Dybysty kınoǵa ótýdegi alǵashqy tájirıbeler

On toǵyzynshy  ǵasyrdyń sońy, jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda  tehnıka salasynda eki iri jańalyq ashylady: biri – kınematograf (ázirge dybyssyz), ekinshisi – fonograf. Jer sharynyń túkpir-túkpirinde kınematograf pen fonograf mıllıondaǵan adamdardyń kóńilin jaýlap aldy. Osy ǵajaıyp eki ǵylymı jańalyqty  biriktirýge kóptegen ǵalymdar, ónertapqyshtar, kásipkerler áreket jasaıdy. Kınetofonograf nemese fonokınoteatr túrinde bolashaq jańalyqty ańsaǵan qaltaly kásipkerler osy baǵyttaǵy kez-kelgen tájirıbeni qarjylandyryp, ónertapqyshtarǵa qyzý qoldaý jasap otyrdy. Dybys pen kórinistik qatardy  úılestirýge talpynys jasaǵandar qatarynda, ásirese, franýz, aǵylshyn, nemis ónertapqyshtary belsendilik kórsetti.

Dybysty kınoǵa kelý jolyndaǵy ónertapqyshtardyń tájirıbelerin suryptaı kele,  negizgi úsh kezeńdi ataýǵa bolady: birinshisi – 19-20 ǵasyr toǵysynda júzege asyrylǵan  alǵashqy sátsiz tájirıbeler, munda ónertapqyshtar fonograf pen beınelik kórinister qataryn mehanıkalyq jolmen toǵystyrýǵa áreket jasaıdy; ekinshisi – 1908-1914 jyldar aralyǵynda ónertapqyshtar kúrdeli eksperımentter nátıjesinde birshama jetistikterge jetedi, alaıda, mundaǵy sátsizdik tehnıkalyq  qıyndyqtarǵa kelip tireledi; úshinshisi – 1920-jyldar tusy eń sátti tájirıbeler kezeńi.

Prodıýserler men shyǵarmashylyq kollektıvter qarsylyǵyna qaramastan aǵaıyndy Ýornerlerdiń  qoldaýymen jańa tabylǵan kınoproekııalyq apparat synaqtan ótkiziledi. Dybysty kıno kezeńine jetýde asa kóp tájirıbe jasaǵandar franýz ónertapqyshtary boldy. Dybysty kıno pıonerleri qatarynda Ogıýst Baron, Anrı Jolı, Leon Gomon, Felıks Mesgısh jáne Sharl Pate esimderin ataýǵa bolady.

Alǵashqy dybysty fılmder tájirıbesi 1900 («Nemoı meloman», «Lolotta», «Kazıno de Parı») jyldan kórsetile bastaıdy. Parıj qalasynda ashylǵan «Fonosınema-teatr» kúnine 5-6 fılmder kórsetýge múmkindik aldy. Dybysty kıno tájirıbesiniń ekinshi satysynda da franýz ónertapqyshtary asa belsendilik kórsetedi. Leon Gomonnyń  tájirıbeleri (hronofon) osynyń dáleli bola alady. Ol óziniń jańalyqtaryn nemis ónertapqyshy Oskar Messtermen (bıofon apparatyn oılap tapty) biriktirip, bolashaq «Vestern-Elektrık» sııaqty iri monopolııalardyń paıda bolýyna jol ashty.

Birinshi dúnıejúzilik soǵys qarsańynda dybysty kıno salasyndaǵy eksperımentter kúrt baıaýlaıdy da, 1914 jyl qarsańynda dybysty fılmder óndirisi múldem toqtatylady. Osy baǵyttaǵy tájirıbeler soǵystan keıingi jyldarda qaıta bastalady. Alǵashqy talpynysty 1915 jyly  aǵylshyn ónertapqyshy Ejen Lost jasaıdy.

1921 jyly Parıj qalasynda ınjener Sven Berglýndtyń dybysty proekııalyq apparaty synaqtan ótkiziledi. 1923-1925 jyldar aralyǵynda dybystyń kınoǵa kelýiniń taǵy bir eksperımenttik  satysy bastalady. Bul tolqynnyń negizgi salmaǵy «Trıergon» tobynyń (Gans, Fogt, Iozef, Mazolle - Germanııa) jáne amerıkandyq ınjener Lı de Forestiń tájirıbelerine baılanysty aıqyndaldy. Endigi jerde kınoǵa dybysty mıkrofon arqyly jazý múmkindigi paıda bolady. Ár elde, biri-birinen táýelsiz jasalynǵan tájirıbelerdiń qorytyndysy retinde dybysty kınonyń alǵashqy kórsetilimderin ataýǵa bolady. Mysaly, 1926 jyldyń 6 tamyzynda Nıý-Iorkte Ýornerlerdiń kınotetarynda  «Don Jýan» dybysty fılminiń tusaý keseri ótti.

Franýz kınosy 1920-30 jyldar tusynda

Birinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin fılmder óndirisi jaǵynan aldyńǵy qatarlyq sandyq kórsetkish deńgeıi  amerıkandyq kásipkerlerdiń qolynda boldy. Osy jyldardan franýz kıno óndirisiniń toqyraý kezeńi bastalady. Franııada kınokásipkerlerdiń jumysy toqtatylady. Endigi jerde amerıkandyq fılmderdiń prokatyna jol ashylady. 1920-1923 jyldar aralyǵynda «Pate» kınofırmasy Franııadaǵy jáne shet eldegi fılıaldarynyń jumysyn tolyq toqtatady. «Gomon» fırmasynyń da óndiristik qýaty báseńdeıdi.

20-jyldardyń ekinshi jartysynda irili-usaqty jańa kınokásipkerlerlik ortalyqtary boı kótere bastaıdy: «Prodıýkson Jak-Haık», «Stýdıo reıýnı», «Le fılm ıstorık», «Frankofılm», «Albatros» jáne t.b. Osy atalyp otyrǵan jańa kınofırmalardyń qyzmeti nátıjesinde jańa fılmder óndirisi birtindep kóterile bastaıdy. Alaıda, franııa kınoóndirisi amerıkandyq kınoımperııa qýatynan múldem alshaqtap qalady. Túsirý tásilderi salasynda ashylyp jatqan ǵylymı jańalyqtar qarjylyq jaǵynan qoldaý taba almaıdy. Materıaldyq bazanyń álsizdigi dekoraııalyq tehnıkanyń, dybysty óńdeý tehnıkasynyń damýyn tejep otyrdy. Abel Ganstyń «Napaleon» (1924-27jj) fılminde paıdalanǵan polıekran tájirıbesi de, keńformatty proekııalaý salasyndaǵy «gıpergonar» júıesiniń óndiriske engizilýine múmkindik bolmady.

Jıyrmasynshy jyldar tusy Franııa kınosy tarıhynda birinshiden, tehnıkalyq-qarjylandyrý jaǵynan toqyraý tusy bolsa, ekishiden,  bul kezeń Franııa kınosynyń  tarıhynda  shyǵarmashylyq jańa izdenister nátıjesimen de sıpattalady. Kınematografısterdiń jańa tolqyny (Lýı Dellıýk, Abel Gans, Jermena Dıýlak, Jan Epshteın t.b.) kınony óner týyndysyna aınaldyrýdy negizgi urandary retinde ustanady. Kınoǵa ózindik kózqarastarymen  kelgen rejıserlar shyǵarmashylyǵynyń   bul jańa tolqyny  franýz kınosy tarıhynda «alǵashqy avangard» kezeńi dep atalady.

Bul aǵymnyń basty shyǵarmalary  «Ispanskıı prazdnık» (1919j, rej.J.Dıýlak), «Molchanıe» (1920j, rej.L.Dellıýk), «Koleso» (1923, rej.A.Gans), «Vernoe serde» (1923, rej.J.Epshteın) t.b. Bul atalyp otyrǵan rejısserlar tek qana fılm túsirýmen shektelip qalǵan joq. Olar sonymen qatar, teorııalyq  tujyrymdar jasaýǵa da umtyldy. Osy jyldary jaryq kórgen alǵashqy teorııalyq dekloraııalar kıno teorııasynyń bylaıǵy damýyna zor yqpal jasady.