Ispanııa kınosynyń qalyptasý jyldary

Ispanııa kınosynyń tarıhyndaǵy alǵashqy fılmdi túsirgen rejısser E.Hımeno («Vyhod s dnevnoı messy ız erkvı Pılar v Saragose»-1986) boldy. Fotograf F.Helabert derekti reportaj jáne kórkem fılmder óndirisimen aınalysty («Ssora v kafe»-1897, «Doroteıa»-1898, «Pıvo darom»-1906). Ispan kınosyndaǵy alǵashqy fantastıkalyq fılmderdi («Poseenıe Iýpıtera»-1907, «Novoe pýteshestvıe na lýný»-1908) rejısser S.Chomon túsirdi. 1906 jyly  Barselona qalasynda  «Ispano fılms» kınostýdııasy qurylady. Osy kınostýdııadan shyǵarmashylyq jolyn bastaǵan rejısser R.Banos keıinirek «Roııal fılms» atty óziniń jeke stýdııasyn   ashady. Kópshilik fılmderi kommerııalyq kıno mánerinde túsirilgen bul kınostýdııanyń sátti týyndylary qatarynda «Don Pedro Jestokıı»-1911, «Lıýbovnıkı ız Terýelıa»-1912 fılmderin ǵana ataýǵa bolady.

Jıyrmasynshy jyldardyń tusynda kıno óndirisi Madrıd qalasynda qarqyn ala bastaıdy. Madrıd kınostýdııasynyń alǵashqy týyndylary qatarynda «Iskýplenıe»(1920, rej.H.Býchs), «Jertva nenavıstı»(1921, rej.H.Býchs), «Slavnaıa doroga»(1921,rej.F.Delgado), «Roza Madrıda» (rej.E.Ardavın) fılmderi boldy.

Ispan revolıýııasynyń birinshi kezeńi (1931-1936 jyldar aralyǵy) osy jyldary ekranǵa shyqqan derekti jáne kórkemsýretti fılmderdiń ortalyq taqyrybyna aınaldy.  1932 jyly «Nuestra cinema» kınojýrnalynyń birinshi sany jaryq kórdi. Osy jyldan bastap ıspandyq kınoóndiris qýaty arta bastaıdy. Lýıs Býnıýel óziniń birinshi derekti fılmin («Las Ýrdes.Zemlıa bez hleba») 1932 jyly túsirdi. 1932-1936 jyldar aralyǵynda L.Býnıýel «Fılmofon» fırmasyn basqarady. 1933 jyly Ispanııa Kınematografıster Odaǵy qurylady. Kınoǵa dybystyń kelýimen ıspan kınosyndaǵy dybyssyz fılmder qaıta óńdelip, eń sáttileri dybys jazý arqyly qaıta óndirisiten ótkiziledi. Alǵashqy dybysty fılm «Voda v pochve» 1934 jyly ekranǵa shyqty.

Otyzynshy jyldar kınosyndaǵy  basty taqyryptardyń biri – azamat soǵysy taqyryby boldy. Osy taqyryptaǵy «Kostry v nochı», «Tak my pobedım», «Zarıa nadejdy», «Glýhıe perdmestıa», «V opıskah pesnı» kórkem fılmderi jáne «Bomby nad Madrıdom», «Nastýplenıe» derekti fılmderi ekranǵa shyqty. Madrıd qalasyndaǵy taǵy bir kınoóndiris ortalyǵy «Fılm popýlıar» kınostýdııasy «Segodnıashnıaıa Ispanııa» kınojýrnalynyń sandaryn úzbeı shyǵaryp turdy. Ókimet basyna general F.Frankonyń fashıstik rejıminiń kelýimen (1939) kınoteatrlar repertýaryna  qatal baqylaý ornatyldy. 1941 jyldan bastap ıspanııa kıno óndirisi fashıstik Germanııa men Italııanyń yqpalynda boldy.  40-jyldar tusyndaǵy ıspanııa óndirisiniń basym kópshiligi kommerııalyq fılmder boldy, ásirese, din taqyrybynda jáne mýzykalyq fılmder túsirildi. Shet elderden shaqyrylǵan biren-saran mamandar ǵana (I.Ivens, R.Karmen, L.Gýrvı) Franko rejımine qarsylyq mánerdegi derekti fılmderin túsire aldy («Ispanskaıa zemlıa», «Serde Ispanıı» t.b.).

1947 jyly Madrıdte kınematografııa ınstıtýty qurylady. Instıtýttyń alǵashqy túlekteriniń tolqynymen ıspanııa kınosyna jańa lep keledi. Italııa kınosyndaǵy neorealızm, orys kınosyndaǵy avangard fılmder yqpalynda tárbıelengen bul kásibı jas mamandar (H.Bardem, L.Berlang t.b.) óz fılmderi arqyly qoǵamdaǵy keleńsiz qubylystar men áleýmettik teńsizdik máseleleri taqyryptaryn  qozǵaı bastaıdy. Ispan kınosynda osy jyldary bastalǵan  progressıvti  tendenııa budan bylaıǵy jyldary ekranǵa shyqqan H.Bardemniń («Smert velosıpedısta»-1955, «Glavnaıa ýlıa»-1956) jáne L.Berlangtyń  («Kalabých»-1956, «Plasıdo»-1960, «Palach»-1963) fılmderinde jalǵasty. Ispan kınosynyń damý tarıhynda asa mańyzdy oryn alǵan týyndylardyń biri  Lýıs Býnıýeldiń «Vırıdıana» (1961) fılmi  sol kezdegi qoǵamdyq kúrdeli  ózgeristerdi realıstik mánerde bere alǵan asa mańyzdy týyndy boldy. Kınodaǵy alǵashqy qadamdaryn osy jyldarda bastaǵan rejısserlar K.Saýra, F.Regeıro, M.Pıkaso,M.Sýmmers jáne taǵy basqalary Madrıd qalasynda  «jańa ıspan kınosy» qoǵamyn qurady. Osy kezeń aralyǵynda sonymen qatar, Barselona kınematografıster mektebiniń túlekteriniń  kıno tiliniń izdenisteri arqyly kelgen jańa eksperımenttik  fılmderimen kózge túse bastaıdy.  «Jańa ıspan kınosynyń» beldi ókilderi óz fılmderine zaman sıpatyn negizgi taqyryp retinde alyp, aınaladaǵy  shyndyq ómir kórinisiniń san qyrly oqıǵalaryn qamtıdy. Mysaly: «Ot rozovogo k jeltomý» (1963, rej. Sýmmers), «Tetıa Týla» (1964, rej. Pıkaso), «9 pısem k Berte» (1964, rej. Patıno).  Bul atalǵan jáne osy jyldary ekranǵa shyqqan basqa birqatar fılmder ıtalııa kınosyndaǵy neorealızm  aǵymynyń yqpalyndaǵy sýretteý tásilderine elikteıdi, alaıda, Italııa kınorejısserlarynyń  shynaıylyqty sıpattaýda jetken kıno tiliniń  kórkemdik deńgeıine kóterile almady. «Jańa ıspan kınosy» qozǵalysyn bastaǵan kóp rejısserlar  alǵashqy sátsizdikterinen keıin kommerııalyq kınoǵa bet burady. Ispanııadaǵy ulttyq kıno mektebin qalyptastyrýǵa úles qosqan rejısser Karlos Saýra boldy. 1960 jyly ekranǵa shyqqan «Brodıaga» fılminiń jetistiginen keıin Karlos Saýranyń ózine ǵana tán erekshe mánerdegi rejısserlyq qoltańbasy qalyptasty deýge ábden bolady. Ispanııa kınosynyń jetekshi rejıssery retinde Karlos Saýranyń budan bylaıǵy ekranǵa kelgen fılmderinde  de taqyrypty tereńdetýde metaforalyq salystyrýlar men maǵynalyq sımvoldardy  keń paıdalanylǵan izdenisteri álem kınosynyń sýretteý tiline kóp jańalyq ákeledi.

Karlos Saýra 1932 jyly týylǵan. Bastapqyda fotograf bolyp qyzmet jasaıdy.  Kınodaǵy shyǵarmashylyq jolyn derekti kıno rejıssery retinde bastady. Madrıd Kınematografııa ınstıtýtyn bitirgennen keıin (1957-1964) osy ınstıtýttyń rejıssýra kafedrasynda oqytýshylyq qyzmette bolady. Saýranyń fılmderindegi keıipkerler rýhanı baı adamdar,  alaıda, frankıstik rejımdi qabyldaı almaǵandyqtan da qorshaǵan orta shyndyǵynan alshaq qalǵan keıipkerler.   «Voskresnyı vecher» (1957), «Kýenka» (1958) fılmderinen keıin ekranǵa kelgen «Brodıagı» (1960), «Plach po bandıtý» (1963) fılmderi osy taqyrypty jalǵastyrdy. Rejısserdyń kınematografıstik ortada kásibı tanymal bolýyna sebepker bolǵan fılm «Ohota» (1965) Batys Berlın Halyq aralyq kınofestıvaldiń  júldesin ıelendi. Syrt kózge jaǵdaılary jaqsy, turaqty turmystaǵy adamdardyń  qarama-qaıshylyq is-áreketteri fılmniń sıýjetine negiz bolǵan. «Zamorojennaıa mıatnaıa lepeshka» (1967, Berlın festıvaliniń júldesi), «Kýzına Anhelıka» (1973, Kann festıvaliniń júldesi) fılmderinde azamat soǵysynyń zardabyn shekken baqytsyz jandardyń  jan kúızelisteri tereń ashylady. «Sad naslajdenıı» (1970) fılminiń bas keıipkeri Antonıo baılyqtyń jolynda sharshap-shaldyqqannan keıin qııaldaǵy «ómirge» bet burady. Rejısserdyń «Vykormı vorona» (1975, Kann festıvaliniń arnaıy júldesi) fılminde bas keıipker Anna óz qııalynda  eresekter qoǵamdastyǵy arasyndaǵy qatygezdik pen aldamshy ómirde shyndyq úshin kúresker retinde sıpattalady. «Anna ı volkı» (1972) fılminde bas keıipker qyz balany qubyjyq beınesindegi qanaýshy top ókilderi talaıdy, fılmdegi sıýjettik taralymdar metaforalyq salystyrmaly elementter arqyly beriledi. Dál osy baǵyttaǵy sıýjettik sheshim rejısserdyń 1979 jyly ekranǵa shyqqan «Mame ıspolnıaetsıa sto let» (San-Sebastıan kınofestıvaliniń arnaıy júldesi) fılminde jalǵasady. «S zavıazannymı glazamı» (1978) fılmi arqyly Karlos Saýra saıası taqyrypqa bet burady. Mundaǵy keıipkerler saıası kózqarastaǵy qamalǵan adamdardyń basynan ótken qıyndyqtary  arqyly sıpattalady. 1981 jyly ekranǵa Karlos Saýranyń «Krovavaıa svadba» (Karlovy Vary festıvaliniń júldesi) fılmi baletmeıster A.Gadestiń jetekshiligimen daıyndyq júrgizip jatqan balet trýppasynyń repetıııa kórinisterin jan-jaqty sıpattaıdy. Fılm kompozıııasyndaǵy qurylymdyq erekshelikti K.Saýra «Karmen» (1983, Kann festıvaliniń júldesi) fılminde de qoldandy.

Pedro Almodovar búgingi ıspan kınosyndaǵy ǵana emes, sonymen qatar, álem kınosynda da ózindik orny bar rejısserlardyń qataryna jatady. Ol 1949 jyly La Mancho (Ispanııa) qalasynda týylǵan. 1967 jyly kıno salasynda mamandyq alý úshin Madrıd qalasyna oqýǵa attanady.  Bastapqyda «Los Golıardos» avangardtyq teatr grýppasymen jaqyndasyp, ártúrli maqalalar jarııalaýmen shuǵyldanady, jýrnaldarda áńgimeler jarııalap turdy.  Pattı Dıfýza laqap atymen parodııalyq estelikter jazýmen de aınalysty, rok-n-roll grýppasy quramynda boldy. 1974 jyldan bastap P.Almodovar kınorejısser retinde fılm túsirýmen aınalysa bastaıdy. Bul kezeń ıspan kınosyndaǵy  kásibı rejıssýranyń  daǵdarysqa tirelgen shaǵy bolatyn. Jas kınematografısterdiń kópshilik fılmderi ıdeıa, taqyryp toqyraýynda boldy. P.Almodovar óziniń fılmderimen  ıspan kınosyna jańa lep ákeldi. Rejısserdyń súıikti janry – melodrama. Melodrama janryndaǵy fılmderi arqyly rejısser  ekrannan ózine ǵana tán erekshe qoltańbasyn kórsete bildi. Almodovardyń fılmderinde negizgi janrǵa qosalqy sýretteý elementteri retinde komedııanyń, detektıv janrynyń, psıhologııalyq darama elementteri jáne onyń keıipkerlerine degen ázil sıpattamalary engizilgen. Ártúrli janrdyń , alýan túrli taqyryptardyń aralasýynan paıda bolǵan mozaıkalyq fılmderi arqyly Pedro Almodovar búgingi kúngi mádenı  qubylysqa taqyryptyq erkindik ákeldi. 2000 jyly ekranǵa shyqqan rejısserdyń «Vse o moeı materı» fılmi ıntellektýaldy jáne kópshilik kórermenniń talǵamyna saı kelgen jáne búgingi kún taqyrybyndaǵy kúrdeli máselelerdi qozǵaǵan týyndy boldy. «Labırınt strasteı», «Vysokıe kablýkı» taǵy basqa da fılmderi Almodovardy ıspan kınosyndaǵy postmodernıstik aǵymnyń jarqyn ókili retinde tanytty. Ony «epızodtyń» has sheberi dep baǵalaýǵa bolady.