıtyn stýdentterdiń ómirin kórsetse,  “Jas talanttar”(rej.H.Dáýletbekov, oper.I.Gıtlevıch) Almaty konservatorııa synyń stýdentteri týraly áńgimelenedi. “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnalynyń jıi shyǵyp otyrýy  halyq sharýashylyǵynyń mańyzdy máselelerin kórsetýmen qamtamasyz etti. Jýrnaldyń kóptegen sandarynda ozat eńbekkerlerdiń  tájirıbesi kórinis taýyp, rejısserlar árbir sanyn sıýjettik turǵydan túrlendirip otyrýǵa talpyndy. Jýrnaldyń №22 (1948jyl.rej.S.Nıkıtın) sanynda  ártúrli taqyryptaǵy alty sıýjet beriledi. Onyń ekeýinde Ybyraı Jaqaev pen Darıǵa Jantaqovanyń portretteri, odan keıingilerinde “Kóktemgi jaılaýda”(«Na vesennıh pastbıah»), “Balapandar fabrıkasy” (“Fabrıka yplıat”), “Oktıabrdiń qarsańynda” (“Navstrechý Oktıabrıý”), “Astyq jınaýǵa daıynbyz”(“Gotovy k ýborke”) sıýjetterine oryn beriledi. Osylaısha, rejısser bir jýrnalda  portret, ocherk jáne reportaj janrlarynda túsirilgen sıýjetterdi biriktiredi. Bul jýrnaldyń  “geografııalyq” aýqymyn keńeıtip, respýblıka ómirin ár qyrynan kórsetýge múmkindik berdi. Al, №20 sanynda (1948 j.rej.I.Vereagın) “Soıalıstik eńbek erleri jasasyn!”(“Slava Geroıam Soıalıstıcheskogo Trýda”), “Respýblıkanyń egis alqaptarynda”(“Na polıah Respýblıkı”), “Jer asty paıdaly qazbalardyń barlaýshylary” (“Razvedchıkı podzemnyh bogatstv”), “Astanalyq bes basketbol komandasynyń oıyny”(“Match pıatı stolıchnyh basketbolnyh komand”) atty tórt sıýjet engiziledi. Iaǵnı, avtor  jýrnaldyń bir sanynda ár túrli maǵynadaǵy oqıǵalardy keńirek qamtýǵa tyrysady.

“Sovettik Qazaqstan” kınojýrnalynyń  sıýjetterinde portret janrynyń alǵash ret paıda bolǵanyn aıta ketken jón. Kıno óneri, sonyń ishinde, derekti kıno sheberleri úshin ekranda keıipkerdiń tolyqqandy bitim bolmysyn ashyp kórsetý óte mańyzdy boldy. Kınojýrnaldyń kóptegen sandarynda jetistikter men  kemshilikter birge júrip otyrdy. Bul mańyzdy taqyryptardy ashyp kórsetýde shematızmge uryndyryp, aýyl sharýashylyǵynyń eńbek ozattarynyń beınesi ústirtin aqparattyq deńgeıde ǵana qalyp otyrdy. Eńbek proesinen góri onyń sońǵy nátıjesin kórsetý jıi oryn aldy. Sondyqtan, keıipkerlerdiń astyq jınaýda nemese mal sharýashylyǵyndaǵy joǵarǵy kórsetkishterge qalaı jetkeni túsiniksiz bolyp qalyp otyrdy.

Sıýjetterdiń mundaı shematızmge boı aldyrýyna keıbir rejısserlardyń operatorlarǵa  senim arta otyryp, túsirý jumysyna qatyspaýy sebep boldy. Kadrlardyń kópshiligi ádette, eh, ferma nemese egin alqabyndaǵy daıyn ónimderdi jalpy planmen túsirýmen ǵana shektelip otyrdy. Al, dıktor óziniń mindetin mólsherinen asyra oryndaǵan keıipkerdiń aty-jónin ǵana atap ótedi. Sondyqtan, keıbir qyzyǵýshylyq týdyratyn sátter sońyna deıin ashylmaı, kóptegen keıipkerlerdiń beınesi solǵyn kúıde qalyp qoıyp, olardyń minez-qulqyndaǵy, bolmysyndaǵy ózindik qasıeti kórinbeıtin úrdiske ákelip soqtyrdy. Bul  úrdis kınematografııalyq shtampqa ákelip soqtyrdy. Mundaı kemshilikterdiń basym bolýyna “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnalyna engen sıýjetter men ocherkterdiń kópshiliginiń kórkemdik sapasy men taqyrybyna baılanysty naqty jospardyń bolmaýy da áserin tıgizdi.

Bul oraıda, fılmderdiń ıdeıalyq kórkemdik sapasyn kóterý úshin senarıı jumysyn qolǵa alý qajettiligi týyndady. Stýdııaǵa kelip túsken senarıılerdiń kópshiligi ıdeıalyq kórkemdik turǵysynan jaramsyz boldy. Sol sebepten, bul iske Muhtar Áýezov, Ǵabıt Músirepov, Ǵabıden Mustafın, Ábdilda Tájibaev sııaqty Qazaqstannyń belgili jazýshylary shaqyrylady. Redaktor-keńesshi qyzmetine aqyn Ǵalı Ormanov keledi. Ol Jambyldyń júz jyldyǵyna oraı túsirilgen derekti fılmniń senarııin jazsa, jazýshy Q.Satybaldın halyq kúıshisi Dına Núrpeısovaǵa arnalǵan “Dına”(1947j,rej.O.Ábishev) hronıkalyq fılminiń avtory bolady. Sondaı-aq, 1948 jyly rejısser I.Vereagın túsirgen “Krasnaıa Zvezda kolhozy”(“Kolhoz Krasnaıa Zvezda”), 1949 jyly rejısser H.Dáýletbekovtyń “Kegen jerinde” (“V Kegenskoı dolıne”) fılmderiniń senarııin jazady. Sonymen birge, jańa senarıılerdi qolǵa alý jumysy qatar júredi. Bul kezeńde onnan astam qysqametrajdy derekti fılmder túsiriledi.

1949 jyly stýdııanyń tarıhynda tuńǵysh ret tolyqmetrajdy túrli-tústi “Sovettik Qazaqstan”(s. avt. Ǵ.Músirepov, I.Shýhov, rej.R.Karmen) fılmi ekranǵa shyǵady. Qazaqstannyń Keńes úkimeti ornaǵan otyz jyl ishindegi tabystary men jetistikteri kórsetilgen bul fılm halyq sharýashylyǵy men mádenı qurylystyń árqıly salasyna sholý jasaý prınıpine qurylǵan. Óner men aýyl sharýashylyǵy taqyryptaryn bóle-jara qarastyrmaı, bir-birimen baılanystyra kórsetedi. Mysaly, Kenen Ázirbaev astyq jınaýshylardyń aldynda dombyrasymen án aıtyp jatsa, ekinshi bir aýdanda QSSR-dyń Halyq ártisi Kúlásh Baıseıitova men jas ánshi Baıǵalı   Dosymjanovtyń eńbekkerler aldyndaǵy óner kórsetý sátteri beınelenedi.

Soǵystan keıingi alǵashqy jyldary túsirilgen hronıkalyq-derekti fılmder Qazaqstandaǵy kıno óndirisiniń qarqyndy damýyn qamtamasyz etti. Bul jyldary Qazaqstan derekti kıno ónerine O.Ábishev, E.Faık, N.Beısekov, I.Vereagın, H.Dáýletbekov, M.Dýlepo, Ia.Smırnov, I.Chıknoverov sekildi talantty rejısserlar men operatorlar keledi. Soǵystan keıingi jyldary túsirilgen derekti fılmder men hronıkalyq sıýjetterdiń barlyǵy joǵaryda atalynǵan derekti kıno sheberleriniń esimimen tyǵyz baılanysty.

Qazaqstannyń  halyq sharýashylyǵy, aýyl sharýashylyǵy, ǵylym, óner, ádebıet salalaryndaǵy mańyzdy jańalyqtar derekti kıno ónerinde qamtyldy. Mysaly, “Qazaq SSR-nyń Ǵylym Akademııasy” (“Akademııa naýk Kazahskoı SSR”,1947j.rej.V.Shelepen,s.avt.A.Bragın, V.Shelepen, oper.G.Novojılov,N.Kononov) fılminde Ǵylym Akademııasynyń ashylýy, “Aýyldan kelgen qyzdar” (“Devýshkı ız aýla”, 1948j,rej.H.Dáýletbekov, s. avt. H.Dáýletbekov, G.Iodko, oper. N.Kononov) fılminde Almaty pedagogıkalyq qyzdar ınstıtýtynyń  alǵashqy túlekteri týraly áńgimeleıdi. Al, Qazaqtyń Memlekettik konservatorııasynyń bes jyldyǵyna arnalǵan “Jas talanttar” (“Molodye talanty”, 1949 j, s. avt. V.Belıaev, rej. I.Vereagın, oper.I.Gıtlevıch) fılminde konservatorııa tarıhynyń alǵashqy betteri kórinis tabady. Qazaqtyń mýzyka ónerine eńbegi sińgen E.Brýsılovskıı, A.Jubanov sııaqty kompozıtorlar men E.Serkebaev, B.Tólegenova, N.Meńdiǵalıevtardyń stýdent shaǵyndaǵy beıneleri kórinis tabady. Óner taqyryby, sondaı-aq, Oraz Ábishevtiń  “Dına” (1947j,s.avt.Q.Satybaldın, oper. M.Aranyshev), “Qazaqstan ánderi” (“Pesnı Kazahstana”, 1949, s.avt. R.Karmen, A.Bragın, oper.N.Kononov, I.Bessarabov, A.Zenıakın, V.Sher) fılmderiniń negizgi arqaýy bolady.

Sondaı-aq, 1946-1950 jyldar aralyǵynda túsirilgen derekti fılmder nazarynan alǵashqy qurylystar tys qalmaıdy. Mysaly, “Temirtaýdyń dúnıege kelýi”(“Rojdenıe Temırtaý”, 1947 j, s.avt.I.Shýhov, rej. E.Faık,oper. A.Koval) fılminde Qazaqstandaǵy alǵashqy  qara metallýrgııa jáne sıntetıkalyq kaýchýk zavodtarynyń qurylysy, Temirtaý qalasynyń qurylysshylary jáne metallýrgtermen baılanystyryla áńgimelense,  “Tekeli”(1947j,s.avt.  S.Mýnblıd, rej.S.Nıkıtın, oper.I.Tynyshpaev, A.Kolesnıkov) fılminde Tekeli qorǵasyn kombınatynyń qurylysy kórinis tabady.

Aýyl sharýashylyǵy taqyrybyna “Krasnaıa Zvezda kolhozy” (“Kolhoz Krasnaıa Zvezda”,1948j, s.avt.Q.Satybaldın, rej. I.Vereagın, oper. Ia.Smırnov), “Alys jaılaýda” (“Na dalnem pastbıe”,1950j, s. avt. A.Bragın, rej. O.Ábishev, oper. B.Gıtlevıch), “Qyzyl tý kolhozy”(“Nash kolhoz Kyzyl Tý”, s.avt.O.Ábishev, B.Matveev, rej. O.Ábishev, oper.I.Gıtlevıch), “Jańǵyrǵan dala”(“Preobrajennaıa zemlıa”,1951j, s.avt.  G.Iodko, rej. O.Ábishev, oper. M.Aranyshev) sııaqty taǵy da basqa fılmder túsiriledi.

Alaıda, joǵaryda atalǵan fılmderdiń barlyǵyna tán ortaq kemshilik -  baıandaý, syrttaı sıpattaý deńgeıinde ǵana qalyp otyrdy. Al, ekrandaǵy kórinis dıktor mátininiń mazmunyna saı beınelengen ıllıýstraııa rolin atqardy. Sol sebepten, keıipker kadr syrtyndaǵy baıandaý áýenine qaraı áreket etti. Iaǵnı, bul fılmder syrtqy ádemilikke, tikeleı úgit-nasıhat maqsatyna qurylady.

1950-1960 jyldar aralyǵyndaǵy Qazaqstan derekti kınosyndaǵy jańa kezeńniń bastalýy

1950-jyldary Qazaqstan derekti kınoónerinde taqyrypty kórkemdik turǵydan ashýda, keıipkerdiń bitim-bolmysyn,minez-qulqyn kórsetýde eleýli ózgerister bastalady. Derekti kıno sheberleri shtampqa aınalǵan shematızm, ıllıýstraııalyq kórinisterden, syrtqy ádemilikten bas tartýǵa talpyný barysynda  ártúrli tásildi qoldanady. Solardyń biri - keıipkerdiń áńgimesine nemese monologyna qurý. Bul tásil, ásirese, O.Ábishevtiń osy kezeńde túsirilgen shyǵarmalarynda jıi qoldanylady.

1956-jyly túsirilgen “Bizdiń qalada”(“V nashem gorode”-s.avt.F.Spıvak, rej.O.Ábishev, oper.I.Chıknoverov) fılminde Balhash mys balqytý zavodynyń bas ınjeneri Á.Álimjanovtyń áńgimesi arqyly Balhash qalasy, mys balqytý zavody týraly baıandaıdy. Fılmniń kompozıııasy qarapaıym jumysshydan úlken bir ehtyń bastyǵy dárejesine deıin kóterilgen keıipkerdiń áńgimesine qurylady.

“Shırek ǵasyr buryn munda Qazaqstannyń Betpaqdala dep atalatyn eń bir qatań shól dalasy boldy. Al endi, myna turǵyzylǵan qalaǵa qarap, óz kózime senbeımin”- dep bastaıdy keıipker óz áńgimesin. Fılmniń óne boıynda Álimjanovtyń ishki oı-tolǵanystary kadr syrtynan oqylǵan mátin arqyly beriledi. Álimjanov óz qolymen turǵyzǵan Balhashty qurmetteıdi. Sondyqtan, úlken uly Serǵazy onjyldyqty bitirgen soń, taý-ken ıntstıtýtyna túsip, Balhashqa qaıta oralǵanyn qalaıdy. “Onyń oıy-basqa mamandyq. Qalaı renjimessiń? ”-dep ishki muńyn baıandaıdy. Álimjanovtyń áńgimesi ekranda  teatr, mektep úıleri, demalys parkteri, qyzý jumys ústindegi qurylysshylardyń kórinisterimen ulasyp jatady. Ekrannan keıipkerdi otbasy, dos-jarandary arasynda otyrǵan nemese jumystaǵy sátterin kóremiz. Fılmde ol ártúrli planda, ıaǵnı alystan túsirilgen, orta jáne iri plandarmen kórsetiledi. Alaıda, keıipkerdiń tarıhyn, ishki oıyn ekrandaǵy kórinister emes,  onyń áńgimesine saı ıntonaııa ereksheligimen oqylǵan dıktor mátini arqyly baıyptaımyz.  Mátindi oqyǵan dıktor - qazaq kıno óneriniń belgili qaıratkeri Sháken Aımanov.

“Bizdiń qalada” fılmi jaıly O.Ábishevtiń ózi bylaı deıdi: “Biraz jyldar ótken soń, Balhashqa taǵy bir jolym tústi. Bir epızodqa kerekti keıipkerler izdeı júrip, Álimjanov degen famılııaǵa kózim tústi. Bul – sol baıaǵy Áýbákirdiń uly Serǵazy eken. Sóıtsem, ákesi beker qaýiptenipti. Serǵazy ınjener mamandyǵyn ıgerip, ákesi jumys istegen zavodta eńbek etip júr eken. Men úshin fılmniń taǵy bir ereksheligi – mátindi Sh.Aımanovtyń oqýy edi. Bir kúni Sháken Aımanov shaqyrady degenge barsam: “Oreke, myna fılmniń materıaly maǵan unap otyr. Mátinin ózim oqysam qaıtedi” - dedi. Oqyp shyqty. Shyn máninde Sh.Aımanovtyń birqalypty, oıly daýys yrǵaǵy, jeńil qazaqsha akenti fılmge birden jylylyq pen shynaıy ulttyq kalorıt engizdi”. Fılm 1958 jyly Moskvada ótken qazaq ádebıeti men óneriniń onkúndiginde, Orta Azııa respýblıkalary men Qazaqstan kınoóneriniń  baıqaýynda erekshe atalynyp ótedi.

“Bizdiń qalada” shyǵarmasynda qoldanylǵan  belgili bir keıipkerdiń áńgimesine qurý tásili O.Ábishevtiń kóptegen fılmderinde, mysaly, “Qazaq jerinde”(“Na kazahskoı zemle”), “Jumysshy qyzdar” (“Rabochıe devchata”), “Arman araly”(“Na ostrove mechty”), “Jelden de júırik” (“Operejaıa veter”) fılmderinde kezdesedi. Alaıda, bul kórkemdik tásil ár fılmde  mazmunyna, materıalynyń ereksheligine  saı árqalaı qoldanylady. Bul oraıda keıipkerdiń áńgimesi fılmge beınelik, baǵdarlamalyq maǵlumat, sonymen birge ekrandaǵy kórinisterge biryńǵaı úndestik engizedi. Mysaly, eki bólimdi “Qazaq jerinde”(“Na kazahskoı zemle”-1959  j., s.avt. A.Ahmetov, oper.Iý.Stebýt, Iý.Gıbov, V.Shatolov) fılmin alyp kóreıik. Eger, “Bizdiń qalada” fılmi Á.Álimjanovtyń áńgimesine qurylsa, bul fılmde ákesi men balasy arasyndaǵy dıalog arqyly órbıdi.

Fılmniń eń basynda sheksiz jatqan keń dala. Alystan kóringen salt atty  birtindep jaqyndap keledi. Bul - osy jerde dúnıege kelip, búkil ómirin ótkizip kele jatqan jergilikti aqsaqal Qaldybaı Maqatov. Alystan kórinetin qurylysy qyzý júrip jatqan Temirtaý qalasynda  uly Azat eńbek etýde. Kórermen aqsaqalmen birge jańa turǵyzylyp jatqan Temirtaýdyń qurylysymen, jumysshylar ómirimen tanysady. Biraq, qaı kóriniste bolmasyn, basty nazarda únemi áke  men balanyń beıneleri bolyp otyrady.

“Jaqynda ǵana bul óńir adam aıaǵyn baspaıtyn shól dala edi. Al, odan erterekte munda tek baılardyń ǵana maly baǵylatyn. Qazir...”- dep, ákesi ólkeniń keshegi qalpyn eske alyp áńgimelese, uly búgingi turǵyzylyp jatqan qala men turǵyndary jaıly baıandaıdy. Osy arqyly fılm keshegi men búgingi kúndi salystyrady. Eń sońǵy kórinisterden Azattyń ákesin shyǵaryp salyp, qalaǵa keri qaıtqanyn kóremiz. Al,  aqsaqal eń alǵashqy kórinistegideı atqa minip, keri qaıtyp barady.  Bul kórinis basynda jáne sońynda eki túrli maǵyna beredi. Birinshi kadrdan bul ólkede buryndy-sońdy bolyp kórmegen alyp qurylysqa senińkiremeı kóz salǵan, al, sońynda bárin óz kózimen kórip, kóńilimen sengen aqsaqaldy kóremiz.

Alaıda, joǵarydaǵy aıtylǵan fılmderge tán ortaq kemshilik -aldyn-ala uıymdastyrylǵan  kórinisterge jol beriledi. Keıipkerdiń kóńil-kúıin, ishki sezimin kórsetýde aldyn-ala uıymdastyrý kórkemsýretti kınonyń  dramatýrgııasyna tán qubylys ekendigi belgili.  Al, kórkemsýretti kınonyń elementteri derekti ekranda qoldanylsa, kórinister men keıipkerdiń is-qımylyndaǵy shynaıylyq joǵalady. Jalpy, 1950-jyldary Keńes elinde túsirilgen derekti fılmderde oıdan alynǵan sıýjetter jıi kezdesedi. Al, bul eńbekkerdiń jumysyn, ómirin ásirelep, ádemilep kórsetýge ákelip soqty. Nátıjesinde, “Bizdiń qalada”, “Qazaq jerinde” fılmderindegi keıipkerlerdiń ómiri, eńbegi tek lırıkaǵa, romantıkaǵa toly keıipte beınelendi. Bul kemshilikter 1950-jyldardaǵy Qazaqstan derekti kınosyna tán ortaq qasıet boldy.

Atalmysh kezeńde Qazaqstanda túsirilgen derekti fılmder tek kompozıııa prınıpi, janry, baıandaý tásilderimen ǵana emes, sondaı-aq, taqyrybynyń árqılylyǵymen nazar aýdartady. Kóptegen fılmderde dıktor mátinin beıneli túrde jetkizýde, onyń formalaryn túrlendirýge degen talpynys baıqalady. Derekti kıno óneri ýaqyt ótken saıyn kórkemdik beıneleý tásilderin jańartý jolyna túsedi. Bul materıaldyń taqyryptyq, kórkemdik sheshimin tabýda qoldanylǵan sátti izdenisterdiń birine aınaldy.

1950-jyldardyń orta sheninde bastalǵan Qazaqstandaǵy tyń jerlerdi ıgerý taqyryby kıno ónerinde, sonyń ishinde derekti kınoda keń oryn aldy. Bul taqyryp jaıly “Jastarǵa arnalǵan sóz” (M.Dovjık). “Nan men adamdar”(F.Morgýn) kitaptary jaryq kóredi.  Kórkemsýretti kıno janrynda “Mazasyz kóktem” (1956 j. rej. A.Medvedkın), “Biz osynda turamyz” (1957 j. rej. Sh.Aımanov, M.Volodarskıı) fılmderimen birge, tyń taqyrybyna derekti fılmder kóptep túsiriledi. Derekti kıno tyń ıgerý taqyrybyn eń alǵashqylardyń biri bolyp beıneleıdi. “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnalynda alǵashqy tyń ıgerýshiler týraly túsirilgen sıýjetter jıi kórsetilip otyrdy. “Qazaqfılm” kınostýdııasynda  “Tyń ólkesi” atty tyń taqyrybyna arnalǵan fılmder túsirý óndirisi uıymdastyrylady.

Oqıǵalardy jıi jáne der kezinde túsirýge tyrysqan derekti kıno sheberleri tyń ıgerý bastalǵan ólkelerge attanyp jatty. Alaıda, bul fılmderdiń kópshiligi mazmuny men formasy jaǵynan birin-biri qaıtalap otyrdy. Olar jańa jerge qonys aýdarýshylardyń bir-birimen kezdesý sáti, egistik dalasynda qaz-qatar tizilgen traktorlar legi, sovhozdar qurylysy men ozat eginshilerdiń beınesin kórsetýden ári aspaıdy.  Nátıjesinde bul shyǵarmalarda avtordyń jeke basyna tán shyǵarmashylyq qoltańbasy qalys qalyp qoıdy.  Mysaly, 1955 jyly túsirilgen “Qazaqstannyń tyń ólkesinde” (“Na elınnyh zemlıah Kazahstana”- s. avt. R.Braının, rej. E.Faık, Ia.Smırnov) fılminde oqıǵa mazmunyna tereń úńilmeı, tyń jerdi ıgerýdiń syrtqy belgilerin ǵana tizbektep kórsetedi. Sondaı-aq, tyń taqyrybyna túsirilgen  fılmderdiń kópshiliginde kadr syrtynan aıtylatyn mátininiń mazmuny men ekrandaǵy kórinis arasyndaǵy dramatýrgııalyq baılanystyń  úılesimsizdigi baıqalady.

Bul kemshilikter tek tyń ıgerýdiń alǵashqy jyldarynda ǵana emes, keıingi jyldary túsirilgen fılmderdiń basym kópshiligine tán boldy. Alaıda, 1958-jyly túsirilgen “Astyq dán - nanymyz”(“Hleb nash elınnyı”- s. av. A.Medvedkın, V.Rappoport, rej. H.Dáýletbekov, oper. A.Krylov, F.Absalıamov, A.Ashrapov, A.Kolesnıkov) fılminde bul kemshilikten bas tartýǵa degen talpynysty baıqaýǵa bolady. Shyǵarmada aýa raıynyń qolaısyzdyǵy sebebinen astyqty jınaı almaı qalý múmkindigi týraly áńgimelenedi. Fılm avtorlary tyń ıgerý taqyrybyna qatysty qalyptasqan úırenshikti kózqarastan alshaqtaýǵa tyrysady. Bul keıipkerlerdiń tyń ıgerý isine degen jeke qarym-qatynasy arqyly kórsetiledi.

1950-jyldary óner men mádenıet, ádebıet taqyrybyna túsirilgen fılmderdiń kópshiligi rejısser O.Ábishevtiń esimimen tyǵyz baılanysty. 1955-jyly túsirilgen “Qurmanǵazy atyndaǵy orkestr” (“Orkestr ımenı Kýrmangazy”-s.av.V.Rappoport,oper.S.Sháripov) fılminde orkestrdiń ózindik ereksheligine basty nazar aýdarylady. Óner ujymynyń talaı ǵasyrdan beri berik qalyptasqan ulttyq dástúrdi saqtaýy men bıik professıonaldy deńgeıiniń biryńǵaı ekendigin kórsetedi. Birinshi kadrda  dombyrada  oınaǵan halyq kúıshisi kórinedi. Avtor buryn qazaq dalasynda ınstrýmentaldy aspaptar ansambli bolmaǵanyn, buǵan deıin dombyra úniniń jalǵyz estilip kelgendigin, mýzykalyq shyǵarmalardyń orkestrdiń oryndaýynda tek sońǵy jyldary paıda bolǵandyǵy týraly baıandaıdy. Ekrannan Q.Qasymov pen E.Romanenkonyń qoldarynan shyqqan dombyra men ártúrli deńgeıdegi, biraq óziniń qaıtalanbas tembrin saqtaǵan, ábden jetilgen tolyqqandy úni shyǵady. Sonyń dáleli retinde orkestrdiń oryndaýyndaǵy kóptegen shyǵarmalardyń sazy estiledi. Árbir oryndalǵan shyǵarmaǵa kórinistik minezdeme beriledi. Mysaly, Qurmanǵazynyń “Sary-Arqa” kúıi oryndalýy sátinde ushy-qıyry joq sheksiz dalada jelmen jarysa shapqan salt attyny kóremiz. Bul shabystyń  árbir yrǵaǵy, jyldamdyǵy kúıdiń yrǵaǵymen úılesip, mazmunyn asha túsedi. Nemese, Abaı atyndaǵy Opera jáne Balet teatrynyń sahnasynda Sh.Qajyǵalıevtyń dırıjerlyǵymen oryndalyp jatqan “Shattyq Otany” sımfonııalyq kúıiniń mazmunyna, yrǵaǵyna qaraı ekranda ózgeshe kórinister, ıaǵnı, tyń ólkesinde jınalyp jatqan astyq, fabrıka men zavodtardyń alyp qurylystary... paıda bolady. Fılmniń basty ereksheligi - mýzyka men kórinistiń biryńǵaı úndestik tabýynda. Kınoocherk tek mýzykalyq shyǵarmaǵa minezdeme berip qoımaı, A.Jubanov, A.Shargorokıı, S.Shabelskıı sııaqty óner qaıratkerleriniń orkestrdiń qurylýyna kóp jyldar eńbek sińirgen tarıhy, belgili dombyrashylar - Ǵ. Baıazıtov pen   orkestrge jańa kelgen  talantty jastardyń óneri men qyzmeti kórsetiledi. Kóptegen epızodtarda orkestrdiń basqa qalalarda qoıǵan konerti beınelenedi. Rejısser “Qurmanǵazy atyndaǵy orkestr” fılminde ústirtin kórinisterden góri, taqyrypty “ishinen” ashýǵa tyrysady.

“Halyq talanttary” (“Narodnye talanty”-1954j.s.av.V.Shreıberg, oper.I.Chıknoverov, M.Aranyshev, Ia.Smırnov, M.Dodonov)  men “Ónerpazdar baıqaýy” (“Smotr hýdojestvennoı samodeıatelnostı”-1956j, s.avt. O.Ábishev, oper.I.Chıknoverov, O.Zekkı) fılmderi halyq arasynan shyqqan talantty ónerpazdardy ekran arqyly tanytýǵa arnalǵan. “Ónerpazdar baıqaýy” 1954 jyly túsirilgen “Halyq talanttary” fılminiń zańdy jalǵasy ispetti. Eki fılmde de Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen kelgen ónerpazdar ónerin kórsetedi. Negizgi kórinister-konerttik nomerler men kórermen zaly. Ekeýinde de kamera konertti kórermen retinde zaldan “baqylaıdy”. Montaj yrǵaǵy baısaldy atalmysh eki fılm  50-60 jyldardyń telekonert baǵdarlamasynyń estetıkasymen túsirilgen. “Ónerpazdar baıqaýy” fılminiń rakýrstary biryńǵaı, únemi bir núkteden túsiriledi. Al, “Halyq talanttarynda” konerttik nomerler arasynda sahnaǵa shyǵatyn ónerpazdy habarlaýshy retinde qoldanylǵan tıtr jazýlary fılmde aqparat qyzmetin atqarady.

Al, “Ónerpazdar baıqaýy”  fılminde árbir ónerpazdy kadr syrtynan dıktor tanystyryp otyrady. Bul shyǵarmada ártúrli  rakýrspen túsirý ádisi kezdesedi. “Halyq talanttary” fılminde dıktor daýysyn basynda jáne sońynda ǵana estımiz. Rejısser eki fılmde de halyq arasynan shyqqan talanttardy kórsetip qana qoımaı, sahnadaǵy árbir ónerpazdyń qaıtalanbas ereksheligine, ónerine mán aýdartady. Eshqaısysyn nazardan tys qaldrymaı, árqaısysyn jeke-jeke alyp zertteıdi. Avtor árbir keıipker-ónerpazyna súıispenshilikpen kóz salady.

1950-jyldary Qazaqstanda túsirilgen derekti fılmderde  aýyl sharýashylyǵy taqyryby keńinen qamtylady. “Jylqyshylar”(“Konevody”, 1952j, s.avt.V.Abyzov, rej.D.Tnalına,oper.Ia.Smırnov),“Sháken Ahmetjanova” (1953j, s.avt.R.Braının, rej.Ia.Smırnov, oper.Ia.Smırnov), “Ekinshi tyń shaqyrady”(“Zovet vtoraıa elına”-1959j, s.avt.A.Jámishev, rej.O.Ábishev,oper.M.Saǵymbaev) taǵy basqa kórkemdik sheshimimen qyzyqty  fılmder túsiriledi. Mysaly, “Ekinshi tyń shaqyrady”  shyǵarmasy jyldyń tórt mezgilindegi shopan jumysyn kórsetýge qurylǵan kompozıııasynyń ereksheligimen qyzyqtyrady.  Alaıda, ózge fılmderdiń kópshiligine tán kemshilik, ıaǵnı, keıipkerdiń akterǵa aınalyp ketýi bul  shyǵarmaǵa da tán qasıet.

Sonymen, 1946-1960 jyldardyń aralyǵynda Qazaqstan derekti kınosy Respýblıka ómirinde bolǵan mańyzdy oqıǵalardy qamtýǵa tyrysty. Árıne, materıaldy obrazdy túrde uıymdastyrý barysynda kórkemdik sheshimin tabýda,  keıipkerlerdiń bitim-bolmysyn ashý jolynda shyǵarmashylyq sáttiliktermen qatar kemshilikter birge júrip otyrdy. Alaıda, munyń bári Qazaqstan derekti kınosynyń kelesi damý kezeńine  alyp baratyn alǵashqy nyshany men baspaldaqtary edi.

Qazaqstan derekti kınosyndaǵy ǵylymı-kópshilik janr

Ǵylymı-kópshilik kınosy - derekti kınoóneriniń mańyzdy janrlarynyń biri bolyp sanalady. Onyń bastapqy elementteri kınoóneriniń alǵashqy jyldarynda-aq paıda boldy. Búginde seksen jyldan astam tarıhy bar ǵylymı-kópshilik kınosyndaǵy mańyzdy máseleler men beıneleý tásilderi kóp jylǵy tájirıbelerge súıene otyryp, kóptegen teorııalyq eńbekterde keńinen qamtyldy. Alaıda, áli kúnge deıin tereń ári jan-jaqty zertteýdi talap etetin, sheshýi tabylmaı jatqan suraqtar jıi kezdesedi.

Belgili teoretık jáne senarıst I.Vasılkov kıno óneriniń mańyzyn ǵylymı túsiniktiń kúshti quraly retinde qarastyra kelip, bylaı deıdi: “Kıno óneri jármeńkelik attrakıon kezeńinen ótip baryp, jalpyǵa ózin moıyndatqan óner deńgeıine kóterilýi zańdy edi. Tek, sodan keıin ǵana ónertapqyshtardyń bastapqyda kózdegen oblysynda keńinen taraýy tıisti boldy”(I.Vasılkov. “Ekran ı naýka”,M.,1967j.). Kınoóneriniń kómegimen kóptegen ǵylymı jańalyqtardyń ashylý mysaldary jıi kezdesedi. Ónerkásip, medıına, aýyl sharýashylyǵy, kosmonavtıka salalaryndaǵy sansyz jetistiktermen kópshiliktiń tanys bolýyna kınokameranyń tıgizgen áseri mol boldy.

A.Gorkıı kezinde naqty ǵylym salalary týraly emoıonaldy jáne beıneli turǵyda nasıhat júrgizýge shaqyrdy. Iaǵnı, bul ǵylymı-kópshilik kınosynyń basty ereksheligi bolatyn. Onyń negizgi maqsaty – ǵylym jetistikterin emoıonaldy-beıneleý tásilderimen kópshilikke jetkizý.

1958-jyly ótken Ǵylymı kınosy Halyqaralyq assoıaııasynyń 13-shi kongresinde sovet delegaııasynyń bastamasy boıynsha ǵylymı-kópshilik kınosynyń anyqtamasy men qyzmeti týraly tómendegideı naqty sheshim qabyldaıdy: “Belgili bir ǵylym salasynyń negizderi nemese ǵylym men tehnıkada ashylǵan jańalyqtardy nasıhattaýdy maqsat tutqan kıno shyǵarmalaryn ǵylymı-kópshilik fılm dep ataımyz”. Ǵylymı-kópshilik kınosyna qoıylǵan basty shart – ǵylymı materıaldy kórkemdik turǵyda kórsetý barysynda tarıhı shyndyq pen ǵylymı jańalyqtar negizderin burmalamaý boldy. Belgili teoretık L.Gýrova 1980-jyly jaryq kórgen “Kıno ı naýka” atty kitabynda bylaı deıdi: “Ǵylym-kópshilik kınosy ǵylymı ıdeıa men kınematografııalyq ıllıýstraııasy arasyn jalǵastyryp turǵan kópir qyzmetin atqarmaıdy. Bul – ekrandyq beıneler kómegimen ǵylymı oılaýdyń erekshe tásili...”.

Ǵylymı-kópshilik kınosy óziniń kórkemdik damý tarıhynda birneshe satylardan ótti. Bul  Qazaqstan ǵylymı-kópshilik kınosyna da tán  qubylys boldy.  Qazaqstanda eń alǵashqy ǵylymı-kópshilik fılm 1927-jyly túsiriledi. Bul - rejısser V.Karın men operator V.Pate-ıpanyń  Búkilreseılik Vostokkıno akıonerlik qoǵamynyń Almatydaǵy óndiristik bóliminde túsirgen tórt bólimdi “Qazaqstannyń ómiri men turmysy”(“Jızn ı byt Kazahstana”) etnografııalyq fılmi bolatyn. Munda qazaqtardyń ómiri, jut jyldaryndaǵy  kedeı-kepshiktiń aýyr háli kórsetiledi. Úsh jyl ótken soń “Qazaqstannyń janýarlar álemin bilesiń be?” (“Znaesh lı ty jıvotnyı mır Kazahstana?”-1930j,oper.V.Dobronıkıı), “Altyn jaǵalaýlar”(“Zolotye berega”-1930j, rej.oper.A.Lemberg) fılmderi túsiriledi.

1930-jyldary  ǵylymı-kópshilik kınoǵa shyn máninde kóńil aýdarýǵa múmkindik bolmady. Óıtkeni, kınematograftyń bul janrynyń damýyna arnaıy tehnıkalyq baza men tájirıbe jınaqtaǵan kásibı sheberligi joǵary mamandar qajet boldy. Bul kezeńde endi qalyptasyp kele jatqan qazaq kınematografy úshin tehnıka jáne mamandardyń jetispeýshiligi eń bir kúrdeli másele bolǵandyǵy belgili. Ǵylymı-kópshilik kıno óndirisindegi alǵashqy sátti qadamdar Uly Otan soǵysy jyldary aldynda bastalady. Alaıda, ǵylymı-kópshilik janrynyń Qazaqstanda qarqyndy damýy soǵystan keıingi kezeńde órkendeıdi..

Qazaqstanda alǵashqy túsirilgen “Qazaqstannyń janýarlar álemin bilesiz be?”, “Qazaqstannyń ómiri men turmysy”, “Altyn jaǵalaýlar” fılmderinde kóbine kórinisti (vıdovoı) fılmderdiń elementteri basym boldy. Mysaly, “Qazaqstannyń ómiri men turmysy” fılminde respýblıkanyń tabıǵatyn kórsetýge keńinen oryn beriledi. Fılm jalpy planmen túsirilgen taý kórinisterimen bastalady. Taý eteginde ornalasqan kıiz úıler, jaıylyp júrgen elikter, kıiz úıdiń aldynda baılaýly turǵan jylqy...kórinisterine  aınaldyra jasalynǵan panorama. Endi kamera taýdan aǵyp jatqan ózen sýyna “kóz salady” . Keri sheginip bara jatqan kamera kózine taýdyń ushar bıigi ilinedi. Kelesi kadrlarda orta planmen túsirilgen alqyzyl gúlge oranǵan keń dalada  jaıylyp júrgen tórt túlik maldardy kóremiz. Fılmdi kórinisti (vıdovoı) kıno janrynda túsirilgen dep aıtýǵa bolar edi. Alaıda, tıtrda jazylǵan “Qazaqstan - mal ósirýshiler eli”, “Qazaqstannyń mal sharýashylyǵy halyq sharýashylyǵynyń ózge salalarymen salystyrǵanda 54 paıyzyn quraıdy“, “3500 metr bıiktiktegi jaılaý” jáne taǵy basqalary fılmge kópshilik-ekonomıkalyq ocherktiń belgilerin engizedi.

Ónerkásiptiń qarqyndy damýy men aýyl sharýashylyǵyndaǵy túbegeıli ózgerister ǵylym jáne ónerkásip arasyndaǵy tyǵyz baılanysqa degen qajettilikti talap etti. Qazaqstannyń ǵalymdary aýyl sharýashylyǵy salasynda beleń alǵan ózekti máselelerdiń túıinin sheshýge jumyla kirisedi. Osyǵan baılanysty ǵylym men tehnıkalyq bilimdi keńitý jáne damytý formalaryn izdestire bastaıdy. Bul rette ǵylymı-kópshilik kınonyń qajettiligi týyndaıdy.

Shól dalalardy baǵyndyrý, tyń jatqan jerlerdi ıgerý, kóp salaly óndiristerdi iske qosý - Qazaqstanda ǵylymı-kópshilik kınonyń jıi túsirilýine jáne qarqyndy damýynyń sebepkeri boldy. Qazaqstanda túsirilgen ǵylymı-kópshilik fılmderdiń mazmuny men taqyryby joǵaryda aıtylǵan máselelerdi keńinen qamtıdy. “Shól dalany baǵyndyrý” (“Pobejdennaıa pýstynıa”-1938j.rej.B.Pýmpıanskıı) fılminde Betpaq dalany keshendi túrde zertteý, “jansyz” dalany túletý týraly baıandasa, “Akademık Zavadovskııde” (1942j.,rej.E.Svılova) Qazaqstandaǵy qoıdyń asyl tuqymyn shyǵarýǵa yqpal etken ǵalymnyń zertteý jumysy týraly áńgimeleıdi. “Astyq bazasy” (“Zernovaıa baza”, 1945 j. rej. V.Shelepen), «Betpaqdala» (1946 j. rej. V.Kochetov),“Mıchýrınshiler” (1949 j. Rej. E.Faık), “Jylqyshylar” (“Konevody”, 1955 j. rej. D.Tnalına), “Qazaqstannyń tyń jerlerinde” (“Na elınnyh zemlıah Kazahstana”, 1955j. rej. Ia.Smırnov, E.Faık), “Qazaqstandaǵy júgeri ónimi” (“Kýkýrýza v Kazahstane”, rej. G.Novojılov), “Ekibastuz” (1956 j. rej. G.Novojılov) fılmderi ǵylymı-kópshilik kınonyń alýan túrli taqyrybyn qamtıdy.

Soǵystan keıingi jyldary ǵylymı-kópshilik janry derekti kınematograf sııaqty búkil keńes kıno óneriniń alyp tarmaǵyna aınalyp, Moskva, Lenıngrad, Kıev, Sverdlovsk ǵylymı-kópshilik stýdııalarynyń jumysy órkendeı túsedi jáne taqyryp turǵysynan beıbit ómirdiń jańa maqsattarymen úndestik tabady. Avtorlardyń basty nazary halyq sharýashylyǵy  men ǵylymdaǵy ózekti máselelerge aýady. Munyń basty sebebi Ortalyq partııa komıtetiniń 1944-jylǵy qabyldaǵan qaýlysy boldy. Onda qarapaıym halyq pen eńbekkerlerdiń bilimin kóterý maqsatynda ǵylymı-aǵartý  úgit–nasıhat jumysy uıymdastyrylýy qajet, ıaǵnı, ǵylym, tehnıka men mádenıet jetistikterimen, tabıǵattyń alýan qubylysynyń qyr-syrymen halyq jetik tanys bolýy kerek delingen. Bul qaýlyny oryndaý ǵylymı-kópshilik kınematografynyń úlesine tıedi.

1946-1950 jyldary bıologııa, zoologııa, medıına, geografııa, fızıka, hımııa t.b. ǵylymdary boıynsha fılmder óte kóp túsiriledi de, halyq sharýashylyǵy, ásirese, aýyl sharýashylyǵyndaǵy mańyzdy máseleler nazardan tys qalyp qoıady.

Al Qazaqstanda 1946-50 jyldary túsirilgen ǵylymı-kópshilik fılmderdiń sany óte az boldy. 1945-jyly túsirilgen “Túrli-tústi metalldar”(“vetnye metally”, s. avt. oper. G.Novojılov) fılmi hromıt, altyn, molıbden sııaqty sırek kezdesetin túrli-tústi metaldardy óndirý týraly, “Almatynyń almaly baqtary”(“Iablonevye sady Alma-Aty”, 1946j. s. av. A.Bragın, V.Shelepen, rej. V.Shelepen, oper. G.Novojılov, N.Kononov) shyǵarmasynda Qazaq Ǵylymı-zertteý Instıtýty ǵalymdarynyń “Gornyı gıgant” kolhozynyń baqshashylarymen birige otyryp, almanyń jańa sorttaryn ósirip shyǵarýy týraly kórsetiledi.

1953-jyly Ortalyq Partııa Komıtetiniń qyrkúıek aıyndaǵy plenýmynda aýyl sharýashylyǵy taqyrybynda túsirilgen ǵylymı-kópshilik fılmderdiń kórkemdik sapasynyń tómendigi úshin kıno óneri tosyn synǵa tap bolady. Osy jyldyń sońynda aýyl sharýashylyǵyna arnalǵan  fılmder óndirisi men prokat máselesi edáýir órkendeıdi. Kolhozdar men sovhozdarda “Aýyl sharýashylyǵynyń jańalyqtary” (“Novostı v selskom hozıaıstve”) atty kınojýrnaly jıi kórsetilip otyrady. “Ǵylym jáne tehnıka”(“Naýka ı tehnıka”) kezeńdik jýrnalyn  shyǵarý qolǵa alynady. Bul jýrnaldyń nomerlerinde ǵylymı jańalyqtar, aldyńǵy qatarly ónerkásip ozattarynyń tájirıbesi keńinen kórinis tabady. Halyq sharýashylyǵynyń mańyzdy salalary boıynsha tolyqmetrajdy fılmder túsirile bastaıdy.

Ǵylymı-kópshilik kınematografyndaǵy ózekti máseleler, senarıı jazý ádistemesi, rejısserdyń sheberligi, shyǵarmashylyq qoltańbasynyń ereksheligi týraly teorııalyq eńbekter paıda bolady.  Mundaı eńbekterdiń qatarynda V.Jdannyń “Dramatýrgııa naýchno-popýlıarnogo fılma” , B.Altshýlerdiń “Kompozıııa senarııa naýchno-popýlıarnogo fılma” kitaptary jaryq kóredi.

Bul teorııalyq eńbekterde eń aldymen ǵylym men óner arasynda naqty baılanys bar ekendigin dáleldeıdi. Olardyń aıtýynsha, ǵylymı-kópshilik kınosyna kórkemsýretti kınematograftaǵy sııaqty tabıǵattyń organıkalyq jáne anorganıkalyq ómirinde ótip jatqan  mańyzdy proessterdi kórsetý tán. Alaıda bul ǵylymı-kópshilik kınosynyń ózindik erekshiligi bar ekendigin joqqa shyǵarý emes dedi. Mundaı teorııalyq turǵydaǵy pikir-talastar ǵylymı-kópshilik kınosynyń kınematograftyń mańyzdy, ári salmaqty tarmaǵyna aınalǵanyn dáleldedi.

Soǵystan keıingi jyldardaǵy kınematograftyń aldyndaǵy basty másele-ǵylymı tereńdikti jan-jaqty beıneleýge múmkindik beretin sáıkes formalarmen úılestirý aldyńǵy orynda turdy. Al, atalmysh kezeńdegi ǵylymı-kópshilik kınosynda kórinisti(vıdovoı) fılmder jıi túsiriledi. Qazaqstanda túsirilgen mundaı fılmderdiń qataryna: “Ertis ózeni boıynda”(“Po Irtyshý”- 1952j,s.avt.M.Egorov,V.Abyzov,  rej.M.Egorov, oper.A.Frolov), “Gorod v stepı”(1953 j, s. avt. S.Pashenkov, V.Rappoport,  rej. E.Faık, oper. I.Chıknoverov), “Baıanaýyl”(1960 j, s. avt. O.Ábishev, T.Orazov, rej. O.Ábishev, oper. I.Tynyshbaev) t.b. fılmderin atap ótýge bolady.

“Ertis ózeni boıymen” fılmi Óskemen, Semeı, Pavlodar qalalaryna sý elektr stanııasy men Óskemen qorǵasyn kombınatynyń qurylysyna, Altaı jáne Zaısan kóli mańyndaǵy tabıǵaty ásem jerlerge kınosaıahat jasasa, “Baıanaýyl” fılmi Pavlodar oblysyndaǵy Baıanaýyl ólkesi tabıǵatynyń kórkemdigi, kórikti tabıǵaty, ózen-kólderi jaǵalaýlarynda ornalasqan  shahterlar, qurylysshylar, tyń ıgerýshilerge arnalǵan  demalys úıleri kórinis tabady.

1950-jyldary, ásirese, aýyl sharýashylyǵynda ǵylym jetistikteriniń qoldanylýy týraly fılmder kóptep túsiriledi. Bul oraıda 1955 jyly túsirilgen  “Qamys úı”(“Kamyshıtovyı dom”- s. avt. V.Abyzov, I.Savvın, rej. V.Feınberg, oper. O.Zekkı),  1956-jylǵy “Jeldetkishter” (“Vetrodvıgatelı”- rej. G.Kýmıalskıı, oper. A.Ashrapov, N.Salıýtın, Iý.Stebýt),  “Qazaqstandaǵy júgeri ónimi” (“Kýkýrýza v Kazahstane”- s. avt. N.Dyshlov, rej. M.Dýlepo, oper.Iý.Gıbov,V.erbatyh) fılmderin atap ótýge bolady.

Ǵylym men óndiris arasyndaǵy tyǵyz baılanys ıdeıasy “20 jyl ishindegi Qazaqstan mal sharýashylyǵy”(“Jıvotnovodstvo Kazahstana za 20 let”-1945 j. rej. I.Vereagın), “Bizdiń Qyzyl Tý kolhozy”(“Nash kolhoz Kyzyl Tý”-1946j.rej.O.Ábishev), “Betpaqdala”(1946j,rej.V.Kochetov) , “Mıchýrındikter”(1949j,rej.E.Faık) fılmderinde kórinis tabady.

Rejısser V.Shelepenniń “Qazaq SSR-nyń Ǵylym Akademııasy”(1947j) Ǵylym Akademııasynyń uıymdastyrylý sáti beınelenip, Qazaqstan ǵalymdarynyń zerttep júrgen máselelerine toqtalady. Alty bólimdi fılmniń alǵashqy eki bólimi akademııanyń ashylýy jaıyndaǵy resmı habarǵa arnalady. Kadrlardan minbede sóz sóılegen I.Bardın, Q.Sátpaev, A.Bekturov, S.Keńesbaev t.b. ǵalymdardyń  beınesin kóremiz.  Fılmniń resmı bólimimen qazaqstandyq ǵalymdardy baılanystyratyn kópir retinde Q.Sátpaevtyń geologtar tobymen kezdesý sáti qoldanylady. Shyǵarmanyń  budan keıingi mazmuny ǵylymnyń ár salasynda eńbek etip júrgen ǵalymdardyń zertteý jumystaryna arnalady. Tórtinshi bólimi tutasymen bıologtardyń eńbegine, besinshi bólimi zoologııa ǵylymyna, al  sońǵy bólimi ǵalym-energetıkterdiń eńbekterine arnalady.  Fılm Qazaqstannyń Ǵylym Akademııasynyń ashylýyna oraı ótip jatqan merekelik sessııada sóılegen Q.Sátpaevtyń baıandamasymen aıaqtalady.

Qazaqstannyń ádebıeti, mádenıeti men tarıhyna arnalǵan birqatar fılmder dúnıege keledi. Solardyń ishinde ózindik izdenisi, talpynysy bar “Tastar sóılegende” (“Kamnı govorıat”-1958 j. s. avt. V.Lavrova, rej. G.Novojılov,oper.Iý.Gıbov) jáne “Qazaqtyń ulttyq kásibi”(“Narodnye remesla kazahov”-1958 j. s. avt. S.Qojyqov, D.Tarasov, rej. A.Qarsaqbaev, oper. Iý.Stebýt) fılmderine kóńil aýdarýǵa bolady. “Tastar sóılegende” fılminde  X-XIX–ǵasyrlarda salynǵan ejelgi eskertkishter Ortalyq Qazaqstandaǵy Alash jáne Joshy handardyń, Ońtústik Qazaqstandaǵy Aısha Bıbiniń mazarlary, Ahmet Iassaýı meshiti, Omar men Turdyń kesenelerin kórsetý arqyly Qazaqstannyń ejelgi tarıhyna barlaý jasaýǵa talpynady. Al “Qazaqtyń ulttyq kásibi”  fılminde  qazaq halqynyń ejelden kele jatqan toqyma jáne zergerlik óneri kórsetiledi. Belgili klassıkterimizdiń biri - Abdolla Qarsaqbaev «Qazaqtyń ulttyq  kásibi» fılminde beıneleý qataryn ekrannan kórkem shyǵarmanyń tilimen sóıletedi. Al, bul – halyq sheberleriniń shyǵarmashylyǵyn kórsetýde qajetti eń basty zańdylyq. Munyń dáleli retinde tómende fılmnen úzindiler keltire otyryp, beıneleý qatary men mátinniń úılesimdiligin qarastyryp kóreıik:

---

Neıtraldy kadrlar 

Alyp zavodtary, sansyz otar qoıy men  sheksiz jatqan jaılaýy bar Qazaqstan eliniń tarıhy kóne ǵasyrlardan bastaý alady. Onyń  keńistiginde  jaýlap alýshylardyń ordasy talaı  márte órtke orandy.

Aısha bıbi mazary 

Kóne dúnıeniń kózi retinde áli kúnge deıin saqtalynyp  qalǵan eskertkishter ótken tarıhymyzdyń kýágeri ispetti. Olar bizge qazaq halqynyń ejelgi óneriniń dástúrlerin jetkizdi.

Mazardyń bir bóligi

Aısha Bıbi mazarynyń turǵyzylǵanyna toǵyz ǵasyrdan astam ýaqyt ótti. Belgisiz sheberlerdiń ǵajaıyp shyǵarmasy bir kezderi bul jerde qala mádenıetiniń bolǵanyn aıǵaqtaıdy.

Qarǵaly altyn

Ǵalymdar Almaty qalasynyń túbinen qoımasy ataqty altyn qoımasyn tapty.

Altyn dıademasy 

Dıademanyń detali

Myna dıademanyń tarıhyna 2000 jyl tolady. Mıftik janýarlardyń beınesi ejelgi halyqtar óneriniń realıstik turǵyda bolǵandyǵyn dáleldeıdi. Ańyzǵa aınalǵan lazýr tasy altyndy árlendire túsedi.

Tyshqan-syrǵa              

Túıe-saqına

Myna buıymdar tek shynaıy sýretshi-zergerdiń ǵana qolynan shyǵýy múmkin...

 

---

Fılm avtorlary qyzyqty ekskýrsııany ári qaraı jalǵastyra  túsedi.

Alaıda, soǵystan keıingi jyldary túsirilgen ǵylymı-kópshilik fılmderdiń kórinisteri ıllıýstratıvti deńgeıde qalyp otyrdy. Kıno tiliniń jutańdyǵy saldarynan fılmniń mazmuny men taqyrybynyń ashylýy kadr syrtynan aıtylatyn dıktor mátinine jıi júgindi.

1946-60 jyldar aralyǵynda, ásirese, elýinshi jyldardyń ekinshi jartysynda Qazaqstanda túsirilgen ǵylymı-kópshilik fılmderinde jańa kıno tili men sıýjetterdi qurýdaǵy  jańa ádister paıda bolady. Bul bolashaqta túsiriletin fılmderdiń tolyqqandy, sátti shyǵýyna sebepker bolǵan alǵashqy talpynystar men izdenister bolatyn.