Grıffıt shyǵarmashylyǵynyń amerıka kınosy tarıhyndaǵy róli

Jıyrmasynshy ǵasyrdyń alǵashqy onjyldyǵynda jalpy kınematograf salasynda ekrandyq shyǵarmanyń mazmundyq sıpattaý múmkindikteri birtindep kúrdelene túsedi, oqıǵanyń áńgimelený tásilderi endigi jerde psıhologııalyq tereńdikti bere alatyn tásildermen tolyqtyrylady. Osy oraıda ásirese, mysal retinde rejısser Devıd Ýork Grıffıttiń «Mnogo let spýstıa» (1910) fılmin ataýǵa bolady. Bul fılminde rejısser alǵash ret montajdyq tásil arqyly iri plannyń jańa múmkindikterin ashady. Qalypty jaǵdaıdaǵy jalpy plannan psıhologııalyq tereńdik beretin iri planǵa birden almasý tásili – kıno tiliniń jańa satasyna jetkizdi, bul kıno ónerindegi úlken jańalyq boldy. Grıffıt oılap tapqan montajdyq kontekst (jalpy plan – iri plan- jalpy plan) mazmuny iri planmen berilgen bas keıipkerdiń bet-pishininen (mımıkasy) onyń barlyq sezim qatparlaryn aıqyn kórsetip, ishki jan-dúnıesine meılinshe tereńdeýge múmkindik beredi, kórermen zeıini endigi jerde bolatyn oqıǵany bas keıipkerdiń kózqarasymen qabyldaıdy. 1910 jyly ekranǵa shyqqan «Ramon» fılminde Grıffıt paralleldi montaj tásilderin jetildiredi, akter oıynynyń, shyǵarma dramatýrgııasynyń, kamera qozǵalysynyń kórkemdik sıpattaý múmkindikterin keń paıdalanady. 1908-1913 jyldar aralyǵynda «Baıograf» kınokompanııasynda Grıffıt 350 lenta túsiredi (2-3 bólimdik). Onyń alǵashqy fılmderinde jármeńkelik kınematograf dástúri basymyraq bolsa, shyǵarmashylyq izdenis nátıjeleri rejısserdyn budan bylaıǵy fılmderinde kóp jańalyq ákeledi. Jaryq qoıý júıesin, kamera qozǵalysyn kúrdelendirý arqyly montajdyq tásilderdiń jańa formalaryn oılap tabady.

Shyǵarmashylyq tájirıbelerinde Grıffıt óner men ómir shyndyǵy arasyndaǵy baılanysqa kóp kóńil bóledi, onyń fılmderindegi adamdar tabıǵı, oqıǵa sıpattalatyn orta shynaıy túrde beriledi. 1913 jyly Grıffıt «Baıograf» fırmasymen qarym-qatynasyn úzedi, osy jyldar jalpy amerıka kınosyndaǵy aýyspaly kezeń bolyp sıpattalady. «Táýelsiz kınostýdııalar» men patenttik fırmalar arasyndaǵy kóp jylǵy tartys antıpatenttik oppozıııanyń jeńisimen aıaqtalady. Kıno óndirisinda jańa magnattar paıda bolady, solardyń biri Adolf ýkor evropadaǵy «Fılm d!ar» stýdııasynyń úlgisimen jańa kınokompanııa qurady. Endigi jerde amerıka kıno óndirisi shyǵarmashylyq, óndiristik izdenisterinde evropalyq tájirıbeni keń paıdalana bastaıdy, «nıkelodeon» kınoteatralyrynyń ornyna evropalyq úlgidegi jańa kınoteatrlar kóptep paıda bola bastaıdy. Jańa kınomagnat ýkordyń júrgizgen saıasatynyń nátıjesinde amerıka kınoteatrlarynda evropalyq rejısserlardyń fılmderi keń taratylady. Jańa qoıylymdaǵy amerıka fılmderdiń basym kópshiligi sahnalyh ónerdiń kórkemdik tásilderin de keń paıdalanady. Eski kınokompanııalardyń ydyraýy, kıno óndirisiniń Golıvýdke kóshirilýi, fılmderde sahna juldyzdarynyń kóptep qamtylýy, jańa fılmderdiń áshekeıli de ásem kınoteatrlarda kórsetilýi – amerıka kıno óneriniń qalyptasýyndaǵy alǵashqy satysynyń aıqyn sıpaty bolyp tabylady.

Amerıka kınoımperııasynyń paıda bolýy

1914 jyly amerıka kıno óndirisiniń týyndylary álemdik deńgeıde óte jaqsy kórsetkishterge jetedi. Evropa ekrandaryndaǵy ımport boıynsha amerıka kınosy 1-shi orynǵa ıe bolady. 1917 jyly dúnıe júzindegi barlyq kınoteatrlardyń repertýarynda amerıka fılmderi basym boldy. 1-shi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda amerıka kınoóndirisi úshin jańa múmkindikter ashylady. Gollıvýdta irili-usaqty jańa kınostýdııalar iske qosylady. «Vıtagraf», «Baıograf», «Edıson» kınofırmalarynyń óndiristik qýaty múldem álsireıdi. Endigi jerde jańa kınokompanııalar qarqyn ala bastaıdy, solardyń biri «Paramaýnt» (jetekshisi – Adolf ýkor) kınobirlestigi kınoprodıýserler men prokatchıkterdiń múddesin biriktirgen alǵashqy kınokompanııa boldy. 1915-17 jyldar aralyǵynda «Paramaýtpen» básekege túse alatyn dárejedegi «Traıengl» stýdııasynda Grıffıt, Tomas Harper, Mak Sennet sııaqty iri kınoqaıratkerler qyzmet jasady. Soǵys jyldarynda kıno óndirisiniń, kıno prokatynyń jáne kınoteatrlardyń qyzmetter júıesi bir arnaǵa toǵystyrylady. Dál osyndaı dúrbeleń soǵys jyldarynda amerıka kınosynyń búgingi kelbetin aıqyndap otyrǵan momnopolıstik sıpattaǵy jańa amerıka kınosy qalyptasady. Barlyq óndiristik kınobirlestikter Gollıvýdta shoǵyrlanady. Ýoll-strıt bankırleriniń qarjylyq qoldaýymen órkendeý satysynda bolǵan Gollıvýdta jańa jobalarmen aınalysatyn kınokonernder kóptep paıda bola bastaıdy. Kıno óndirisi óte paıdaly óndiris salasyna aınalady.