Baıansózderdiń /povestvovanıı/ dúnıedegi barlyq túrin sanap shyǵý múmkin emes. Baıansóz turpatty janrlardyń alabóten kóptúrliligi men qandaı sýbstanııaǵa bolmasyn ıkemdiligine tań qalmaý da beımúmkin. Adam balasy qandaı formada bolmasyn, áıteýir óz ómirin áńgimeleýge árkez qumbyl eken. Meıli ol aýyzsha bolsyn, jazbasha bolsyn, meıli ol qozǵalatyn ne qozǵalmaıtyn nysandar arqyly bolsyn, ym arqyly bolsyn báribir. Mıf te, ańyz da, mysal, ertegi, áńgime, epopeıa, tarıh, tragedııa, drama, komedııa, pantomıma, salynǵan súgiret /Ýrsýla Karpachchony eske alaıyq/, vıtraj, kınomatograf, komıks, gazet jańalyqtary, aýyz-eki áńgime bári-bári baıandalady, baıandaıdy. Oǵan qosa, túr jaǵynan múlde erekshe bolyp keletin baıandaý, áńgimeleý – kez kelgen qoǵamda, barlyq dáýirde, barlyq jerde kezdesedi. Adamzat balasynyń tarıhynyń bastalýynan bastap áńgimeleý bastaldy; áńgimeleı almaıtyn jer betinde halyq eshbir jerde, eshqashan bolǵan emes; barlyq taptar, kez kelgen áleýmettik toptar ózderine tán baıansózderin týdyrady jáne túrli, keıde tipti qarama-qaıshy mádenıettegi adamdar da bir áńgime tóńireginde uıysyp jatatyn jaıttar da jıi kezdesedi.[1]  Bul turǵyda, baıansóz – klassıka men qoldanbaly ádebıettiń, ulttyq, tarıhı, mádenı kedergilerdi birtegis etip, ómirdiń ózindeı, dúnıeniń barlyq jerinde kórinis tabady.

Baıansózdiń osyndaı ózine tán besaspaptyǵy bizdi qyzyqtyrmaı ma? Ásirese, ádebıet tarıhyn zertteýshilerde kóbirek kezigetin onyń tek ártúrliligin ǵana aıtyp shekteletindeı bul qanshalyqty ishki syryna boı aldyrmaıtyn qubylys? Al sol ártúrlilikti olardyń araqatynasyn ajyratýda, ereksheligin aıqyndaýda biz nege súıenemiz, neni negiz etip alamyz? Máselen keıbir ortaq modelderine nazar aýdarmastan romandy novelladan, ertegini mıften, dramany tragedııadan qalaı ajyratamyz? Al ondaı izdenister kóptep boldy ǵoı. Baıansózdiń barlyq túrlerine tán baıandaýdyń ortaq modeli bolǵandyqtan Arıstotelden bastap zertteýshilerdiń barlyǵy osy taqyrypqa jıi soǵyp otyrdy. Endi buǵanasy bekip kele jatqan strýktýralızmge de bul forma alabóten qyzyq. Baıansóz mátinderiniń kóptegen túrlerimen hám ózgeshelikterimen /tarıhı, psıhologııalyq, áleýmettik, etnologııalyq, estetıkalyq t.s.s./ betpe-bet kelgen zertteýshi, sóıleý is-áreketiniń qısapsyz túrlerinen olardyń sıpattaý negizi men júıeleý qaǵıdasyn shyǵarǵysy kep dal bolǵan Sossıýrdiń kepin kıedi. Eger qazirgi kezeńniń aıasynda aıtsaq onda orys formolısteri men Propp jáne Levı Strosstyń tujyrymdarynyń bizge kómegi bolǵandyǵyn eske alýymyz kerek. Olar bizdi tómendegideı dıllemaǵa jeteleıdi: baıansóz mátinder oqıǵalardyń jaı mazmundalýynan ózge túk emes, olaı bolǵanda, olardy biz kezdeısoqtyqtan týǵan mıftenýshilik bolatyn «óner», «talanat» jáne «danyshpan» degen kategorııalarǵa súıene otyryp aıtýymyz kerek. Bul bir. Nemese, mundaı mátinder kez kelgen taldaýǵa túsetin mátin sekildi qurylymǵa ıe /ol qurylymdy aıqyndaý óte kóp sabyrdy qajet etse de/. Sebebi, kezdeısoqtyqtyń kúrdeli kórinisi men negizge súıengen qarapaıym formanyń arasynda alapat shyńyraý jatady. Jer betinde bastapqy birliktiń ımplııtti júıesi men olardyń baılanys quraldaryna súıenbeı baıansóz jasaǵan ne quraǵan adam joq.

Baıansóz mátininiń qurylymyn qaı jerden izdegen abzal? Álbette, sol mátinderdiń ózinen árıne. Biraq, barlyq mátinderden be? Baıansózge qatysty qurylymnyń bar ekendigin qabyldaǵannyń ózinde olardy qoldanbaly ǵylymdardan góri ózge modeldegi ádebı analız jasaý kerek degendi qabyldaýǵa qınalatyn birqatar zertteýshiler bar. Olar narratologııada taza ındýktıvti ádisti qoldanýdy tyqpalaıdy, áýeli jekelegen janrlardyń, dáýir men qoǵamdardyń baıansózdik qurylymyny zerttep  alyp, sosyn baryp jıyntyq modelge oıysqysy keledi. Bul paıym – qurǵaq qııalmen parapar. Tipti, bar bolǵany úsh-tórt myń tildi ǵana zertteıtin lıngvıstıkade mundaı maqsatqa jete almaı otyr. Sol úshin til bilimi aqylǵa salyp dedýktıvti ǵylymǵa oıysty. Sodan beri ol shyn máninde aıaqqa turyp, ilbip bolsa da alǵa jyljyp ashylmaǵan dáıekterge boljamdar jasaı bastady. Al mıllıondaǵan baıansóz mátindermen jumys jasaıtyn narratologııa jaıly ne deımiz sonda? Bul ózi dedýktıvti proedýraǵa suranyp turǵan joq pa?! Ol áýeli sıpattaýdyń aldyn ala modelin jasap, sosyn onyń jekelegen túrlerin qarastyrýǵa mindetti. Sonda ǵana narratologııa ol mátinderdiń tarıhı, jaǵrapııalyq jáne mádenı kóptúrligilin qamtı almaq.

Sonymen, qısapsyz baıansóz mátinderdi sıpattaý jáne júıeleý úshin teorııa kerek, sonyń negizinde onyń shet shegin aıqyndap alý basty mindeti bolýy kerek. Mundaı teorııany jasaýdyń jumysy bastapqyda ózi sodan kelgen uǵymdardy negizge alǵanda áldeqaıda jeńildeıdi. Qazirgi kezeńde baıansóz mátinderdi qurylymdyq taldaýdyń negizine lıngvıstıkanyń modelin alý aqylǵa qonymdy bolar edi.

I. Baıansóz mátinderdiń tili

1. Sóılemnen tysqary

Tildik taldaýdyń aınalasy qymtaýly bir sóılemniń aıasynda júzege asatyny málim: sóılem – lıngvıstıka ózi aınalysýǵa tolyq quqylymyn dep sanaıtyn birden bir maksımaldy birlik. Shyndyǵynda, eger sóılem óz aldyna táýelsiz birlik quraıtyn jınaqylyq retinde kórinse, al kez kelgen sóıleý, kerisinshe, sol sóılemderdiń birizdiliginen ǵana turady. Alaıda lıngvıstıka turǵysynan alǵanda dıskýrsta jeke sóılemde kezikpeıtin jańa dúnıe joq. «Sóılem – deıdi Martıne, - sóıleýdiń barlyq qasıetterin boıyna sińirgen  eń qysqa bóligi  bolyp tabylady». Sonymen, lıngvıstıka sóılemnen ózge sozylyńqyraq nysan taba almaıdy, basqalaı aıtqanda, sóılemnnen tysqary basqa da sol sekildi sóılemder bar: jeke gúlge sıpattama jasaǵan botanıkke barlyq býketti sıpattaýdyń qajettiligi shamaly.

Sonymen qatar, basy ashyq bir másele, ol dıskýrstyń ózi lıngvıstıka qarastyratyn tilden joǵary qurylymdaǵy tildik habarlar retinde qurylǵandyǵy. Bul turǵydan alǵanda, dıskýrstyń óz birlikter jıyntyǵy, óz erejeleri,  óz «grammatıkasy» bar; sóılemniń kelesi bir jaǵalaýynda turǵan dıskýrs, álbette, ózge bir lıngvıstıkanyń zertteý nysany bolýy kerek. Uzaq ýaqyt bederinde dıskýrstyń bul lıngvıstıkasy rıtorıka degen qadirli esimdi ıelenip keldi. Alaıda, túrli tarıhı qubylmalylyqtyń arqasynda rıtorıka kórkem sóz salasyna ketti. Al kórkem sózdiń ózi sońynda lıngvıstıkadan túbegeıli bosady. Mine, taıaýda sol úshin bul máseleni qaıta qoıý kerek boldy. Dıskýrstyń jańa lıngvıstıkasy áli damýdyń qarqyndy jolyna túsken joq, alaıda, tilshilerdiń ózi onyń qajettiligi jóninde aıtyp qalady. Bul sımptomatıkalyq dáıek: dıskýrs óz aldyna avtonomdy nysan bola tura lıngvıstıkanyń bazasynda zerttelýi kerek; eger analızge qatysty qoldanysqa qolaıly gıpoteza usyný kerek bolsa, onda semıotıkalyq júıelerdegideı dıskýrs pen sóılemniń uqsas ortaq tabıǵatyn negizge alamyz: bul turǵydan dıskýrs – basqa emes, úlken bir sóılem, al sóılem bolsa kishigirim dıskýrs. Bul gıpoteza qazirgi antropologııanyń usynǵan tujyrymdarymen tıimdi úılesedi: Iakobson men Levı-Stross adamdy onyń árqandaı qosalqy júıeler jasaı alý múmkindigi arqyly anyqtaýǵa bolatyndyǵyn kórsetti. Sovettik tiltanýshy Vıach.Vs. Ivanovtyń pikirinshe jasandy tilder tabıǵı tilden keıin paıda bolǵan bolý kerek deıdi. Adamnyń qajettilikterine oraı tabıǵı til túrli jasandy tilderdiń ómirge kelýine sep bolady. Demek, biz shartty túrde gomologııalyq qarym-qatynas dep ataıtyn - sóılem men dıskýrs arasynda qosalqy ekinshi qarym-qatynas bar dep paıymdaýǵa negiz bar.

Baıansóz mátinderiniń tili dıskýrs lıngvıstıkasy qarastyratyn ıdıomatıkalyq ártúrlilikter ǵana ekeni aıdan anyq, sol sebepti bizdiń gomologııalyq gıpotezamyzdyń aıasyna saı keledi. Qurylymdyq turǵydan alǵanda kez kelgen baıansóz mátin sóılemniń modeli boıynsha qurylady: kez kelgen áńgime – úlken sóılem, al baıandaý túrindegi sóılem -  kishigirim áńgimeniń jobasy, shaqyrtqysy ekeni anyq. Shyndyǵynda, baıansóz mátinderde negizgi etistik kategorııalardyń barlyǵy bar. Onymen qosa, «sýbektilerdiń» ózi men olardyń predıkattary da frazalyq qurylym zańyna baǵynady. Tıpologııalyq aktanttar shemasyn jasaǵan Greımas, kóptegen baıandaýǵa qurylǵan shyǵarmalar keıipkerleriniń arasyndaǵy qarym-qatynastan frazany grammatıkalyq taldaý jasaǵandaǵy qarapaıym qarym-qatynasty da baıqaýǵa bolatyndyǵyn kórsetip berdi. Bul jerde usynylyp otyrǵan gomologııalyq qaǵıda tek qana evrıstıkalyq qundylyqpen shektelmeıdi, munda til men ádebıettiń tepe-teńdigin de meńzeıdi. Búginde biz ádebıetti tildi jaı ǵana óz maqsatyndaǵy qural retinde paıdalanyp qoıa salatyn ónerge jatqyza almaımyz. Til barlyq jerde saltanat quryp, dıskýrske óz skletin kórsetý úshin janynda aına ustap júgirip júr. Al ádebıet, ásirese, qazirgi ádebıet, tildiń óziniń ómir súrý zańdylyǵyn túsindiretin tilge aınalyp otyrǵan joq pa?

2. Maǵynalyq deńgeıler

Lıngıstıka – áýel bastan baıansóz mátinderdiń qurylymdyq analızge kez kelgen tańbalyq júıeniń, onyń qurylymyn aıqyndaıtyn basty uǵymdy bere alatyn birden-bir ǵylym. Sonymen birge, ol nege baıansóz mátin jaı ǵana sóılemder jıyntyǵy emes ekenin jáne qurylymyndaǵy orasan kóp elementterdi júıeleýge múmkindik beretinin de túsindire alady. Bul uǵym – sıpattaý deńgeıi.

Tildik turǵydan alǵanda sóılemdi birneshe deńgeılerde /fonetıkalyq, fonologııalyq, grammatıkalyq, kontekstýaldyq/ sıpattaýǵa bolady; bul deńgeılerdi ıerarhıalyq qatynas baılanystyryp tur; bir jaǵynan alǵanda olardyń barlyǵynyń ózindik birlik normalary men ózara baılanys erejelerine ıe. Onyń ózi olardy jeke jeke sıpattaýǵa múmkindik beredi, ol deńgeılerdiń eshbiri jeke óz aldyna maǵyna berý múmkindigine ıe emes. Kez kelgen birlik ózinen joǵary birlikke kirgende ǵana maǵynaǵa ıe bolady. Keıde jeke dara frazany sıpattaýǵa bolar, biraq onyń ózi de jeke esh maǵyna bermeıdi. Ol bir sózdiń bólshegi bolǵanda ǵana maǵynaǵa ıe bolady, al sóz de óz kezeginde bir sóılemniń bóligi bolýy kerek. Deńgeıler teorııasy /Benvenısttiń paıymynsha/ elementter arasynda eki túrli qatynaspen aıqyndalady:   dıstrıbýtıvti /qatynas bir deńgeıdiń aıasynda qalyptasqanda/ jáne ıntegratıvti /elementter arasyndaǵy qatynas birneshe deńgeılerdiń arasynda qalyptasqanda/. Budan dıstrıbýtıvti qatynastyń óz aldyna maǵyna bere almaıtynyn túsinýge bolady. Demek, qurylymdyq analızdiń maqsutyna saı áýeli sıpattaýdyń birneshe josparyn aıqyndap olardy ıerarhııalyq /ıntegratıvti/ basymdyqtary boıynsha baǵyndyrý kerek.

Deńgeıler operaııanyń máni. Sondyqtan lıngvıstıkanyń damý barysyna oraı olardyń sanyn arttyrýǵa degen talpynys zańdy. Dıskýrs analızi ázirge qarapaıym deńgeılermen ǵana jumys jasaýda. Rıtorıka óz yńǵaıyna qaraı az degende sıpattaýdyń eki josparyn aıqyndady: disposito jáne elocutio[2] .

Bizdiń zamanymyzdy mıftiń qurylymyn zertteý arqyly Levı Stross mıfologııalyq dıskýrstyń konstrýktıvti birlikteri ózara bir shoǵyr bolyp, sol shoǵyr ózara baılanysqa túsý arqyly ǵana maǵynaǵa ıe bolatyndyǵyn kórsetti. Orys formalısteriniń izimen . Todorov – ishki jikteýge keletin eki iri deńgeıdi usynady: keıipkerlerdiń logıkasy men is-áreketterin qamtıtyn aıtylatyn tarıh /baıandaý nysany/ jáne dıskýrsty baıandaıtyn solardyń arasyndaǵy «sıntaksıstik» baılanystar. Shyǵarmada túrli deńgeılerdi aıqyndap, olarǵa túrli anyqtama berýge bolady, alaıda, kez kelgen baıansóz mátinniń sondaı deńgeılerdiń ıerarhııasyn usynatyny taıǵa tańba basqandaı anyq jaıt. Qandaı da bir baıandaýdy túsiný – ol tek oqıǵanyń qalaı damyp kele jatqanyn túsiný ǵana emes, sonymen qosa ol kózge baıqala bermeıtin baıandaý jelisiniń zańdylyǵyn da seziný. Áńgimeni oqý – ol bir sózden ekinshi sózge aýysyp otyrý emes, sonymen birge bir deńgeıden ekinshi deńgeıge aýysý. Oıymyzdy mysalmen túsindireıik: E.Po «Joǵalǵan hatynda» hatty tappaǵan polıııa bastyǵynyń jolynyń bolmaýynyń sebebin jiti taldaǵan; óz mamandyǵynyń aıasynda jasaǵan olardyń sharalarynda min joq deıdi E.Po, polıııa bastyǵy barlyq buryshty tintip shyqty, «tintý» deńgeıinde ol barlyq múmkindikti sarp etti. Alaıda, kóz aldynda turǵandyqtan taptyrmaı turǵan hatty tabý úshin basqa deńgeıge ótý kerek bolatyn: durysy, izshiniń deńgeıinen urynyń deńgeıine. Sol tárizdi baıandaý qatynastaryn gorızantaldy túrde jerine jetip «tintý» eshqandaı nátıje bermeýi múmkin. Nátıjege jetý úshin zertteý vertıkaldy da bolý kerek: áńgimeniń máni onyń sońynda emes, tula boıynda júredi. Ol maǵyna álgi hat sııaqty kóz aldyńda turady, biraq, bir qalypta izdeı bergen soń ol da kózge túspeıdi.

Baıansóz mátinniń barlyq deńgeılerin batyl aıqyndaýǵa deıin edáýir qajyr-qaırat kerek. Mundaǵy usynylyp otyrǵan deńgeılik shema zertteý aldy sıpatqa ıe, jáne onyń roli taza dıdaktıkalyq bolyp tabylady. Ol zerttelip qoıǵan jumystarmen qaıshylyqqa túspeı birneshe problemalardy jınaqtap, toptastyrýǵa múmkindik beredi. Biz baıansóz turpattaǵy shyǵarmalarda úsh túrli sıpattama deńgeıin aıqyndaýdy usynamyz: «fýnkııa» deńgeıi /Propp pen Bremonnyń qoldanysyndaǵy maǵynada/;  «áreket» deńgeıi /Greımastyń keıipkerlerdi aktant tárizdi túsindirgen maǵynasynda/; «baıandaý» deńgeıi /Todorovtyń baıansóz dıskýrsy deńgeıimen sáıkes keledi/; bul úsh deńgeı bir-birimen ıntegraııalyq birizdilki qatynasy arqyly baılanysty ekenin eske salamyz. Jekelegen fýnkııa belgili bir aktanttyń áreket aınalymyna kirgende ǵana maǵynaǵa ıe bolady. Al ol áreketter óz kezeginde olar týraly bireýler aıtqanda, ıaǵnı, ózindik kodqa ıe baıandaýdyń nysanyna aınalǵanda ǵana tolyqtaı maǵynaǵa ıe bolady.

II. Fýnkııalar

1. Birlikterdi aıqyndaý

Kez kelgen júıe birlikterdiń kombınaııasy bolǵandyqtan áýeli mınımaldy baıandaý birlikterin aıqyndap alý kerek.

Osy jerde usynylǵan ıntegratıvti tujyrym boıynsha analız birliktiń dıstrıbýtıvti anyqtamasy ǵana bola almaıdy – olardyń aıyrym ólshemi áýel bastan olardyń maǵynalary bolýy kerek. Ózderiniń fýnkııanaldyq sıpatynyń arqasynda sıýjettiń keıbir sıgmentteri qurylymdyq birlik bola alady: osydan kelip olardy anyqtaý úshin alynyp otyrǵan «fýnkııa» ataýy kelip shyǵady. Orys formalısteriniń dáýirinen birlik dep kez kelgen sıýjettik elementti atap kelemiz. Árbir fýnkııada, munyń máni de osynda, bir otbasy jasyrynyp otyrǵandaı, sol otbasy túrli deńgeıde óziniń ne basqa deńgeıde baıandaýǵa jańa elementtermen kóbeıýge múmkindik beredi. Flober «Qarapaıym júrekte» sóz arasynda polıııa bastyǵynda popýgaı bolǵandyǵyn tilge tıek ete ketse, ol ony keıin Felıste ómirinde mańyzdy rolge ıe bolatyndyǵyn bilgennen keıin solaı jasap otyr. Solaısha, álgi detal óz aldyna fýnkııa bolyp, ıaǵnı baıandaý birligine aınalyp otyr.

Baıansóz hatta barlyǵy da fýnkııanaldy sıpat ala ma?
Barlyǵy /usaq detaldarǵa deıin/ maǵynaǵa ıe me? Áńgimeni túp tuqııanyna deıin fýnkıonaldy birlikterge bólip tastaý múmkin be?

Keıinirek biz, fýnkııanyń birneshe tıpteri bar ekendigine kóz jetkizemiz. Sebebi olardyń ózara baılanysynyń arasynda da birneshe tıpter bar. Alaıda, qalaı bolǵanda da baıansóz mátinderde fýnkııadan ózge eshteńe bolýy múmkin emes: degenmen, túrli deńgeıde bolsa da onda barlyǵy mańyzǵa ıe. Bul mańyzdylyq – áńgimeshiniń baıandaý sheberliginiń nátıjesi emes, mátinniń qurylymdyq bolmysynyń jemisi: eger áreket etip bastalǵan dıskýrs bir detaldy bólektep alǵa shyǵarsa, ol detal sony qajet etip tur. Tipti keıde detelda eshbir maǵyna joq bolsa da, onyń sol absýrdtyq ıdeıaǵa qyzmet etip turǵany. Ekeýiniń biri: ne mátinde bári maǵynaǵa ıe, ne ol eshbir nársege ıe emes. Basqalaı aıtqanda, óner shým, bos dabyrany bilmeıdi: ol taza júıelilik qaǵıdasymen jumys jasaıdy. Óner týyndysynda qosalqy, qajetsiz element bolmaıdy, degenmen sıýjettik birlikterdi baılanystyryp turatyn jipter álsiz, keıde uzynsonar bolyp kelýi múmkin.

Ondaı maǵyna bildiretin fýnkııalar keıde ártúrli, keıde tipti kúrdeli nárselerdi bildirýi múmkin. Máselen /«Goldfıngerden»/ «Djeıms Bond elý jas shamasyndaǵy adamdy kórdi» degen fraza túrli maǵynadaǵy eki fýnkııanyń aqparatyn arqalaǵan. Bir jaǵynan keıipkerdi jas shamasy onyń portretine kiredi /máni keıin aıqyndalatyn bul portret budan keıingi bolatyn oqıǵa úshin óte mańyzdy, biraq qazir onyń «paıdasy» onsha túsinikti emes bolyp tur/; ekinshi jaǵynan, bul frazadaǵy negizgi bildirilip turǵan maǵyna Bondtyń ol adammen tanys emes ekendigi: ol degenińiz keltirilgen birlik óte kúshti ózara baılanystylyq týdyrady degen sóz /qaýiptiń paıda bolǵandyǵyn jáne ony baıqaý qajettiligin/. Demek, bastapqy fýnkıonaldy birlikterdi aıqyndaý úshin árdaıym olardyń fýnkıonaldy tabıǵatyn este myqtap ustaý kerek, ári olar baıandaý dıskýrsynyń dástúrli bólikterimen /árekettermen, abzatarmen, dıalogtar, ishki monologtarmen t.s.s./ ásirese, «psıhologııalyq» kategorııalarmen /minez-qulyq túrleri, emoıonaldy jaıy, motıvter men keıipkerlerdiń motıvırovkasy, jasyryn ıdeıasy/ sáıkes kelýi mindet emes ekenin de aldyn ala bilgen durys.

Baıandaý birlikteri olardyń lıngvıstıkalyq birlikterine táýeldi emes. Baıansóz mátinder arakidik materıal retinde tabıǵı tilge súıenip otyrǵanymen olardyń óz tili onymen saı kelmeıdi. Dáliregi, ondaı sáıkestik oryn alýy múmkin, biraq, ol júıeli sıpat emes okkazıonaldy sıpatqa ıe. Fýnkııany kólemi jaǵynan áleýetti bolyp keletin birliktiń /ondaı birlik retinde keıde tolyqtaı shyǵarmanyń ózi ne bir top sóılemder bolýy múmkin/ kómegimen de, kólemi jaǵynan sóılemnen kishi birliktiń /sıntagma, sóz jáne tipti sózdiń ishindegi jeke bir ádebı elementter/ kómegimen de aıqyndaýǵa bolady. Máselen, eger biz «Djeıms Bond qupııa qyzmettiń ishinde kezekshilikte bolǵanda onyń bólmesinde telefon shyryldady da, Bond tórt tutqanyń birin kóterdi» degendi oqysaq, bul jerde «tórt» monemasy sózsiz fýnkıonaldy birlikti bildiredi: sıýjetti túsinýge sep bolatyn bıýrokratııalyq tehnıkanyń joǵarǵy deńgeıin tanytyp tur. Bul jerde baıandaý birliginiń rolinde tildik birlik emes /«sóz» retindegi/, tek onyń konnotatıvti maǵynasy /tildik turǵydan alǵanda tórt sózi, jaı qarapaıym «tórt» maǵynasynan áldeqaıda úlken maǵynaǵa ıe/ ǵana qyzmet etip tur. Mine sondyqtan keıbir baıandaý birlikteri sóılemniń quramyna kire otyryp ta dıskýrstyń birlikteri bolyp qala beredi.

2. Birlik taptary

Bul fýnkıonaldy birlikterdi formaldy klasstardyń azdaǵan sandary boıynsha ajyratý qajet. Maǵynanyń sýbstanııasyna tıispesten, ol deńgeılerdi aıqyndaý barysynda biz taǵy da túrli maǵynalyq deńgeılerge soǵýǵa mindettimiz. Keıbir birlikter óz deńgeıindegi birliktermen ózara baılanysty, kerisinshe keıbir birlikterdi túsiný úshin ózge deńgeıge ótý kerek bolady. Sol úshin eń basynan eki úlken fýnkııalyq tapty aıqyndaý kerek – dıstrıbýtıvti jáne ıntegratıvti. Birinshisi Bremon paıdalanǵan Propptyń fýnkııasyna saı keledi. Alaıda biz ol avtorlardan da egjeı-tegjeıli qarastyramyz, dáliregi biz olarǵa /ózge de barlyq birlikter fýnkııanaldy sıpatqa ıe ekendigin este saqtaı otyryp/ «fýnkııa» uǵymyn telımiz. Dıstrıbýtıvti birliktiń klassıkalyq analızin Tomashevskıı jasap berdi. Máselen, tapanshany satyp alýdyń ózara baılanystylyǵy ol atylǵanda júzege asady /eger keıipker atpasa onyń erik jigeriniń álsizdigin bildiredi/; telefon tutqasyn kóterýdiń ózara baılanystylyǵy onyń qaıta ornyna qoıýyn bildiredi;  t.s.s. Integratıvti tabıǵatqa ıe ekinshi iri klass «ındeksterden» turady /bul sózdiń eń keń maǵynasynda/; munda birliktiń kelesi qosymsha birlikke siltep jiberetin kezi emes, sıýjettik maǵynany ashýǵa qajetti qandaı da bir aıqyn paıymǵa jiberedi. Keıipkerlerdiń minezqısyndyq erekshelikteri, árekettiń «atmosferasy» t.b. tárizdi. Mundaıda birlikti jáne onyń ózara baılanystylyǵyn dıstrıbýtıvti emes, ıntegratıvti qarym-qatynas baılanystyryp turady. Qandaı da bir ındekstiń nege qyzmet etip otyrǵanyn bilý úshin ózge bir joǵary deńgeıge ótý kerek /áreket deńgeıi ne baıandaý deńgeıi/. Sebebi, ındekstiń máni sol jaqta ashylady.

Fýnkııa men Indeks syndy eki úlken birlik tabyn bólý baıandaý mazmunyndaǵy mátinderdi belgili bir deńgeıde júıeleýge múmkindik beredi. Olardyń bir toby joǵary deńgeıdegi fýnkıonaldyqqa ıe /máselen halyq ertegileri/, jáne bir tobynda ındeksterdiń orny basym /máselen «psıhologııalyq» romandar/; osy eki polıýstiń arasynda olardyń tarıhı, áleýmettik, janrlyq tabıǵatyn sıpattaıtyn birqatar aralyq formalar bar. Alaıda, másele munymen bitpeıdi: joǵaryda aıtylǵan taptardyń árbiriniń ishinen eki baıandaý birlikteri taptaryn bólip shyǵýǵa bolady. Al Fýnkııa tabyna keler bolsaq, oǵan kiretin birlikterdiń barlyǵy birińǵaı «mańyzdy» emes; olardyń birqatary mátinde naǵyz topsalardyń rolin oınaıdy, al birqatary jaı baıandaý keńistigin «toltyryp» turady. Birinshisin kardınaldy fýnkııalar, ekinshisin katalızator-fýnkııalar dep ataıyq, sebebi olar qosymsha kómek berý sıpatyna ıe. Fýnkııa bir árekettiń kelesi bir árekettiń bolyp-bolmaýyna jaǵdaı jasaǵanda kardınaldy bolyp tabylady. Ondaı áreket keıde oqıǵany týdyrady ne alternatıvti oqıǵaǵa jol ashady. Bir oqıǵa ishinde telefon shyryldasa, tutqany kóterip, kótermeý múmkindigi birdeı, soǵan baılanysty oqıǵa ary qaraı túrlene beredi. Al kardınaldy áreketterdiń ortasyn qaı kezde de qosymsha detaldarmen toltyra berýge bolady. Mysaly «telefon shyryldady» men «Bond tutqany kóterdiniń» arasyn kóptegen sýretteýlermen toltyra berýge bolady. Máselen, «Bond ústelge jaqyndady, temekisin kúlsalǵyshqa saldy degen tárizdi t.s.s.».  mundaı katalızatorlar ıadromen baılanysyna oraı óziniń fýnkıonaldyǵyn saqtaıdy; alaıda bul birjaqty fýnkıonaldylyq, basqalaı aıtqanda, ol taza hronologııalyq tabıǵatqa ıe /katalızatorlar eki sıýjettik jeliniń aıyrymyn ǵana sıpattaıdy/; kerisinshe, kardınaldy fýnkııalardyń arasyndaǵy fýnkııanaldy baılanys ekijaqty: ol bir mezette hronologııaly jáne qısyndy; katalızatorlar tek oqıǵanyń ýaqyttyq rettiligin aıqyndaıdy, al kardınaldy fýnkııalar soǵan qosa olardyń bir-birimen qısyndyq sáıkestigin de aıqyndaıdy. Shyndyǵynda, sıýjettiń mehanızmi dáıekterdiń qısyndy barysy men ýaqyttyq birizdiliginiń arqasynda áreketke kóshedi deýge tolyq negiz bar /bir oqıǵadan keıin oryn alǵan jaıt, sonyń sebebinen oryn alǵan retinde qabyldanady/; ondaı jaǵdaıda ortaǵasyrlyq sholastardyń baıqaǵanyndaı, sıýjettik mátinder júıeli túrde jasalatyn qısyndyq qatelikterdiń nátıjesinde paıda bolady dep paıym jasaýǵa bolar /post hoc, ergo propter hoc * - osydan keıin, osynyń sebebinen keıin /lat.//. Bul formýla baıansóz mátinderdiń tilinde sóılegen Taǵdyrdyń óziniń uranyna aınalýy múmkin edi; kardınaldy fýnkııalarmen jasalǵan sıýjettik karkas oqıǵalar qısynyn olardyń hronologııasynda «sińirip, jaıyp» jiberý múmkindigin beredi. Bir qaraǵanda, bul fýnkııalar sonshalyqty tıimdi emes tárizdi kórinýi múmkin; alaıda, olardyń mán-mańyzy olardyń syrtqy tıimdiliginde /mańyzdylyǵyn, ózgege uqsamaıtyndyǵyn, salmaqtylyǵyn nemese sıpattalǵan áreketterdiń batyldyǵyn/ emes, árbir elementtiń ishki múmkindigin asha bilýinde jatyr. Kardınaldy fýnkııalar – baıandaýdaǵy táýekeldi sátter. Esesine mátindegi alternatıvti núktelerdiń arasyndaǵy keńistikterdi toltyryp júrgen katalızatorlar tynyshtyq, dem alý, qaýipsizdik aımaǵyn týdyrady. Deı turǵanmen ol tynyshtyqtyń da óziniń rolderi bar. Sebebi, sıýjettik qatynastarda katalızatordyń fýnkııanaldyq roli álsiz, biraq ol múlde joq degen emes: kez kelgen detal kez kelgen ýaqytta katalızatordy oıatyp alyp oqıǵany damytyp ne tunshyqtyryp, ne oqyrman qalaýyn aldap ketýi múmkin. Bylaı tujyrymdaýǵa bolady: sıýjetti buzbaı birde-bir kardınaldy fýnkııany joıyp jiberý múmkin emes; dál sol tárizdi baıandaý dıskýrsyn buzbastan birde-bir katalızatordy joıyp jiberý múmkin emes.

Al ekinshi ıntegratıvti baıandaý birliginiń tabyna keler bolsaq /Indekster/, olardyń ortaq ereksheligi baıandaý nemese keıipkerler deńgeıindegi ózara baılanysta paıda bolýynda. Ol birlikter, sonymen, parametrıkalyq qatynastyń birinshi múshesin bildiredi; al onyń ekinshi ımplııtti múshesi jekelegen epızodqa ne tolyqtaı shyǵarmaǵa qatysty ekstensıvtiligimen, dıskretti emestigimen erekshelenedi. Soǵan qaramastan, Indekster tabynda sózdiń mánin dálme-dál beretin ındeksterdi de atap ótýge bolady /olar keıipker harakterin ashýǵa kómektesedi, onyń emoıonaldy jaıyn, áreket júrip jatqandaǵy aýrany sýretteıdi/ jáne solarmen birge aqparattyq ındekster – adamdar men oqıǵalardy ýaqyt pen keńistikte biriktire alatyn. Máselen, Bond bólmesindegi ashyq qalǵan terezeden eki qoıý bult arasyndaǵy aı kórindi deý – jazdyń jańbyrly túnin meńzeıdi, al ondaı aýa-raıy óz kezeginde bizge ázirge beımálim bir oqıǵadan syr shertedi. Olaı bolsa, ındekster bildiretin maǵyna ımplııtıvti sıpat tanytsa, kerisinshe, ınformanttar bildiretin maǵyna eksplııtıvti sıpatty tanytady. Indekster rasshıfrovkany qajet etedi: jaǵdaıdy túsiný úshin oqyrman biraz bas qatyrý kerek; al ınformanttarǵa keler bolsaq, olar daıyn málimetterdi usynady. Informanttar bular operatorlar, bular sıýjettik deńgeıde emes, baıandaý deńgeıinde áńgimegen shynaıylyq boıaýyn jaǵady, túpnusqalyq ıllıýzııasyn syılaıdy.

Iadrolyq fýnkııalar men katalızatorlar, ındekster men ınformanttar /másele olardyń ataýynda emes ekenin jáne esińizge salamyz/ - shamamen, ázirge barlyq fýnkıonaldy birlikterdi osylaı bólýge bolatyn shyǵar. Bul jikteý eki qosymsha túsiniktemeni qajet etedi. Birinshiden, bir birliktiń, bir mezette eki túrli tapqa jata berýi múmkin: máselen bir staqan sharap ishý /áýejaı holynda/, - kútýdi bildirse, bir jaǵynan bul bir atmosferanyń da nyshany. Basqalaı aıtqanda, keıbir birlikter aralas bolýy da yqtımal. Áreket barysynda ondaı birlikterdiń naǵyz oıyny júzege asýy múmkin. «Goldfınger» romanynda Bond, óziniń qarsylasynyń nómerin tintý úshin jaldap alǵan adamynan jezbezikti /besaspap/ kiltti alady: bul taza kardınaldy fýnkııa; fılmde bul detal ózgertilgen: Bond qonaqúı kútýshisinen kilt toptamasyn qyljaqtaı otyryp alady, al ol qarsylyq bildirmeıdi. Bul detal tek fýnkıonaldy ǵana emes, oǵan qosa qaharmannyń sıpatyn bildirý arqyly /áıelderde joly bolǵyshtyǵy men qarym-qatynastaǵy erkindik/ ındekstiń de rolin atqarýda. Ekinshiden, joǵaryda atalǵan tórt tap ta, basqa, lıngvıstıkaǵa jaqyn toptarǵa jatady /bul máselege biz qaıta oralamyz/. Shyndyǵynda, katalızatorlar, ındekster men ınformanttardyń ortaq erekshelikteri bar: olar ıadronyń ashylýyna qyzmet etedi. Al ıadrolyq fýnkııalar bolsa, keıinerek biz tómende kórsetetinimizdeı, bir-birimen qısyndy baılanysqan azǵana múshelermen sońǵy jıyntyqty quraıdy. Bular bir karkas ispetti, qalǵandary shama sharqynsha syzylǵan karkastyń bos jerlerin toltyrady. Osyǵan uqsas jaıtty jaı sóılemderdegi frazalardan da baıqaýǵa bolady. Fraza tárizdi baıandaý mátinderi de qısapsyz katalızatorlardy qabyldaýǵa beıim. Mallarme mundaı tıptegi mátinniń qurylymdyq jasalýyna óte úlken mán bergen, tipti ony óziniń óleńine negiz etip alǵan:

«oıyn súıekteriniń laqtyrylýymen»,

onyń «jıekterimen»,

jáne «bultyqtarymen»,

«kilt sózderimen»

jáne «aınalmaly-sózderimen».

Bul óleń kez kelgen baıandaý mátini men kez kelgen tildik qurylymnyń belgisi retinde qyzmet atqara alady.

3. Fýnkıonaldy sıntaksıs

Belgili bir baıandaý turpatyndaǵy sıntagmalar jasaıtyn osy túrli birlikter qalaısha, qandaı grammatıkaǵa saı bir-birimen jalǵasyp, qosylady? Fýnkıonaldy kombınatorıkanyń quraldary qandaı? Indekster men ınformatorlarǵa keler bolsaq olar ózara erkin eshbir qıyndyqsyz qıysady:  máselen, portretten keıipkerdiń mineziniń erekshelikterin de, onyń azamattyq áleýetin de baıqaı alamyz. Katalızatorlar bolsa ıadrolyq fýnkııalarmen jaı ımplıkaııanyń qatynasy arqyly baılanysady: katalızatordyń bar bolýy kardınaldy fýnkııanyń barlyǵynyń buljymas dáleli. Sebebi katalızator kardınaldy fýnkııaǵa muqtaj, kerisinshe emes. Mundaı ózara yntymaqtastyq qatynasqa keńirek toqtalý kerek, sebebi baıandaý mátininiń basty karkasyn sol jasaıdy, jáne baıandaý mátininiń qurylymyn zertteýshilerdi de dál osy qatynas asa qyzyqtyrady.

Biz joǵaryda, baıandaý mátininiń qurylymynyń hronologııa men logıkaǵa qatysyn, olardyń keıde aralasyp kelip otyratynyn tilge tıek etken bolatynbyz. Dál osy ekiudaılyq baıandaý turpatyndaǵy sıntaksıspen baılanysty basty máseleni ortaǵa shyǵarady. Sıýjettiń hronologııalyq turǵydan ashylýynyń astarynda onyń bıik logıkalyq qurylymy jatqan joq pa? Zertteýshilerdiń osy suraqqa qatysty birsheshimge kele almaǵanyna da kóp ýaqyt ótpedi. Búgingi zaman sıýjet qurylymyna qatysty zertteýlerge bastaý bolǵan Propp oqıǵalardyń ýaqyttyq rettiligin qysqartý múmkin emes ekendigin kesip aıtty. Olardyń hronologııalyq baılanysy Propp úshin kúmánsiz shyndyq, sol sebepti ol ertegilik sıýjetti ýaqyttyq kontınýmm /arasy úzilmeýshilik, turaqtylyq/ aıasynda birjola nyǵaıtýdy qajet dep sanady.

Alaıda, Arıstoteldiń ózi /áreket birligi arqyly anyqtaǵan/ tragedııa men /áreket birligin emes, ýaqyt birligin kórgen/ tarıhty bir-birine qarsy qoıý arqyly hronologııaǵa emes, sıýjettik qısynǵa basymdyq beredi. Barlyq qazirgi zaman zertteýshileri de solaı isteýde /Levı-Stross, Greımas, Bremon, Todorov/: olardyń barlyǵy túrli taqyrypta túrli pikirde bolǵanymen Levı-Strosstyń myna tujyrymyn ábden qoldaǵan bolar edi: «Oqıǵalardyń hronologııalyq rettiligi bıik qosbaǵytty qurylym ishine sińip joǵalady». Shyndyǵynda, qazirgi analıtıkter baıandaý mátinderin qısynǵa baılap, Mallarmenyń franýz tiline oraı aıtqanynda ony «logıkanyń tuma najaǵaılary» etip kórsetkisi keledi. Bizdiń mindet hronologııalyq ıllıýzııalarǵa qurylymdyq sıpattama berýde bolyp tur; baıandaý ýaqyty baıandaý logıkasynan bólinip shyǵý kerek. Basqalaı aıtqanda, tildegi ýaqyttyń etistiktiń túrlerine qatysty bolatyny tárizdi, mundaǵy ýaqyttyq rettilik te  baıandaýdyń /dıskýrstyń/ qurylymdyq tabyn ǵana kórsetedi deýge bolady. Baıandaý turǵysynan alǵandaǵy ýaqyt dep aıtyp otyrǵanymyz tipti joq nárse, al bar bolǵan kúnniń ózinde ol semıotıkalyq júıe elementi tárizdi tek fýnkıonaldy túrde ǵana ómir súredi. Ýaqyt bul jerde dıskýrstyń emes, referenııa josparynyń enshisinde. Baıandaý da til tárizdi tek semıologııalyq ýaqytty biledi. Propptyń eńbegi kórsetip otyrǵandaı, «shynaıy» ýaqyt – ol tek referentik, «realıstik» ıllıýzııa, jáne qurylymdyq sıpattamanyń da nysany dál osyndaı bolǵany lázim.

Qandaı logıkaǵa baıansóz mátininiń negizgi fýnkııalary baǵynyshty bolmaq? Dál osy suraq qazirgi tańda asa belsendi talqylanyp, túrli daýdyń ózegine aınaldy. Sol sebepti biz oqyrmandardy A.-J.Greımas, Kl.Bremon, .Todorov syndy ǵalymdardyń baıandaýdyń logıkalyq qyzmetine qatysty eńbekterine qaraı baǵyttaımyz. Alǵashqysyn /bul Bremonnyń joly/ negizinen logıkalyq deýge bolady: mundaǵy áńgime negizinen baıansóz mátinderdegi adamdar is-áreketiniń sıntaksısin jasaý, sol arqyly sıýjettik energetıkalyq /eger solaı ataýǵa keletin bolsa/ qısynyn ashý jaıly. Ekinshi model /Levı-Stross, Greımas/ - lıngvıstıkalyq: mundaǵy zertteýdegi basty mindet fýnkııa men oppozıııa arasyndaǵy paradıgmatıkalyq oppozııalardy tabý. Todorov baıqaǵan úshinshi jol, alǵashqy ekeýinen ózgeshe, sebebi, ol taldaýdy «áreket» deńgeıine /ıaǵnı keıipkerler/ aýystyrady.

Bul jerde áńgime áli jumys barysyndaǵy úsh gıpotezanyń birine basymdyq berý týraly emes. Olar da bir-birin joqqa shyǵarmaıdy, kerisinshe, básekelesedi deýge bolar, ári olar áli jasalý, qalyptasý barysynda. Bizdiń bir ǵana qosa ketetin nársemiz ol analız shekaralaryna baılanysty. Baıansóz mátinderden ındeks, katalızator, ınformanttardy alyp tastaǵan kúnniń ózinde, báribir qaptaǵan kardınaldy fýnkııalardan qashyp qutyla almaımyz. Olardyń kópshiligi joǵaryda avtorlar keltirgen tujyrym aıasynda taldaýǵa kelmeıdi. Basqalaı aıtqanda ol avtorlar negizinen baıansóz mátinderdiń iri-iri jiktelýlerin ǵana qarastyrdy. Endigi jerde barlyq birlikterdi qamtý úshin baıansóz mátinderdiń sıpattasyn tolyqqandy, asa usaq segmentterine deıin qarastyrý kerek. Kardınaldy fýnkııalar «mańyzdylyǵyna» qaraı aıqyndalmaıdy. Máselen «telefon shyryldady» degen eleýsiz fýnkııanyń ózi óz ishinde birneshe kardınaldy fýnkııalardy  /qońyraý shalý, tutqany kóterý, sóılesý, qaıta qoıý/ atqarady. Bir jaǵynan bul fýnkııalarǵa budan da iri sıýjettik sıgmenterdi qosa bilý qajettiligi de bar. Baıansóz mátinderdiń fýnkıonaldy josparynyń bazalyq birligi retinde tek az ǵana fýnkııalar toby bola alady, muny biz Bremonnyń izimen, rettilik dep ataımyz.

Rettilik – bir-birimen tilektes negizdegi baılanysy bar ıadrolyq fýnkııalar tizbegi. Rettilik óziniń bir múshesi ózine tilektes anteedenti bolmaǵanda ashylady, al basqa bir múshesiniń eshqandaı konsekventi bolmaǵanda jabylady. Máselen, qarapaıym ǵana bir rettilikti alalyq: túski as tapsyrys berý, ony alý, jeý, schet boıynsha tóleý;  barlyq osy fýnkııalar tuıyqtalǵan rettilik týdyrady, basqasha aıtqanda, «túski as» sózine kiretin áreketter jıyntyǵynyń murtyn buzbaı tapsyrysqa, tólemge áser etetin áreketter bola almaıdy. Shyndyǵynda, kez kelgen rettilik árdaıym sózdik belgilerge táýeldi. Propp, onyń izin ala Bremon ertegilik mátinniń iri fýnkııalaryn aıqyndaı otyryp olarǵa ataý berý qajettiligimen betpe-bet keldi /Aldaý, Zııankestik, Kúres, Kelisim, Arandatýshylyq t.b./. Mundaı ataýlar tipti «mıkrorettilik» dep aıtýǵa keletin áreketterdiń barlyǵyna da qajet-aq. Sebebi, olar barlyǵy jıylyp kelip baıansóz mátinniń matasyn quraıdy. Osyndaı ataýlardyń aktisi analıtıkterdiń ǵana biliktiligine qatysty ma? Basqalaı aıtqanda, olar taza metalıngvıstıkalyq sıpatqa ıe me? Iá, kúmánsiz, sebebi olar baıansóz mátinderiniń kodyna tikeleı qatysty. Bir jaǵynan olardy oqyrmannyń ishki metatiliniń bir bóligi retinde qaraýǵa bolady: oqý – demek ataý; tyńdaý – demek, tek tildi túsiný ǵana emes, ony qurastyrý. Rettilikterdiń ataýy mashınkalyq aýdarmada qoldanylatyn malaqaı-sózderge /sover-words/ uqsańqyraıdy. Bizdiń bolmysymyzda bar baıansóz tilinde atalmysh negizgi bólimder bar. Qandaı da bir rettilikti qurastyratyn tolyqqandy logıka olardyń ataýymen ajyramastaı baılanysta. Arandatý rettiligin bastap beretin kez kelgen fýnkııa – óziniń áýel bastaǵy qoldanystaǵy ataýymen-aq tolyqtaı arandatý barysyn bildiredi. Ol jaıt baıandaý tilinde osy ýaqytqa deıip ábden pisip qalyptasqan uǵym.

San jaǵynan az ǵasha ıadrolyq fýnkııalardan quralǵan rettilik qansha mańyzsyz bolyp kóringenimen onyń ózi táýekelge boı aldyrady jáne onyń munysy taldaýdy aqtap shyǵady. Qarapaıym áreketterdiń logıkalyq tizbek rettiligi retinde birigýi /mysaly temeki shegý barysy: temeki usyný, ony alý, tutatý, jaǵý, shegý/ qajetsiz nárse tárizdi kórinýi múmkin. Alaıda osyndaı árbir núkteden alternatıvti tańdaý, ıaǵnı maǵynalyq erkindik shyǵýy bek múmkin: Djeıms Bondyń jaldanýshysy Dıýpan oǵan óziniń tutatqyshynan temeki shegýdi usynady, biraq Bond ony qabyldamaıdy; bul árekettiń máni Bond ınstınktıvti turǵydan odan qaqpanǵa túsip qalam ba dep qorqady. Demek, kez kelgen rettilik qaýip aldynda turǵan logıkalyq birlikti usynady, bul óz kezeginde onyń minimo retindegi ashylýyn aqtaıdy. Sonymen birge ol maxsimo retinde de negizdelgen: óz-ózimen tuıyqtalǵan, bir ataýǵa bekitilgen rettilik, basqa bir iri rettilik aıasynda terma retinde fýnkııa atqaratyn jańa bir birlikti týdyrady. Mine máselen, mıkrorettilik: qolyńdy usyný, amandasý, qaıta túsirý; osy Sálemdesý qarapaıym fýnkııa bola alady: bir jaǵynan ol ındeks rolin atqara alady, ekinshi jaǵynan – tolyqtaı Kezdesý dep atalatyn bir iri rettiliktiń múshesi bola alady. Demek, baıansóz mátininiń qurylymy kishkene matrıkalyq elementterden bastalyp, áldeqaıda iri fýnkııalarmen aıaqtalatyn sıýjettik birliktiń tolyqtaı júıesi arqyly qalyptasady. Álbette, bul jerde áńgime mátinniń fýnkıonaldy deńgeıine ımanentti elementter ıerarhııasy jaıynda bolyp otyr. Fýnkıonaldy analızdi biz ret-retimen birlikterdiń irilenýi arqyly Dıýpannyń temekisinen Bondtyń Goldfıngermen kúresine deıin jetkende ǵana aıaqtaldy deı alamyz. Mundaı jaǵdaıda fýnkııa pıramıdasy baıansóz mátinniń kelesi bir deńgeıimen jolyǵady /Áreket deńgeıi/. Sonymen, ishki sıýjettik rettilikti quraıtyn sıntaksıstik erejelermen birge sol rettilikterdi bir-birimen baılanystyryp turatyn sıntaksıstik qatynastar /bul jerde - ıerarhıalyq/ da bar bolyp shyqty. Mundaı kózqaras turǵysynan «Goldfıngerdiń» birinshi epızodyn tómendegideı «stemmatıkalyq» shemada kórsetýge bolady.

Kómektesýge ótinish

Kezdesý                 Ótinish                            Kelisim

Jaqyndaý            Nazaryn burý                 Sálemdesý                      Jaıǵasý                              Qolyn usyný                  qolyn alý                      jiberý

Kómektesý

Baıqaý                            Tutqyndaý                                Jazalaý               t.b.

Bul tolyqtaı analıtıkalyq shema. Munda oqyrman termderdiń lınııalyq rettiligin ǵana baıqaıdy. Alaıda, túrli rettilikke jatatyn termderdiń bir birimen shatasyp, kıligip qalý múmkindigi de bar ekenin eskerýimiz kerek. Bir rettiliktiń damýy aıaqtalmaı jatyp ekinshi bir rettiliktiń bastaýy bolyp tabylatyn term bas kóteredi. Rettilikter kontrapýnktiń qaǵıdasynmen jikteledi, fýnkıonaldy turǵydan alǵanda baıansóz mátininiń qurylymy fýgaǵa /mýzykanyń polıfonııalyq túri/ uqsaıdy. Jeke bir shyǵarma aıasynda rettilikterdiń ornalasý barysy tolyqtaı úzilip qalýy da múmkin. Bul shyǵarmanyń keıbir bloktarynyń odan da iri Áreket deńgeıimen baılanysy bolǵan jaǵdaıda oryn alady. Máselen, «Goldfınger» romany bir-birinen fýnkıonaldy turǵydan táýelsiz úsh epızodtan turady. Alaıda, aktanttar deńgeıinde olardyń arasynda baılanys úzilmeıdi, sebebi qurylymdyq baılanys pen keıipkerler barlyǵynda birdeı. Bul kóptegen fabýlalardan[3] turatyn epopeıany eske salady. Epopeıa – bul fýnkıonaldyq deńgeıde jaıylyp ketken, biraq aktanttyq deńgeıde óz birligin saqtaǵan baıansóz mátin /muny «Odısseıa» nemese Breht teatry mysalynan kóre alamyz/. Sonymen, toqsan aýyz sózdiń túıini - fýnkııalyq deńgeılerdi ózderinen joǵary deńgeıdegi, ózderi de kóbine maǵynany sol jaqtan alatyn alǵashqy deńgeılermen úılendirý qajet eken. Ol deńgeıdiń aty – Áreket deńgeıi.

III. Áreket 

1. Keıipkerdiń qurylymdyq anyqtamasyn izdeý barysynda

Óziniń «Poetıkasynda» Arıstotel keıipkerlerdi sıýjettik áreket kategorııasyna baǵyndyrý arqyly olardyń shyǵarmadaǵy rolin ekinshi orynǵa túsirdi.[4]  Arıstotel, «haraktersiz» fabýlalar bola beredi, biraq fabýlasyz harakterler bolýy múmkin emes deıdi. Bul kózqaras klassıkalyq dáýir teoretıkteri tarapynan da qoldaý tapty /Fossıýs/. Áýelgi kezde keıipkerler árekettiń qarapaıym ǵana agenti bolyp, atynan basqa eshteńesi bolmady. Keıinirek ol psıhologııalyq tánge ıe boldy, ıaǵnı «tulǵa» atandy, qysqasy – áreketterine deıin de, keıin de táýelsiz «jan ıesine» aınaldy. Sıýjettik árekettegi rolderinen bosanyp shyqqannan keıin, keıipkerler psıhologııalyq sýbstanııa týdyra bastady. Bul turǵydan olar klassıfıkaııaǵa daıyn boldy. Munyń birden-bir dáıekti mysaly retinde býrjýazııalyq teatrdyń «amplýa» tizimin keltirýge bolady /erketotaı, qamqor áke jáne t.s.s./.  qurylymdyq analız óziniń alǵashqy qadamynan bastap keıipkerlerdiń psıhologııalyq traktovkasyna múlde oń qabaq tanytpady, tipti ondaı traktovka olarǵa klassıfıkaııalaý múmkindigin berip turǵan jaǵdaıda da. Osyǵan oraı .Todorov Tomashevskııdiń tipti keıipkerdiń sıýjettik rolin tolyqtaı joqqa shyǵarýǵa deıin barǵandyǵan aıtady. Alaıda, ol keıin bul kózqarasyn azdap jumsartty. Al Proppqa kelsek, ol keıipkerlerdiń sıýjettegi rolin taldaýda joqqa shyǵarmady, alaıda, olardy qarapaıym shemamen klassıfıkaııalady. Munda ol taldaýǵa negiz etip psıhologııalyq belgilerdi emes, sol keıipkerlerge tán áreketter aınalymyn ǵana aldy /Qupııa quraldy Berýshi, Kómekshi, Zııankes jáne t.b./.

Propptyń dáýirinen beri qurylymdyq analız barysyndaǵy keıipker kategorııasyna qatysty máselede bir problema udaıy alǵa shyǵyp otyrady: bir jaǵynan, keıipkerler shyǵarmanyń erekshe deńgeıine jatady, bul muqııat sıpattamany qajet etedi. Sebebi onsyz keıipkerlerdiń ózge usaq áreketterin taldaý eshqandaı maǵyna bermeıdi, ol áreketterdi eshkim túsine de almaıdy. Sondyqtan, ómirde «keıipkerlersiz» nemes eń bolmaǵanda olardyń áreketterine qyzmet etetin «agenttersiz» eshqandaı áńgime joq dep tujyrym jasaýǵa bolady. Alaıda, ekinshi bir jaǵynan alǵanda, álgi sansyz «agentterdi» «tulǵalyq» termınder aıasynda júıeleý de, sıpattaý da múmkin emes:  shyndyǵynda, «tulǵany» belgili bir bizge málim janrlarǵa tán taza tarıhı qubylys retinde qarastyratyn bolsaq, onda tulǵalary joq tek áreketke qurylǵan bir shoǵyr baıandaý turpatyndaǵy shyǵarmalardy da /halyq ertegileri nemese keıbir qazirgi zaman mátinderi/ esten shyǵarmaýymyz kerek. Eger de «tulǵa» kategorııasyn bizdiń dáýir keıipkerlerge qosymsha tańyp jatqan tek synı raıonalızaııanyń jemisi desek, bul jaǵdaıda da olarǵa «tulǵalyq» klassıfıkaııa jasaý múmkin emes. Strýktýralıst-analıtıkter keıipker anyqtamasyna psıhologııalyq termınder berýden qashqaqtap ábden ábigerge tústi. Sol sebepti osy ýaqytqa deıin ony bir jeke «jan ıesi» retinde emes, /buǵan baılanysty túrli gıpotezalaryd usynyp/ árekettiń «qatysýshy» retinde anyqtaýǵa tyrysyp keledi. Máselen, Kl.Bremon boıynsha árbir keıipker óz áreketteriniń rettilik agenti bola alady /Zııan keltirýshilik, Arandatýshylyq/. Eger rettilik eki keıipker arqyly iske asqanda /ol bolyp turatyn jaǵdaı/, onda munda eki basymdyq, ne bir árekettiń eki ataýy bolady /mysaly bir keıipkerdiń basymdyǵynda ol Zııankes bolsa, ekinshi keıipkerdiń basymdyǵynda ony Aldaý dep ataýǵa bolady/. Jalpy alǵanda kez kelgen ekinshi qatardaǵy keıipker óz sıýjettik rettiliginiń qaharmany bola alady. Psıhologııalyq romandy /«Qaýipti baılanystar»/ taldaý barysynda .Todorov, ondaǵy keıipker-tulǵalardy emes, olardyń arasyndaǵy jıi kezigetin úsh tıptik qatynasty negizge alady /mahabbatqa, kommýnıkaııalarǵa jáne kómekke qatysy/. Bul qatynastar qosqyrly erejege baǵynady: bir jaǵynan, bul ózge qatynastarǵa ótetin derıvaııa erejesi bolsa, ekinshi jaǵynan, bul osy qatynastardyń sıýjet barysyndaǵy tranformaııasyn sıpattaıtyn áreket erejesi. Desek te, «Qaýipti baılanystarda» kóptegen keıipkerlerdiń áreketi bar, «olar týraly aıtylǵandar» /olardyń predıkattary/ klassıfıkaııaǵa keledi. Sońǵysy A.-J. Greımas bolsa baıandaý sıpatyndaǵy shyǵarmalardyń keıipkerlerin sıpattaý men klassıfıkaııalaýdy olardyń kim bolǵanyna qaraı emes, qandaı áreket jasaǵandaryna qaraı taldaıyq degendi usynady /olardyń aktant ataýy da osy turǵydan/. Basqalaı aıtqanda, ol keıipkerlerdi úsh semantıkalyq ós boıynsha bólýge bolady deıdi. Olar – kommýnıkaııa ósi, qalaý ósi /nemese izdeý/ jáne synaqtar ósi; aktanttar jup-jubymen bólingendikten, baıansóz shyǵarmalarda kezigetin qısapsyz keıipkerlerde paradıgmatıkalyq qurylymǵa kirgiziledi /Sýbekt/Obekt, Adresant/Adresat, Kómekshi/Qarsylas/;  belgili bir aktant óz ishine bir shoǵyr keıipkerler tabyn qamtıtyndyqtan, ol mýltıplıkaııa, sýbstıııa nemese ótkizip jiberý erejesine saı túrli jaǵdaı men formaǵa aınala alady.

Joǵaryda keltirilgen úsh tujyrymnyń ortaq jaqtary jetkilikti. Negizgi másele keıipker anyqtamasyn onyń áreketter sheńberi aıasynda aıqyndaý týraly bolyp otyrǵanyn jáne bir eske salamyz. Basqasha aıtaqanda, sol áreketter sheńberi turaqty jáne klassıfıkaııaǵa keledi. Mine, baıansóz mátinderin sıpattaýdyń ekinshi deńgeıi keıipkerlerdi qamtysa da olardy  Áreketter deńgeıi dep ataǵan sebebimiz de sol bolatyn. Sáıkesinshe bul sózdi sıýjettiń tómengi deńgeıindegi naqty áreketter maǵynasynda emes, baıansóz paraksısiniń /qalaý, habarlaý, kúresý/  kúretamyrly ósi maǵynasynda túsingenimiz abzal.

2. Cýbekt máselesi

Baıandaý turpatyndaǵy shyǵarmalardyń keıipkerlerin klassıfıkaııalaýǵa qatysty másele, áli kúnge deıin tolyqqandy sheshilgen joq. Baıansóz mátinderdegi qısapsyz keıipkerlerdi bir tıpke, bir topqa jatqyzý máselesinde, álbette, zertteýshilerdiń oıy bir jerden shyǵady. Sóıte tura, Greımastyń /sál ózgesheleý bolǵanymen Todorovtyń da/ usynǵan jetekshi keıipkerlerdiń modeline birqatar baıansóz mátinderdiń saı kelmeıtindeı. Kez kelgen qurylymdyq model ispetti, ol da óziniń kanondyq formasynan /altyaktanttyq matrıa/ góri tártipke keltirilgen transformaııasy /buzylý, aralasý, redýplıkaııa, sýbstıtýııa/ jaǵynan mańyzdy. Bul baıandaý turpatyndaǵy shyǵarmalardaǵy jetekshi keıipkerler tıpologııasyn jasaýǵa úmit beredi. Deı turǵanmen, mundaı matrıa klassıfıkaııalaýdyń úlken múmkindigine ıe degenniń ózinde /Greımastyń aktanttary tárizdi/, keıipkerlerdi jeke-jeke taldaý barysynda álsizdikke urynyp, olardyń baıandaýshylyq rolin, ózgesheligin ashyp berýde qıyndyqqa ushyraıdy. Eger ondaı basymdyqtar esepke alynǵan kúnde /Bremondaǵydaı/, keıipkerlerdiń barsha júıesi tipti parshalanǵan kúıge túsedi. Alaıda, Todorovtyń modeli atalǵan eki kemshilikten de azat, biraq, osy kúnge deıin ol model boıynsha bir ǵana shyǵarma qarastyryldy. Solaı bola tura, osy qaıshylyqtardyń barlyǵyn tez arada sheshýge bolady. Keıipkerlerdi klassıfıkaııalaý barysyndaǵy negizgi qıyndyqtyń máni – jetekshi keıipkerlerdiń kez kelgen matrıa aıasyndaǵy sýbektiniń ornyn  /sol arqyly shynaıylaryn/ aıqyndaýda jatyr. Baıansóz mátinderdiń sýbektisi kim? Keıipkerlerdiń abyroıly taby degen nárse bola ma, joq pa? Bizdiń romandar, túrli jaıttarǵa, keıde asa jaǵymdy da emes tásilderge salyp, bizdi keıipkerler shoǵyrynyń arasynan basty bireýin negizgisin bólip alýdy úıretti. Alaıda, qaharmannyń osyndaı abyroılyǵy baıansóz ádebıetiniń tabıǵatyna saı emes. Bir nysanǵa eki qarsylas kúresetinin beıneleıtin kóptegen shyǵarmalar bar. Bul turǵydan álgi eki keıipkerdiń «áreketi» bir-birimen teńesedi. Mundaı jaǵdaıda sýbekt tolyqtaı ekiudaı jaǵdaıǵa túsedi jáne sýbstıtýııa operaııasynyń kómegimen jıyntyqtyq forma jasaý múmkin emes. Mundaı jaǵdaıda, múmkin biz, mátinde keıbir tilderde jasalǵan keıipkerler dýeli jasalatyn arhaıkalyq qarapaıym baıansóz formasymen betpe-bet kelermiz. Bul dýeldiń bizge qyzyqty bolatyn tusy, baıansóz mátinderdiń keıbir oıyndarmen týystyǵyn ashyp beretindigi. Máselen keıbir búgingi zaman oıyndarynda eki tepe-teń jaq bir nysanǵa baryn salyp talasyp jatady. Mundaı model, Greımas usynǵan jetekshi tulǵalardyń matrıasyn eske salady, jáne munyń eshqandaı sókettigi joq. Oıyn da óz tilinde baıansóz mátinder men tabıǵı tilderde kezigetin sımvoldyq qurylymdarmen birdeı erekshelikke ıe bolyp shyǵady. Oıyn – ol da bir sóılem turpatty nárse. Sonymen, eger keıipkerlerdiń abyroıly tabyn saqtap qalamyz degenniń ózinde olardy psıhologııalyq tulǵa retinde emes, grammatıkalyq tulǵa retinde qarastyrýymyz kerek. Onda mátindegi áreketterdi basqaratyn jekelikti /men/sen/, bireýge baǵyttalǵandy /ol/, ekisıpattaǵy jáne kóptik kategorııalaryn sıpattaý jáne klassıfıkaııalaý úshin bizge taǵy da lıngvıstıkalyq modelge júginýge týra keledi.

Múmkin osy grammatıkalyq tulǵalar bizge aktanttar deńgeıin ashýǵa kilt bolatyn shyǵar. Alaıda, bul kategorııalar referenııa josparynda emes, dıskýrs aıasynda aıqyndalady. Onda aktanttar deńgeıinde birlik bolyp tabylatyn keıipkerler de sıpattaýdyń úshinshi deńgeıinde maǵynaǵa ıe bolady. Ol deńgeıdi biz – Fýnkııa deńgeıi men Áreket deńgeıine qaraǵanda, Baıansóz deńgeıi dep ózgeshe ataımyz.

IV. Baıansóz

1. Narratıvtik kommýnıkaııa

Sıýjettik mátindegi almasý qatynasy /benefııar men berýshiniń/ tárizdi, mátinniń ózi de óz kezeginde kommýnıkatıvti aktiniń nysany bolyp tabylady. Kez kelgen áńgimede berýshi men alýshy bar. Tildik kommýnıkaııa aıasynda men/sen bir-birine absolıýtti qajettilikke ıe. Sol tárizdi baıanshysy men tyńdaýshysy /oqyrman/ joq áńgime de bolmaıdy. Bul tujyrym qarabaıyr bolyp kórinetin shyǵar, biraq, áli kúnge deıin osydan qajetti qorytyndy shyǵarylǵan joq. Obaly ne kerek, baıanshynyń /adresant/ roli jaıly jetkilikti deńgeıde aıtyldy /roman «avtoryn» solaı atalyp júr, biraq, shyndyǵynda da ol «baıandaýshy ne áńgimeshi» bolyp tabyla ma? degen suraqty qoıa bermeımiz/, biraq oqyrmanǵa kelgende bizdiń ádebıet teorııasy uıalshaqtyq tanytyp qalady. Shyndyǵynda, maqsat baıandaýshynyń motıvin túısinýde nemese áńgimeniń oqyrmanǵa áserin túısinýde emes; mundaǵy maqsat – áńgimeleý, baıandaý barysyndaǵy baıandaýshy men oqyrman arqyly aıqyndalatyn kodty sıpattaý. Bir qaraǵanda, oqyrmannyń belgisinen góri baıandaýshynyń belgileri anyqtaý jáne kópqyrlylaý kórinedi. Shyndyǵynda oqyrmannyń bilgileri baıanshynyń belgilerine qaraǵanda edáýir kúrdelileý. Baıanshy beıneleýdi toqtatyp, ózine málim oqyrmanǵa beımálim dáıekterdi jetkize bastaǵan saıyn oqyrmandyq belgi paıda bolady: baıanshynyń ózine málim aqparatty aıtyp ózin aqparattandyrǵannyń eshbir máni de joq qoı. Birinshi jaqtan aıtylatyn bir romanda: «bul ǵımarattyń qojaıyn Leo» delinedi. Osy fraza oqyrmandy bildiretin belgi bolyp tabylady /bul Iakobsonnyń aıtqan kommýnıkatıvti aktiniń konatıvti fýnkııasyna keledi/. Qabyldaý belgileriniń klassıfıkaııasy jasalmaǵandyqtan /óte mańyzdy bola tura/, olardan alshaqtaı turyp, baıanshynyń belgileri jaıynda birer sóz qozǵaıyq.

Baıansóz mátinniń jiberýshisi, aıdaýshysy kim bolyp tabylady? Osy ýaqytqa deıin osy saýalǵa, bilýimshe, úsh jaýap usynyldy. Birinshisine saı baıandaýdy tulǵa júzege asyrady /bul sózdiń taza psıhologııalyq mánine saı/. Ol tulǵanyń esimi bar, ol avtor bolyp tabylady, ıaǵnı, boıynda «tulǵalyq» pen kásibı sheberlik qatar ornalasqan bir ındıvıd. Ara-tura bul ındıvıd kezekti bir oqıǵany jazýǵa qolyna qalam alyp qoıady. Basqalaı aıtqanda, shyǵarma /dáliregi roman/ onyń ishki meniniń jetkizý quralyna aınalady. Ekinshi tujyrymǵa kelsek, onda baıanshy – jeke tulǵalyq emes barlyq jerde birdeı kórinis tabatyn besaspap sananyń ıesi. Óziniń oqıǵasyn aıtý barysynda ol óte joǵary deńgeıde, tipti Qudaıdyń kózqarasy deńgeıinde turady. Bir jaǵynan, baıanshy óz keıipkerlerine ımanentti /basqalaı aıtqanda olardyń ishki álemi týraly barlyǵyn biledi/, ekinshi jaǵynan – olardan alastatylǵan /basqalaı aıtqanda olardyń eshbirimen ózin birdeı dárejede kórmeıdi/. Úshinshi jańa tujyrymǵa saı /Genrı Djeıms, J.-P.Sartr/, baıanshy óz keıipkerleriniń biletinin ǵana aıtýy kerek; ondaıda keıipkerleriniń barlyǵy kezekpe kezek baıanshynyń roline enip turatyndaı áser qaldyrady. Bul úsh tujyrymnyń da birdeı álsiz tusy olar baıanshy men keıipkerlerdi «tiri», shynaıy adamdar retinde qarastyrýynda jatsa kerek /bul ádebı mıftiń óshpes qudireti jaqsy málim/. Solaı bola tura shyndyǵynda, bizdiń kózqarasymyzsha dep aıtaıyq, baıanshy da onyń keıipkerleri de negizinen alǵanda «qaǵazdaǵy tirshilik ıeleri» bolyp tabylady ǵoı. Mátin avtorynyń /fızıkalyq/ áńgimeshimen /baıanshymen/ eshqandaı da sáıkestigi joq. Áńgimeshiniń belgileri áńgimeniń ózine ımanentti, demek ol tolyqtaı semıotıkalyq analızge jatady. Biraq, avtordyń ózi belgilermen qarýlanǵan dep aıtý úshin, avtordy egemendi sýbekt, al áńgimeni – sol egemendikti jetkizýshi quraly retinde ǵana qabyldaýǵa týra keledi. Qurylymdyq analız ondaıdy qabyldaı almaıdy. Oǵan aıtyp jatqan adam /baıansóz shyǵarmanyń ózinde/ – jazyp jatqan adam emes /realdy ómirde/, al jazyp jatqan adam – ol ómirde bar adam emes.

Onyń tikeleı maǵynasyndaǵy baıansózdik deńgeı is-tájirbıede, til tárizdi, jalqy jáne jalpy – degen eki belgiler júıesinen ǵana turady. Bul júıelerdiń esimdiktiń birinshi nemese úshinshi jaǵy arqyly júzege asatyn lıngvıstıkalyq markırovkaǵa áste qajettilikteri joq. Mysalyǵa, 3 - jaqtan jazylǵan, biraq, shynaıy sýbekt retinde 1 - jaqqa ıe shyǵarmalardy ne eń bolmaǵanda jekelegen epızodtardy kezdestirýge bolady. Ony qalaı bilýge bolady? Ol úshin áńgimeni /nemese epızodty/ ol esimdigin men esimdigine aýystyryp «kóshirip jazý» jetkilikti. Eger mundaı operaııa gramamatıkalyq jaqtan ózge aıtarlyqtaı ózgeris alyp kelmese, onda biz jalqy júıeniń sheńberinide qaldyq dep tolyq senimmen aıtýǵa bolady. «Goldfıngerdiń» basy 3-jaqtan jazylǵanymen, jalpy alǵanda shyǵarma munda Djeıms Bondtyń atynan baıandalady. Baıandaý satysynyń aýysýyna rewriting /kóshirip jazýdyń/ múmkin bolmaǵany kerek. Máselen, «ol jastaý keıiptegi elý jastaǵy adamdy baıqady» jáne t.b. frazalar ol esimdigine qaramastan taza jalqy fraza bolyp tabylady / «Men, Djeıms Bond, baıqadym» t.b./. Alaıda, «stakannyń qyryna urylyp syńǵyrlaǵan muzdyń daýysy Bondqa kútpegen sergektik ákelgendeı boldy» degen baıandaý ákelgendeı boldy sózine bola jalqy bola almaıdy. Dál osy etistik /ol esimdigi emes/ jalpy formanyń belgisi bolyp tabylady.  Jalpy túrdiń /modýstyń/ dástúrli baıandaýshylyq túr ekendigi aıdan anyq. Til baıansóz mátinderge tán jáne aorıstterge /etistiktiń ótken shaq túri grekterdegi/ beıimdelgen bir shoǵyr ýaqyt júıesin qalyptastyrǵan. Mundaı júıe aıtýshy sýbekttiń otyrǵan osy shaǵyn joıýǵa baǵyttalǵan. «Baıansóz mátinde – deıdi Benvenıst – eshkim sóılemeıdi». Solaı bola tura, jalqy túr baıansóz mátinderdi jaılap keledi. Sol sebepti, qazirgi kezdegi shyǵarmalarda jalqy túr men jalpy túrdiń jıi-jıi almasyp kelip jatqandyǵyna, tipti keıdi bir sóılemniń ishinde, tańqalarlyǵy joq. «Goldfıngerdiń» tómendegi frazasy máselen solaı bop keledi:

Onyń kózderi	jalqy túr
qońyrkók tústi	jalpy túr
ózin qalaı ustaýdy bilmeı turǵan Dıýponǵa qarady	jalqy túr
basqasha aıtqanda, osy qadalǵan janarda ıronııa men ózine baǵyttalǵan ıronııa aralasqan shynaıylyq baıqaldy	jalpy túr

Bul júıelerdiń aralasyp ketýi, alaıaqtyq maqsatqa qyzmet etýi múmkin qolaıly tásil ekeni túsinikti. Agata Krıstıdiń detektıvteriniń birindegi jumbaq – tolyǵymen baıandaý deńgeıindegi alaıaqtyqtyń kómegimen jasalady. Bir keıipker ishteı sıpattalady da, biraq dál sol ózi adam óltirýshi bolyp tabylady. Barlyǵy da onyń bir mezette qylmysker sanasymen de, kýáger sanasyna da ıe bolýǵa yńǵaıly jasalǵan: munda jumbaq tolyqtaı eki júıeni aralastyryp otyrý arqyly jasalǵan. Ádebıet jaǵalaýynyń qarsy betinde osy tańdalǵan shemaǵa ne úshin jabysyp qalǵanyn túsiný qıynǵa soqpasa kerek /keıde bul áreketterdiń eshqandaı nátıje bermeı júrgendigine qaramastan/.

Mundaı qatań júıege talpynys – al ony kóptegen zamanaýı jazýshylar izdep te júr – estetıkalyq talaptardan shyǵyp otyrǵan joq. Romanǵa keler bolsaq, ásirese psıhologııalyq, oǵan eki júıeniń aralasýy onyń tabıǵatyna tán nárse. Onda tulǵa belgisi men tulǵa emesterdiń belgisi alma kezek aýysyp otyrady. Mundaǵy qaıshylyqtyń máni sol «psıhologııa» taza jalpy túrmen shektelip qala almaıdy: ondaıda shyǵaramdaǵy tulǵanyń psıhologııalyq mazmuny qaýipti jaǵdaıda qalady. Psıhologııalyq tulǵanyń lıngvıstıkalyq túrge eshqandaı qatysy joq. Sońǵysyn baıansóz dıskýrs aıasynda kóńiline, minezine qarap aıqyndaý múmkin emes. Mine, osy shartty túr qazirgi jazýshylar qozǵap júrgen áńgime nysanyna aınalyp otyr. Bul jerde áńgimedegi maqsat – baıansóz mátindi taza konstatıvti regıstrlik qalyptan /osy ýaqytqa deıin bolyp kelgen/ performatıvti regıstr qalpyna kóshirý jaıyndaǵy óte mańyzdy tóńkeris týraly bolyp otyr /sońǵy kezdegi kópshilik arasyndaǵy «romandar» jazylmaı júr degen áńgime bekerden beker týyndaǵan joq/. Munda aıtylym mazmuny aıtylym barysynyń mazmunyna aınalady. Búginde jazý degenimiz bir nárseni aıtý emes. Ol aıtylý barysyndaǵy dáıekti jetkizý, ıaǵnı, kez kelgen referentti /ne týraly aıtylyp jatqandy/ sóıleý aktine aınaldyrý. Mine, nelikten qazirgi ádebıettiń basym bóligi deskrıptıvti emes, tranzıtıvti bolyp otyr. Sebebi ol osy shaqty sol kirshiksiz taza kúıinde, sol qalpynda sóıleý barysyna kirgizgisi keledi. Sonda kez kelgen dıskýrs ony týdyratyn akttiń ózimen, al kez kelgen logos lexiske teń kelmek.

2. Aıtyp berý sıtýaııasy

Sonymen, baıandaý deńgeıi mátinniń berýshi men alýshyny baılanystyryp turǵan baıandaý kommýnıkaııasynyń aıasyndaǵy áreketti qaıta ıntegraııalaýǵa múmkindik beretin operatorlar jıyntyǵymen, belgilerdiń narratıvtiliginen jasalǵan. Bul belgilerdiń keıbiri buryn da zerdelengen: máselen aýyz ádebıetinde oryndaýdyń kodtalǵan erejeleri bar ekeni málim /metrıkalyq, atrıbıtıkalyq formýlalar t.b./; mundaıda oqıǵany oılap taba alatyndar emes, baıandaý kodyn sheber meńgergender avtor sanalady. Folklorda baıandaý deńgeıiniń aıqyn, ári anyq bolǵany sonshalyq onda baıandaýdyń kodtalǵan belgileri joq ertegini elestetýdiń ózi qıyn /«baıaǵy ótken zamanda» ı.t.p/. Jazba ádebıetke keler bolsaq, munda da áldeqashan /shyndyǵynda narratıvtilik belgisi bolyp tabylatyn/ túrli «dıskýrstyq formalar» aıqyndalǵan. Ol Platon baıqap ary qaraı Dıomedomen damytylǵan avtorlyq aralasý túrleriniń klassıfıkaııasyna jatady, olar: basy men aıaǵynyń kodıfıkaııasy, sóıleýdiń ártúrli formalary /oratio directa, oratio indirect >> inquit, oratio tecta/, baıandaý turpatyndaǵy «kózqarastardy» zertteý t.b. Bul qubylystyń barlyǵy baıansóz deńgeıine jatady. Osyǵan tolyǵymen hatty da jatqyzýǵa bolady, sebebi onyń roli «áńgimeni» jetkizýde emes, ony habarlap túsindirip berýde.

Shyntýaıtynda, eki tómengi deńgeıdiń birlikteri baıansóz deńgeıinde ol aıqyn baıqalǵanda kirigip ıntegraııaǵa túsedi. Áńgimeniń joǵarǵy túri onyń sıýjettik mazmuny men formasyna teń. Baıansóz deńgeıiniń taldaýǵa qolaıly ári sońǵy bolatyny da sodan. Biraq ol biz onyń negizinde jatqan ımanentti erejelerdiń aıasynan shyqpaǵanda júzege asatyn jaıt. Shyndyǵynda, baıandaýǵa maǵynany tek sol qoldanylyp otyrǵan álem ǵana bere alady. Al baıansóz deńgeıiniń kelesi bir jaǵynda múlde basqa álem, basqa júıeler, basqa sýbstanııalar bastalady /áleýmettik, ekonomıkalyq, ıdeologııalyq/.Lıngvıstıkanyń quzirettiliginiń sóılemmen shekteletini tárizdi baıansóz analıziniń quzirettiligi de baıansóz deńgeıli dıskýrspen bitedi, ary qaraı – ózge semıotıkalyq júıelerge aýysý bastalady. Sol tárizdi Sıtýaııa ataýymen shegelengen lıngvıstıkalyq shegaralar da málim. Sóılemge qatysty Halıdeı «sıtýaııany» frazaǵa astasqan emes, lıngvıstıkalyq dáıekterdiń jıyntyǵy retinde aıqyndaıdy, al Prıeto bolsa – «semıotıkalyq akt kezinde ne odan tys alýshyǵa málim habarlar, dáıekter jıyntyǵy» dep sanaıdy. Kez kelgen áńgimeni «aıtylym sıtýaııasymen» baılanysty deýge bolady. «Arhaıkalyq» dep atalatyn kezeńde aıtylym sıtýaııasy joǵarǵy deńgeıli kodıfıkaııamen erekshelengen bolatyn, bizdiń zamanymyzda tek avangardtyq ádebıet qana oqylym aktisiniń kodıfıkaııasy týraly armandap keledi /kitaptyń barsha erejege saı kópshiliktiń aldynda mánerlep oqylǵanyn qalaǵan Mallarmedegideı, saltanatty nemese kitapty kitaptaǵy belgilermen áshekeıleıtin Bıýtordegideı, tıpografııalyq/. Alaıda bizdiń qoǵamnyń úırenshikti praktıkasy sol, aıtylym sıtýaııasynyń ózindegi kodıfıııalyq sıpatty múmkin bolǵanynsha jasyrýynda bolyp tabylady.  Sıýjetke jan bitiremiz dep qoldanatyn qısapsyz jasandy tásilder, onyń eger solaı aıtý múmkin bolsa, «bastaý bulaǵyn joǵaltpaq». Olardyń sapyna hat túrindegi romandary, bireý tapqan-mys delinetin qoljazbalardy, oqıǵany áńgimelegen adamnyń ózimen kezikken avtorlar, áreketteri tıtr shyqqansha bastalyp ketetin fılmderdi jatqyzýǵa bolady. Ózderiniń tól kodtaryn jarııalaýǵa qulyqsyzdyq, belgige saı kelmeıtin belgige muqtajdyq – bul býrjýazdyq qoǵamnyń jáne sol týdyryp otyrǵan buqaralyq mádenıettiń aınymas tıptik sıpaty. Sóıte tura, bul qubylys jaı ǵana qurylymdyq epıfenomen eken. Bizdiń kitapty, gazetti ashqandaǵy, teledıdat qosqandaǵy úırenshikti, baıqala bermeıtin qımyldarymyz búginde bizge qansha qalypty kórinse de kenetten, tolyǵymen bizdiń bolmysymyzdaǵy, biz qajet etetin baıansóz kodyn áreketke kóshiredi. Sonymen, baıansóz deńgeı ekijaqty rol oınaıdy. Bir jaǵynan, aıtylym sıtýaııasymen úzeńgilese otyryp ol mátindi syrtqy, mátin ashylatyn álemge jeteleıdi. Alaıda, sóıte tura, sol deńgeı shyǵarmanyń tómengi deńgeılerin bir sheńberge kirgizgendeı bolady, sol sebepti mátinge tuıyqtalyp bitken sıpat darytady. Ol mátindi basy bútin óziniń tól metatiline aınaldyrady.

V. Baıansóz mátinderiniń júıesi

Tabıǵı tildi eki negizgi mehanızmderdiń baılanysynyń jemisi retinde aıqyndaýǵa bolady. Bir jaǵynan dıskrettik birliktiń paıda bolýyna ákeletin jiktelý nemese sıgmentaııa mehanızmi /forma, Benvenıst boıynsha/, ekinshi jaǵynan – sol birlikterdi odan joǵary bir deńgeı birlikterine kirgizetin ıntegraııa mehanızmi /maǵyna/. Osyndaı ekibirlikti mehanızmdi baıansóz shyǵarmalar tilinen de baıqaýǵa bolady; munda da jiktelý men ıntegraııa úderisi júrip jatady, munda maǵyna da forma da bar.

1. Ajyratý jáne jazý

Baıandaý formasy eki túrli múmkindikke ıe: birinshiden, ol sıýjet barysynda belgilerdi ajyrata alady, al ekinshiden – aradaǵa úzikterdi oıǵa kelmeıtin elementtermen tolyqtyrady. Bir qaraǵanda sol eki múmkindik te baıandaý erkindiginiń kórinisi retinde qabyldanady.  Alaıda, shyndyǵynda baıansóz mátinderdiń mániniń ózi atalmysh múmkindikter tildik júıeniń ózimen qarastyrylǵandyǵynda.

Belgilerdiń ajyratylýy tabıǵı tilde de bar. Bul qubylysty Ballı franýz jáne nemis tilderi negizinde qarastyrǵan. Máselen, keıbir habarlamalar túzetin belgilerdiń syzbasy /qısyndyq/ buzylsa /máselen, predıkat sýbekttiń aldyna shyqsa/ jáne qalypty jaǵdaıda bir-biriniń izinen júrýi toqtasa, onda bizdiń dıstaksııamen betpe-bet kelgendigimiz. Ondaı pishindegi dıstaksııany qoldanýdy toqtatqan abzal. Eger belgi ishteı súzilip tazartylyp, ajyratylǵan bolsa /frakıonırovan/, onda onyń bildirip turǵan maǵynasy /oznachaemoe/ jeke dara túsinikti bola almaıtyn birneshe bildiretinderge ózara /oznachaıýıı/ bólingen. Fýnkıonaldy deńgeıdi taldaý barysynda biz baıansóz mátinderde de dál sondaı qubylystyń baıqalatynyn bildik. Deı turǵanmen, sıýjettik birizdilikti quraıtyn elementter birtutas bola tura, aralaryna basqa birizdilikke jatatyn birlikter kirgende olar da jeke dara jaǵdaıǵa túsedi: biz joǵaryda baıansóz mátinderdiń qurylymy fýga ispetti dep aıtqan bolatynbyz. Sıntetıkalyq jáne analıtıkalyq tilderdi bir-birine qarama-qarsy qoıyp qarastyrǵan Ballıdiń termınologııasyna súıene otyryp aıtsaq, kamtý jáne qosý tásilderiniń arqasynda baıansóz mátinderdiń tiliniń kóbine sıntetıkalyq ekendigin moıyndaý kerek. Áńgimeniń árbir núktesi birmázette birneshe maǵynalyq koordınattar beredi. Máselenkı, ushaq kútip turyp vıskıge tapsyrys bergen Djeıms Bondtyń áreketi bul jerde polısemııalyq belgi, ıaǵnı bul jerde biz birneshe jaıtty bir mezette baıqaı alamyz /zamanaýılyq, baı-qýattylyq, saltanattylyq/. Alaıda, vıskıge tapsyrys – fýnkıonaldy birlik turǵysynan alǵanda, óz máresine jetkenshe birte-birte keń kontekstke qosyla berýi kerek /tapsyrys berilgen sýsyn, kútý, jolǵa shyǵý/. Dál osylaı kez kelgen birlik baıansóz mátinniń birizdiligine kiredi. Deı turǵanmen mundaı mátin óz quramyndaǵy birlikterdiń ajyraýy men ırradıaııasy arqasynda turaqtalyp qalmaq. Ajyraý qaǵıdaty baıansóz mátinge óziniń ólshemin qaldyrady. Bul qaǵıdat kóbine bir birine edáýir uzaq túrli elementterden turatyn qarym-qatynasqa negizdelgendikten jáne adamnyń aqyly men jadyna súıengendikten ol taza qısyndyq qubylys retinde kórinedi jáne qarapaıym jáne taza kóshirme túrindegi beınelengen oqıǵalardyń ornyna olardyń mán-maǵynasyn qoıady. Máselen, ómirde, eki adamnyń kezdesý barysynda biriniń amandasqanynan soń ekinshisiniń jaýap bermeı qalý múmkindigi tipti joqqa tán. Esesine baıansóz týyndylarda osy bir birine uqsas eki birlik – múlde basqa fýnkıonaldy birizdiliktegi uzaq shynjyrly elementterden ajyratylyp tura beredi. Osylaısha shynaıy ómirden aýly alys ózindik bir álemi bar logıkalyq ýaqyt paıda bolady, sebebi syrtqy shashyraǵan birlikter birizdiliktegi ıadrolyq fýnkııany baılanystyryp turǵan berik logıkamen baılanǵan. Shyntýaıtynda, «ustaý» tásili – bul jaı ǵana elementterdi ajyratýdyń ıntensıvti túri. Bir jaǵynan alǵanda bul tásil – oqyrmanmen baılanysty ornyqtyra otyryp, taza fatıkalyq fýnkııa oryndaı kele sıýjettik birizdilikti ashyq qaldyrýǵa múmkindik beredi. Ekinshi jaǵynan ol, oqyrmandy qaýiptenýge májbúrleıdi: oqyrmannyń ondaı jaǵdaıda paradıgma – ashyq, al birizdilik sol aıaqtalmaǵan kúıi qalyp qoıady dep ábigerge túsýine tolyq negiz bar. Basqalaı aıtqanda, bul tásil sıýjettiń logıkalyq buzylýyna alyp keledi. Mundaıda sıýjet árkez  óziniń logıkasyn qaıta qalpyna keltirip otyratyn bolady. Sonymen, «ustaý» tásili odan saıyn berik etý úshin ony táýekelge bel baılatyp, baıansóz qurylymymen bir oıyn júrgizip otyrǵandaı áser qaldyrady; sıýjettiń ıntellqurbandyq qabyldaýynda ol naǵyz trıllıngtiń fýnkııasyn oryndaıdy. Fýnkııalar arasyndaǵy sıntagmatıkalyq baılanystyń barlyq álsiz tustaryn asha otyryp, «ustaý» barlyq sezimtaldyq bir mezette ıntellektýaldy bolyp tabylatyn tildiń basty ereksheligin naqty júzege asyratyndaı. «Ustaý» óziniń «tolyqtyrýynyń» arqasynda emes, fýnkııasynyń arqasynda ózgege yqpal etedi.

Árdaıym, bólýge múmkindik bar jerde tolyqtyryp, biriktirýge de múmkindik bar. Fýnkıonaldy ıardolardyń arasyndaǵy úziliste árdaıym bos keńistik paıda bolyp otyrady, ony máńgilik tolyqtyra berýge bolady; osynda óte úlken kólemde katalızatorlar da sıyp ketedi; biraq, katalızatorlar ózderi jańa tıpologııa qurý úshin sebeptiń ushyn shyǵarady: katalızaııanyń erkindigi fýnkııalardyń óz mazmunynan da /olardyń keıbiri, máselen – Kútý, basqalarynan da jaqsy katalızaııaǵa túsedi/, baıansóz sýbtanııalardyń qasıetterinen de shyǵýy bek múmkin /jazba til, kıno tiline qaraǵanda edáýir jeńil katalızaııanyń ıkemine keledi/. Baıansóz mátindi katalızaııalaý múmkindigi onyń ellıpsıstik formaǵa /sóılemniń bir múshesin alyp tastaý arqyly qurylatyn sóz/ ótýine de múmkindik beredi. Bir jaǵynan alǵanda, kez kelgen fýnkııa /máselen, «ol jaqsylap tústenip aldy»/ ol aldyn ala mejelep turǵan barlyq vırtýaldy katalızatorlarsyz-aq áreket ete alady, al ekinshi jaǵynan, kez kelgen birizdilikti onyń ıadrolyq fýnkııasymen túıistirýge bolady, al birizdilik ıerarhııasyn – sıýjettiń mánin buzbastan joǵarǵy deńgeıdegi birlikpen túıistirýge ábden bolady. Sıýjetti óziniń sıntagmatıkasy tek aktanttar men basty-basty iri fýnkııalardan ǵana qalyp, ábden syǵymdalsa da bilip, tanýǵa bolady. Basqalaı aıtqanda, baıansóz mátin ózin qorytyndap, mazmundaýǵa múmkindik beredi /áýelde bundaı qorytyndaýdy argumentum dep ataǵan bolatyn/. Bir qaraǵanda, kez kelgen sóıleý formasynyń jaǵdaıy osyndaı bolyp kórinedi. Shyntýaıta kelgende, olardyń árbiri óziniń jeke dara qorytyndylaý tásilderin qalyptastyrǵan. Máselen, lırıkalyq týyndyny qorytyndylaý – jaı ǵana ony bildiretin dep qana ataý. Alaıda, sol operaııanyń ózi óleńdi byt-shytyn shyǵaryp qurtyp ketedi /qorytyndylaýǵa kele tura, kez kelgen lırıkalyq óleń Mahabbat jáne Ólim degendi bildiredi/. Osydan kelip óleńdi qorytyndylaýǵa bolmaıdy degen paıym shyǵady. Al kerisinshe, baıansóz týyndylardy qorytyndylaǵanda olardyń málimetteriniń ereksheligi, túpnusqalyǵy saqtalady /eger olar qurylymdyq ólshemderge saı jasalǵan bolsa/. Basqalaı aıtqanda, baıansóz mátin aýdarmaǵa qolaıly, jáne ol aýdarma barysynda aıtarlyqtaı zııan da shege qoımaıdy.  Mundaǵy aýdarýǵa kelmeıtini sońǵysy, ıaǵnı baıansóz deńgeıine tıesili tustary. Máselen, baıansózdik belgilerdi romannan kıno tiline aýdarý óte qıyndyqpen júzege asady. Sebebi, kıno keıbir qalyptan tys jaǵdaılarda ǵana jeke modýsqa jol beredi. Al eń joǵarǵy narratıvtik qabatqa kelsek, onyń áýelden  múlde tilden tilge aýdarylý múmkindigi joq /nemese aýdarylǵan kúnniń ózinde de múlde basqa mándegi formada beriledi/. Mine sol sebepten, qarama-qarsy baǵytta júre otyryp, baıansóz mátinder elementteriniń túrli klassıfıkaııasy men bóliný tásilderi arqyly osy qurylymdy aıqyndaýǵa bolady. Qazirgi kezde bir-birimen básekelese paıda bolyp jatqan túrli semıotıkalyq júıeler /ádebıet, kıno, komıkster, radıobaǵdarlamalar/ mundaı analızderdi edáýir jeńildetedi.

2. Mımesıs jáne mán

Baıansóz mátinderde júrip jatqan ekinshi mańyzdy úderis – ol ıntegraııa úderisi. Belgili bir deńgeıden alynǵan qubylys /máselen, osy jáne ózge birizdilik/, kóbine kelesi deńgeıde qaıta kirigip, birlesip ketip jatady /buǵan bir tapqa jatatyn keıipkerlerdiń áreketinen, bir birinen bólek-bólek áreketterden turatyn joǵary ıerarhııalyq birizdilikti jatqyzýǵa bolady/. Baıansóz mátinderdiń kúrdeli qurylysy burynǵy jáne keıingi operaııalardy bir-birimen qııýlastyra biletin organıgrammanyń kúrdeliligine teń bolyp keledi. Dálirek aıtqanda, óz ishindegi túrli formadaǵy ıntegraııa mehanızmi – bir qaraǵanda jınaqtaýǵa kelmeıtin túrli deńgeıdegi kúrdeli birlikti birizge túsirý múmkindigin beredi. Greımastyń tujyrymyna saı keıbir maǵynalyq birlikterdi ızotopııa dep atasaq /máselen, belgi men kontekstini sińirip alatyn keıbir birlikterdi/, onda ıntegraııany – ızotopııa faktory deýge ábden bolady. Árbir ıntegratıvti deńgeı óziniń ızotopııasyn tómen satyda jatqan deńgeıdiń birligine ótkizedi,  sol arqyly maǵynanyń «dandaısyp» ketýine jol bermeıdi, ad ondaı jaıt deńgeılerdiń bólinýine nemquraıly qaraǵanda mindetti túrde oryn alady. Solaı bola tura, baıansózdik ıntegraııa – absolıýtti durys úderis deýge de kelmeıdi. Eger biz jazba baıansóz mátindi óz birliginde qamtýǵa tyryssaq, onda onyń barynsha kodıfıııalanǵan ıarýstan bastalatynyn baıqaımyz /bul fonematıkalyq nemese tipti merızmatıkalyq deńgeı/. Sonymen, baıansóz mátinniń ishindegi shyǵarmashylyq keńistik eki kodtyń arasynda taralady, olar – lıngvıstıkalyq jáne translıngvıstıkalyq kodtar. Mine, sol sebepti qanshalyqty qaıshylyqty bolsa da, óner degenimiz kóbine detaldardy tańdaı bilýde eken, al sol aralyqta qııal kodtyń ózin baǵyndyrýǵa múmkindik beredi. «Shyndyǵynda , - deıdi E.Po, - ónertapqysh adamnyń qııalǵa baı bolatynyn baıqaý qıyn emes, al shynaıy qııalı adam – basqa emes, analıtıktiń ózi».

Sonymen, baıansóz mátinniń «shynaıylyǵyna» synı kózben qaraý kerek. Bond kezekshilik etip turǵan ǵımaratta telefon shyryldaǵanda, avtordyń oıynsha, keıipker «oılanady»: «Gonkorgpen baılanys árdaıym nashar, ol jaqtan bizge túsý qıyn». Mine, bul jerde Bondtyń oıy da, telefon baılanysynyń nasharlyǵy da shynaıy aqparatty bermeıdi. Bálkim bul detaldar shyǵarmaǵa «ómirdegi shynaıylyqty» jaqyndatý jaǵynan tıimdi bolar, biraq, shynaıy aqparat sońyna qaraı belgili bolǵandaı telefon qońyraýynyń lokolızaııasynda, jáne ony Gonkongqa baınalystyryp qoıǵandyǵynda. Olaı bolsa, kez kelgen baıansóz mátinde elikteý kezdeısoq faktor bolyp tabylady. Áńgimeniń fýnkııasy túsiniksiz bir nárseni beıneleý emes, tabıǵaty mımetıkalyq bolyp tabylmaıtyn bizge syrly bolyp keletin bir spektakl oınatýda. Kez kelgen sıýjettik birizdiliktiń «shyndyǵy» belgili oqıǵalardy olardyń tabıǵı birizdiligimen jetkizip berýde emes, sol birizdilikti quraıtyn logıkanyń berilýinde. Basqalaı aıtqanda, kez kelgen sıýjettik birizdiliktiń mindeti belgili jaǵdaıattardy jaı baqylaý ǵana emes, olardyń túpnusqalyq formasyn qubylta bilýde jatyr. Sıýjettik birizdilik óz bolmysynda ishinde eqandaı qaıtalaýlarǵa jol berilmeıtin basy bútin nárse. Logıkanyń ózi – sonymen birge barlyq baıansóz mátin munda emansıpırlik ról oınaıdy. Adamdar kórgen-bilgenderin, sezimderin, bastan ótken qaıǵy-qasiretterin baıansóz mátinderge artyp otyratyny aıqyn. Aıtylýdyń máni oqıǵany kózben kórgendeı baıandaýda emes, áńgime eliktemeıdi. Bizdiń roman oqyǵandaǵy kóńil tolqynysymyz, ol sondaǵy obrazdardy kórgennen bolǵan tolqynys emes /shyndyǵynda aıtý, áńgimelep berý barysynda biz eshteńeni de kórmeımiz/. Ol maǵynadan keletin tolqynys. Shynaıylyq turǵysynan alǵanda, áńgimede «bolyp jatqan nárseler» eshteńeni bildirmeıdi, al áńgimede «oryn alǵan oqıǵa», ol tildiń ózi, paıda bolǵanyna bárimiz qýanatyn tildiń tól oqıǵasy. Tildiń paıda bolýyna qaraǵanda, baıandaýdyń paıda bolýy jaıly kóp bilmesek te, baıandaýdy monologpen bir mezette paıda boldy dep boljam jasaýǵa ábden bolady. Monologtyń ózi dıalogqa qaraǵanda kóne ónim ekeni málim. Qalaı bolǵanda da, boljamǵa tereńdemegen kúnniń ózinde, sábıdiń sóılem men baıandaýdy bir mezgilde /shamamen úsh jasynda/ «jasap yǵatyndyǵyn» moıyndaýymyz qajet.

ESKERTPELER

Oqyrmandardyń mádenı deńgeıine oraı qabyldaýy da árqalaı bolyp keletin poezııa men esseıstıkadaǵy jaǵdaı mundaı emes ekenin eske salamyz.

Álbette, áńgimeshiniń «óneri» bar dúnıe: bul belgili bir qurylymnyń /kodtyń/ negizinde baıansóz mátinderdi týdyra bilý qabileti; mundaı óner N.Homskııdiń performaııa túsinik saı keledi, jáne mundaı túsinik avtorlyq «danyshpandyqtan» áldeqaıda alshaq, romantıkalyq sarynda túsindirsek, uǵyndyrýǵa
kelmeıtin tulǵanyń qupııalylyǵy.

Sossıýr aıtyp bergen, biraq jarty ǵasyrdan soń tolyqqandy aıqyndalǵan hettskiniń a tarıhymen salystyryp qarańyz. /qarańyz: Benvenıst E. Obaıa lıngvıstıka. M.: Progress, 1974, 50-51 bb. /.

Lıngvıstıkalyq sıpattaýǵa qoıylatyn qazirgi zamanǵy talaptardy eske sala keteıik: «Tildik qurylymdy tek lıngvıstıkalyq korpýsqa saı keletin málimettermen ǵana ushtastyrý kerek emes, sonymen birge grammatıkalyq teorııamen de ushtastyrý kerek, bul sıpattaý korpýsy bolmaq» /Bach E. An introduction to transformational grammars. New York, 1964, 29 b./. Sonymen birge, qarańyz: «... tildi formaldy qurylym retinde sıpattaý kerek degen uǵym qalyptasyp qalǵan, alaıda ondaı sıpattaý aldyn ala sáıkes proedýralar men ólshemderdi qajet etedi. Jalpy zerttelip otyrǵan nysannyń shyndyǵy onyń ádisinen múlde bólek bola almaıdy» / Benvenıst E. Obaıa lıngvıstıka, 129 b./.

«Kommıýnıkeıshnniń» osy nomerinde berilgen zertteýlerdiń kózge uryp turǵan abstraktiligi metodologııalyq sıpatqa ıe; ol birqatar naqty analızderdiń nátıjelerin tez arada formalızaııalaýǵa degen talpynystan kelip shyqqan; formalızaııa bolsa jınaqtaýdyń ózge de túrlerine uqsamaıdy.

Biraq mindetti emes, /Kl.Bremonnyń «Baıandaý logıkasynyń múmkindikteri» eńbegin qarańyz: oryssha aýdarmasy myna eńbekte: «Semıotıka jáne ıskýsstvometrııa» M.: Mır, 1972, 108-135 bb./ lıngvıstıkadan góri logıkaǵa qatysty.

Martinet A. Reflexions sur la phrase // Language and Society. Copenhague, 1961, 113 b.

Álbette, deıdi Iakobson, sóılem men odan úlken tildik qurylymdar arasynda jeke aýysymdar bar: máselen, shyǵarmanyń erejesi sóılemniń syrtynda da júzege asyp jatady.

Dáliregi myna eńbekterdi de qarańyz: Benvenıst E. Shyǵarmalary H taraý; sonymen qatar: Harris Z.S. Discourse Analysis// language 1952, №28, 1-30 bb; Ruwet N. Analyse structural d*un poeme francais // Linguistics,
1964, №3, 62-83 bb.

Lıngvıstıkalyq dıskýrstyń bir mindetiniń biri tıpologııa qurastyrý bolyp tabylady. Aldyn ala dıskýrstyń úsh úlken tobyn bólip qaraýǵa bolady – metonımıkalyq /baıandaýshylyq/, metaforalyq /lırıkalyq poezııa, dıdaktıkalyq ádebıet/ jáne entımematıkalyq /ıntellektýaldy dıskýrsııa/.

Tómenge qarańyz, III, 1.

Bul jerde Mallarmeniń lıngvıstıka boıynsha eńbek jazar aldyndaǵy ıntýıtıvti sezimin eske alǵanymyz durys bolady: «Til oǵan oıdan shyǵarylǵan dúnıeniń quraly retinde tanystyryldy: ol tildiń ádisin qoldanady /sol ádisti anyqtaý/». Óz ózimen oıǵa shomǵan til. Aqyr aıaǵynda oıdan shyǵarylǵan
dúnıe adam aqylyn jumys istetetin qural retinde tanylady. Dál sol kez kelgen ádisti is-áreketke aınaldyrady, sóıtip adam sonyń yqpalynda kete barady» /Mallarme S. Oeuvres completes. P.: Gallimard, 1945, 851 b./. Mallarmede aıtylǵandy eske alaıyq: «Oıdan shyǵarylǵan nememe Poezııa» /ibid., 335 b./.

«Lıngvıstıkalyq sıpattaý eshqashan monovalentti bolmaıdy. Sıpattaý aqıqat ne jalǵan, jaqsy ne jaman, jaramdy ne jaramsyz bolmaıdy» /Halliday J.K. Linguistique generale et linguistique appliqué // Etudes de linguistique appliqué, 1962, №1, 12 b./

Integratıvti deńgeı uǵymy Prajalyq mektep tarapynan usynylyp /qr.: Vachek J. Prague School Reader in Linguistics. Indiana Univ. Press, 1964, 468 b./ keıinnen kóptegen tiltanýshylar tarapynan qoldaý tapqan bolatyn. Bizdiń oıymyzsha, bul deńgeılerdiń naqtyraq analızderin E.Benvenıst jasady /Shyǵ., H
taraý/.

«Azdap dáldik jetispeıtin termınologııany paıdalana otyryp, túrli sóıleý úlgilerin reprezentaııalaý maqsatynda qoldanatyn qandaı da bir deńgeılerdi ereje, sımvoldar t.b. júıesi retinde qarastyrýǵa bolady» /Bach E. Op. cit., 57-85 bb./.

Rıtorıkanyń úshinshi bóligi inventio bolsa, tilge tıisken joq: onyń nysany verda emes,  res boldy.

Levi-Stauss Cl. Anthropologie structurale. P.: Plon, 1958, 233 b.

Qr.: Todorov
Tz. Les categories du recit litteraire // Communications, 1966, №8.

Bul maqalada men qazirgi kezdegi bedeldi eńbekterge meılinshe aralaspaýǵa tyrystym.

Qr.: Tomashevskıı B.V. Teorııa lıteratýry. Poetıka. L.:
Gosızdat, 1925. Sál keıinirek Propp fýnkııany «is-áreketke baılanysty mańyzdylyǵyna oraı, basty keıipkerdiń áreketi» dep anyqtady /Propp V.Ia. Morfologııa skazkı. L.: Academia, 1928, 30-31 bb./. Joǵaryda keltirligen eńbeginde .Todorov jáne bir mynadaı anyqtama beredi: «Shyǵarmadaǵy qandaı da
bir elementtiń maǵynasy /nemese fýnkııasy/ dep, onyń jalpy shyǵarmamen jáne onyń
ózge de elementterimen korrelıatıvti baılanysqa túsý  múmkindigin ataımyz»; Greımas bolsa, birlikti
onyń paradıgmalyq korrelıaııalar jıyntyǵy arqyly anyqtaıdy.

Dál osynysymen ol «ómirden» ózgeshelenedi. Ómirde «shý» kez kelgen kommýnıkatıvti aktige serik bolyp ilesip júredi. Bir nárseniń túsinilýine kederge bolatyn «shý» álbette, ónerde de onyń orny bar, biraq te
kodpen aldyn ala orny belgilenge element retinde ǵana /máselen, Vattodaǵy tárizdi/.

Qalaı bolǵanda da ázirge ádebıettegi jaǵdaı osylaı. Munda bildiretinderdi tańdaý erkindiginiń jaýapkershiligi ózge ónerdiń túrlerine qaraǵanda áldeqaıda joǵary. Máselen, kıno: mundaǵy tańdaý erkindigi  bildiretinder men bildiriletinderdiń «uqsastyǵyna» negizdeledi.

Baıandaý turpatyndaǵy birliktiń fýnkıonaldy sıpaty sol birlik nusqaıtyn deńgeıdiń jaıyna qaraı kóp jáne az mólsherde aıqyn kózge uryp tur. Eger eki birlik te bir deńgeıge jatatyn bolsa, onda fýnkıonaldy qatynas óte aıqyn kórinis tabady. Eger fýnkııa baıandaý deńgeıindegi birliktermen korrelııaııaǵa túskende bul kórinis azdan solǵyn tartady. Máselen, kóptegen qazirgi zaman mátinderiniń sıýjettik ıntrıgasy aýyz toltyrarlyqtaı mańyzdy emes. Olar naǵyz maǵynalyq kúshke hat deńgeıinde ǵana ıe bola alady.

«Sıntaksıstik birlikter /kólemi jaǵynan sóılemnen úlken
bolyp keletin/ maǵyna birlikterimen jamalyp jatyr» /Greimas A.-J. Cours de
semantique structurale, cours roneotype, 1964, VI, 5/. Solaısha, fýnkıonaldyq
deńgeıdi zerdeleý jalpy semantıkanyń negizgi bóligi bolyp tabylady.

«... sózdi sóz óneriniń ajyramas birtutas bóligi dep
qaraý, ony «ǵımaratty turǵyzatyn kirpish» retinde qaraýdyń qajeti joq. Bul
elementti odan da jińishke «sóz elementterine» bólip qarastyramyz» /Tynıanov Iý.N.
Problema stıhotvornogo ıazyka // Tynıanov Iý.N. Lıteratýrnyı fakt. M.: Vysshaıa
shkola, 1993, 45 b./.

Osy termınder jáne budan keıingi keletin termınder de aldyn ala jasalǵan jumys barysyndaǵy sıpatqa
ıe. Bul Levı-Stross pen Greımas kórsetkendeı, fýnkııalardyń
sıntagmatıkalyq bólinýleri, saıyp kelgende, keıbir jekelegen fýnkııalardyń
paradıgmatıkalyq qatynasyn toqtatý múmkindigine kedergi bola almaıdy.

Fýnkııalardy árekettermen /etistiktermen/, al Indeksterdi
– qasıettermen /syn esimdermen/ tepe-teń qoıýǵa bolmaıdy. Sebebi, Indeksterdiń
rolin oınaıtyn áreketter bolady, ıaǵnı, harakterdiń, atmosferanyń t.b.
«belgileri» retinde qyzmet atqaratyn.

Osyǵan oraı Valerı «jaltaq belgiler» týraly aıtqan. Ondaı «izin sýytyp ketetin» detaldar detektıvti shytyrman janrda keńinen qoldanylady.

Mýzykalyq shyǵarmanyń óne boıynda turaqtylyǵyn saqtap qalatyn ondaı elementterdi N.Rıýve parametrıkalyq dep ataǵan.

«Baıansózdiń shekarasy» atty eńbeginde, J.Jenett sıpattaýdyń eki túrin aıyryp kórsetedi: olar dekoratıvti jáne mándi sıpattamalar. Mándi sıpattama shyǵarmanyń sıýjettik deńgeıine qatysty bolsa kerek, al dekoratıvti sıpattamalar – dıskýrstyq deńgeıge. Budan túsinetinimiz dekoratıvti sıpattama
rıtorıkanyń description nemese ekphrasis dep atalatyn tolyqtaı kodtalǵan bóligin qurady. Qazirgi kezdegi neorıtorıka mundaı sıpattamalarǵa úlken mán beredi.

Poetıka, 1459 a.

Úzindi: Bremond
Cl. Le messege narrative // Communications, 1964, №4.

Mallarme S. Oeuvers completes.
P.: Gallimard, 1945, 386 b.

Qashanǵy ózine tán zerektigine basyp, biraq óz ıdeıasyn asa jalaýlatpaı P.Valerı baıansóz ýaqyttyń statýsyn tómendegishe anyqtady: «Jolbasshy shylbyr jáne agent rolindegi ýaqytqa degen senim, aralas sóıleý men adam jadynanegizdelgen» /«Tel Quel», II, 348 b./ jáne shyndyǵynda, ıllıýzııany dıskýrstyń ózi
jasaıdy;  

Bul tujyrym Arıstoteldiń kózqarasyn eske túsiredi:
proairesis, ıaǵnı praxis-tiń negizi bolyp tabylatyn árekettiń raıonaldy tańdaýy. Praxis /praktıkalyq ǵylym/ áreket agentinen bólek, ol eshqandaı da shyǵarma týdyrmaıdy, sol turǵydan da ol poiesis-ten erekshelenedi. Osy termınderdi paıdalaný arqyly, sarapshy baıansóz mátinderdiń ishki praksısin qaıta
qalpyna keltirýge talpynady deýge bolady.

Bul jalpy alǵanda, kóbine baıansózderde ushyrasatyn dramatızaııa úderisin aıqyndaıtyn balamaly logıka /osyny ne anany jasaý/.

Elmslevskııdiń ekijaqty ımplıkaııasyndaı: eki birlik ózara bir-birin joramaldaıdy.

Tipti osy mıkroskopııalyq deńgeıde de eki elementtiń arasynda bolmasa da, eń bolmaǵanda, birizdiliktiń eki polıýsiniń arasyndaǵy paradıgmalyq túrdiń oppozıııasyn kórýimiz ábden múmkin. Temeki usyný birizdiligi, Qaýiptilik/Qaýipsizdik/bul paradıgma Iý.Sheglovtyń Sherlok Holms jaıly jazǵan eńbekterinde aıqyndalǵan /Senimsizdik,/Basynýshylyq, Agressıvtilik/Dostyq degen astarly paradıgmalardyń bar ekenin joramaldaıdy.

Bul kontrapýnktty onyń tıpologııasyn qaperge ala otyryp,  orys formalısteri tapty. Ol sóılemniń «kúrdelengen» qurylymynyń negizgi tıpteri týraly oılanýǵa májbúr etedi /Tómende qr.: V, 1/.

Klassıkalyq komedııanyń «keıipkerlerdi» emes, tek «akterlardy» ǵana bilgenin esten shyǵarmaıyq.

«Keıipker-tulǵa» býrjýazııalyq dáýir romanynda meılinshe saltanat qurdy: máselen, «Soǵys pen beıbitshilikte» Nıkolaı Rostov – izgi, sertine adal, erminezdi, elgezek jan; Andreı knıaz – jikshil, qyńyr t.b.. Olardyń basynan ótip jatqan oqıǵalar sol keıipkerlerdi daralap aıqyndap beredi, biraq olardy jasap shyqpaıdy.

Eger «keıipkerge» qarsy qazirgi bir shoǵyr belgili ádebıetshiler bas kótergen bolsa, ondaǵy maqsat keıipkerdi joıý úshin emes /ol múmkin de emes/, tek onyń daralyǵyn joıý úshin, al bul endi tipti basqa másele. Keıbir keıipkerleri joq syndy bolyp kórinetin romanda /máselen, Fılıpp Sollerstiń «Dramasy»/, jeke daralyq tolyqtaı joıylyp, birinshi kezekke til shyǵady. Solaı bola tura, basty tulǵa til bolyp tabylatyn mundaı romandarda aktanttardyń negiz bolyp tabylatyn qatynastary saqtalady. Ondaı ádebıetter «sýbekt» kategorııasymen tanys, alaıda endigi jerde olar – tildiń «sýbektisi».

Greimas A.-J. Semantique structurale. P.: Larousse, 1966, 129 b.

Oqıǵany qoıýlandyratyn bul operaııalar psıhoanalızde jan-jaqty negizdelgen. «Gamlet» haqynda Mallarmeniń baıqaǵany bar: «Ekinshi kezektegi keıipkerler qajet! Shynaıy sahnada barlyǵy da túrli tıpterdiń sımvolıkalyq ózara sáıkestigine saı nemese olardyń qaısibir keıipkerge baǵynyshtylyǵyna oraı júzege asyp jatady ǵoı» /Mallarme S. Op. cit., 301b./.

Máselen, sýbekt pen obekt bir tulǵa bolyp tabylatyn shyǵarmalardy da ataýǵa bolady. Bul adamnyń ózin-ózi tanýǵa talpynýy, óz birtektiligin izdeýi jaıly áńgimeler / «Altyn esek» /. Shyǵarmalardyń taǵy bir tobyn sýbektiń maqsaty ret-retimen ornymen bir obektiden ekinshisine aýysyp otyratyn dúnıeler quraıdy / «Bovarı hanshaıym» /, t.b..

Ý.Eko tarapynan jasalǵan Djeıms Bond jaıly romandardyń analızi tilden góri oıynǵa arqa súıeıdi /qr.: Eco U. James Bond: une combinatoire narrative // Communications, 1966, №8, 77-93 bb./.

Qr.: «Jalpy lıngvıstıkanyń negizderi» atty eńbegindegi E.Benvenıst tarapynan jasalǵan grammatıkalyq tulǵa túsiniginiń analızi.

Oqyrmanǵa qaratylǵan mundaı fraza, oǵan kózin  qysyp turǵandaı áser qaldyrady. Kerisinshe, «Sonymen, Leo jańa ǵana shyqty» degen sóılem baıanshynyń óz belgisi bolyp tabylady, basqalaı aıtqanda áldebir «tulǵanyń» paıymynyń quramdas bóligine kiredi.

.Todorovtyń «Ádebı baıansóz kategorııasy» atty eńbeginde oqyrman obrazy men baıanshy obrazy jaıly aıtylady.

«Joǵarǵy jaqtyń kelekesi turǵysynan  endi qaı ýaqytta jazar eken? Iaǵnı olarǵa tóbeden qarap turǵan Jaratýshynyń kózqarasy turǵysynan» /Flaubert G. Preface a la vie decrivain. P.: Seuil, 1965, 91 b./.

Bulaı bólip qaraý bizge de qyzyqty, sebebi tarıhı turǵydan alǵanda kóptegen baıansóz shyǵarmalardyń /aýyzsha áńgimeler, halyq ertegileri, epıkalyq dastandar t.b./ avtorlary joq.

J.Lakan: «Ózge bireýdiń aıtyp otyrǵan sýbektisimen men de aıtyp otyrsam, ol sýbekt bolyp tabyla ma?».

Qr.: Benvenıst E. Shyǵ..

Jeke modýs: «Oǵan tipti eshteńe ózgermegendeı bolyp kórindi» t.s.s. Bul tásil A.Krıstıdiń «Rodjer Ekroıdtyń óliminde» oǵan da dóreki kórinedi. Onda adam óltirgen kisi «men» dep ashyq aıtady.

Performatıv jaıly qr.: S.Todorov. Les categories du recit litteraire // Communications, 1966, №8. «Men soǵys ashamyn» degen tirkes, performatıvtiń klassıkalyq mysaly bola alady: bul tirkes eshteńeni «tizbekke almaıdy» jáne «sıpattamaıdy». Onyń maǵynasy shyǵarmanyń óziniń aktimen birge joǵalady.

Logos/Lexis oppozıııasy jaıly J.Jenettiń «Baıansóz shekarasy» atty eńbegin qarańyz.

Genus activum vel imitativum /dıskýrske avtorlyq aralasýdyń joqtyǵy: teatr, máselen./;  genus ennarativum /tek aqyn ǵana sóıleıdi: sentenııa, dıdaktıkalyq dastandar/; genus commune /eki janrdyń aralasýy: epopeıa/.

Solersen H. Melange Jansen, 150 b.

Halliday J.K. Linguistique generale et linguistique appliqué // Etudes de linguistique appliqué. 1962, №1, 6 b.

Prieto L.J. Principes de noologie. La Haye, 1964, 36 b.