Sovet kınosynda prodıýser uǵymy tipti bolmaǵan. Fılmniń dırektory, uıymdastyrýshylary bolatyn. Prodıýser dep fılmdi tek qarjymen qamtamasyz etken mıllıonerdi esepteıtin. Buryndary fılm túsirýdi jalpylaı alǵanda «óndiris» nemese «kınoındýstrııa» deýshi edi, búginde bul sózderdiń ornyna «bıznes» degeni qoldanylatyn boldy (Bondarenko  E.A., 2003:15). Shyn máninde, sovet kınosynda prodıýser degen uǵym múlde bolmaǵan. Óıtkeni prodıýser rólin memleket atqaryp otyrǵan. Fılmderdiń barlyǵy memleket tarapynan qarjylandyrylyp, memlekettiń suranysyn qanaǵattandyratyn redaktorlyq bólimniń tikeleı baqylaýynan ótken. «Prodıýser» dep Bondarenko aıtyp ótkendeı fılmge tek qarjylaı kómek etken tulǵany ataǵan. Biraq prodıýser de, dırektor da fılmniń túsirilý barysyna, rejısserdiń jeke avtorlyq  kózqarasyna bas suqpaǵan, sondyqtan rejısser fılmniń negizgi dińgegi bolatyn. Sol  sebepti bolar, sovet zamanyndaǵy rejısserlerdiń kópshilik bóligi avtorlyq fılmder túsirgen. Jyl saıyn memleket qarajatynyń bir bóligi kıno salasyna bólinip  turǵandyqtan, ony qaıta memleket qazynasyna qaıtarý eshkimge júktelmegen. Basty maqsat - qarajatty memlekettiń ustanǵan saıasatyna kedergi keltirmeıtindeı, halyqty madaqtaıtyn fılm óndirý bolatyn. Qazaqstan da Odaqtas  memleketterdiń biri retinde osy úrdisti ustanǵan. Memleket sýbsıdııasynda bolǵan «Kazaqfılmde» jylyna saýsaqpen sanarlyq fılmder ǵana jaryq kórip otyratyn. Tek 1980  jyldardyń ekinshi   jartysynda  «Qazaqfılmde»  kúrdeli ózgerister naýqany bastalady.

Kınorejısser Qaldybaı Ábenovtiń aıtýynsha «Qazahfılmdi» jeke  birlestikterge bólý 1986 jyldyń kúzinde bastalypty.  «Bul jerde eldegi qaıta qurýǵa súıene kınostýdııany bólý týraly sheshim qabyldaǵan, sol jyldarǵy «Qazaqfılmniń» bas redaktory Murat Áýezov pen Memlekettik kınonyń (Goskıno) tóraǵasy qyzmetin atqarǵan Qanat Saýdabaevtyń róli mańyzdy» - deıdi kınotanýshy, professor Baýyrjan Nógerbek «Na ekrane  «Kazahfılm» atty eńbeginde (2007:300).  Kınostýdııany birlestikterdiń quzyryna berýdi  uıǵarǵan basshylyq,  uıymdardyń  konkýrsyn  jarııalaıdy. Birneshe kınogerlerdiń  birigýinen  qurylǵan  birlestikter, usynar uıymynyń negizgi konepııasyn jazyp «Kazahfılmniń» talqylaý komıssııasyna ótkizedi. Jıyrmaǵa jýyq birlestikterdiń qataryna Qaldybaı Ábenovtiń «Altyn besik» atty birlestigi de engen. Biraq «Jeltoqsan» kóterilisiniń   bastalyp   ketý saldarynan bul jumys toqtap qalǵan. El ishinde qyrǵı qabaq  kóterilistiń saıabyrlaǵan  shaǵyn kútken basshylyq, 1987  jyldyń  jazynda konkýrs  ótkizýdi uıǵarady. Sóıtip, 20 birlestiktiń arasynan tórteýi tańdap alynǵan. Olar: Murat Áýezovtiń  «Álem», Ermek  Shynarbaevtiń «MKK» (Molodoe kıno Kazahstana), Igor  Vovnıanko men oı Gýn Inniń «Kadr» jáne Qaldybaı Ábenovtiń «Altyn besik»  birlestikteri. Endigi rette, osy birlestikterdi zańdy túrde bekitý úshin olardyń  ıdeıalyq  platformasyn Máskeýge jiberý kerek bolǵan. «Sol kezde Murat Muhtarovıch meni kabınetine shaqyryp  alyp,  birlestiktiń   atyn ózgertýimdi surady» - deıdi Qaldybaı Ábenov,  - «cebebi,  Máskeýde  «Altyn   besik» degen sózdi eshkim  túsinbes te, durys aıta da almas dep túsindirdi maǵan». Amaldyń  joqtyǵynan kelisken rejısser, ekinshi kúni  Murat Áýezovke uıymǵa laıyqty dep tanyǵan qaǵaz betindegi tizimimen birge kiredi. Sóıtip,  «Altyn  besik»  «Mıras» bolyp  ózgertilgen.

Máskeýde ózara taǵy bir konkýrsqa túsken 4 birlestiktiń arasynan, Máskeý basshylyǵy ekeýine toqtalady. Sóıtip, 1987 jyldyń qyrkúıek aıynda «Qazahfılmde» memleket qaramaǵyndaǵy ShÓB-1 (Shyǵarmashylyq óndiristik birlestik) «Mıras» jáne ShÓB-2 «Álem»  birlestikteri  paıda bolady.

«Mıras» óz shyǵarmashylyǵynda qazaqtyń ulttyq mádenıeti – tarıhı, etnografııalyq, folklorlyq týyndylarǵa kóbirek kóńil bóldi. «Álemniń» baǵdarlamalary aýqymdy boldy. Shyǵarmashylyq  keńistigi keńdeý, óıtkeni olar «Álemdi  qozǵalys arqyly taný» degendi uran etti» - deıdi G.Abıkeeva «Novoe kazahskoe kıno» (1998:5) jınaǵynda.

«Álem» birlestiginiń tóraǵasy bolyp Murat Áýezov, bas redaktorynyń  qyzmetine Ermek Shynarbaev saılansa, VGIKti jańa bitirip, Almatyda  fılm túsiremin, rejısser bolyp, shyǵarmashylyqpen   aınalysamyn  degen armanda júrgen Qaldybaı Ábenov  ózi qurǵan birlestikke tóraǵalyq etýden bas tartady. Esesine, Sultan Qojyqov, Vıktor Pýsyrmanov, Igor Vovnıanko, Amangeldi Tájibaev,  Bolat   Shmanovtar   (Shárip)    tóraǵalyqqa    usynylyp, astyrtyn  daýys berý  esebinen Bolat  Shmanov  jeńiske jetedi. «Mıras» birlestiginiń bas redaktory bolyp Satybaldy Narymbetov bekitiledi.  Osylaı «Qazahfılm»  qaramaǵyndaǵy  barlyq   qyzmetkerler eki  topqa  bólingen.  Birlestik  qaramaǵyna  enbeı  qalǵandary jeke stýdııa ashýmen shuǵyldanady. Solaı, «Qazafılm» aınalasynda «Mıras» pen «Álemnen» ózge shaǵyn sharýashylyq eseptegi stýdııalar  kóbeıe  túsedi.

Ókinishke oraı, kınostýdııany jeke birlestikterge bólý «Qazahfılmniń» aýyr halyn jaqsarta almady. «...mehanıkalyq turǵyda birtutas kınostýdııany bólý,  kútilgendeı, kóp uzamaı  ujym ishinde shyǵarmashylyq teketireske alyp keldi. Adal nıet, árqashan oń nátıje bere bermeıdi. Rejısserler ózderiniń taqyryp jáne senarıılerimen bir birlestikten ekinshisine kóship júrdi. Mysalǵa S.Aprymovtyń áıgili «Sońǵy aıaldama» fılmi «Álemde» bastalyp, «Mırasta» aıaqtaldy», - dep, sózin sabaqtaıdy Baýyrjan Nógerbek «Na ekrane «Kazahfılm» kitabynda(2007:300). Qalaı degenimen de elimizdegi jalǵyz kınostýdııanyń birlestikterge bólinýi  jańalyqtyń tek basy ǵana bolatyn. Sebebi, «Qazahfılm» basqarma qurylymy turǵysynan ǵana emes, shyǵarmashylyq jaǵynan da ózgeriske ushyraıdy. Kınostýdııa qataryna VGIKti  bitirip kelgen áıgili qazaqtyń «jańa tolqyn» rejısserleri de kelip qosylady. Jańa ıdeıaǵa, jańa kózqarasqa, ynta men jigerge toly jas rejısserlerdiń eńbek etýine eki birlestiktiń ortasynda júrgenderi de kedergi bola almady.

«Álem» birlestiginde osy birlestiktiń jáne óziniń shyǵarmashylyǵyn «jańa tolqyn» rejısserleriniń biri Dárejan Ómirbaev «Shilde»(1988j) atty qysqametrajdy fılmimen bastaıdy. Keıinnen jaryqqa A.Baranov, B.Qılybaevtyń «Jenına dnıa» (1989j), A.Ámirqulovtyń «Lıstıa» (1989j), «Otyraýdyń kúıreýi» (1991j), T.Temenovtiń «Qyzǵysh qus» (1991j), «Mahabbat beketi» (1993j), D.Ómirbaevtiń «Qaırat» (1991j),  Á.Qaraqulovtyń «Ázázil qyz»(1991j), A.Chataevanyń «Mama Roza» q/m (1991j), G.Aldongarovanyń «Nebolshoe otstýplenıe» q/m (1991j), T.Súleımenovtiń «Ten malchıka» q/m (1992j) syndy fılmderi shyǵady. Alty jyl ishinde (1987-1993jj) «Álem» birlestiginde barlyǵy 11 kórkem sýretti fılm túsirilgen. Onyń ishinde 7 tolyq metrajdy, 4 qysqa metrajdy. «Álem» úshin  1991 jyl eń  jemisti jyl bolǵan. Osy jyl ishinde  birlestikte 6 birdeı kórkem fılm jaryqqa shyǵady.

«Bizdiń basty maqsatymyz qazaqı, ulttyq fılmder túsirý boldy. Ekinshiden, jas kınematografısterge demeý berý. «Jańa tolqyn» rejıssereriniń qataryna kiretin S.Aprymov, B.Qalymbetovter alǵashqy fılmderin osy «Mırasta» túsirgen» deıdi  atalmysh birlestiktiń tóraǵasy qyzmetin atqarǵan Bolat Shárip.

«Mırastyń»  óndirisi syńary «Álemge» qaraǵanda birshama az bolǵan. Buǵan qosa, ol alǵash fılmin (tolyq metrajdy ekenin eskeretin bolsaq) 1989 jyly shyǵaryp, jumysyn «Álemnen» bir jyl buryn 1992 jyly toqtatady. Sóıtip, «Mıras» 5 jyl ishinde (1987-1992jj) 8 kórkem sýretti fılm túsirgen. Onyń 6 tolyq metrajdy, 2 qysqa metrajdy eken. «Mıras» birlestiginde:  I.Vovnıanko, oı Gýk In «Manchjýrskıı varıant» (1989j), B.Qalymbetov «Tamshy» (1989j), «Aınalaıyn» (1990j), S.Narymbetov «Sozaqtan kelgen Gamlet» (1990j), A.Súleımenov «Ptıa» q/m (1990j),  V.Pýsýrmanov «Qaısar» (1991j), U.Quldaýova «Aıǵanym» q/m (1991j),  Q.Qasymbekov «Proatsıa ne hochý» (1992j), S.Aprymov «Son vo sne» (1993j) fılmderin túsirgen.  «Buıyrǵan ketpeıdi, qýǵan jetpeıdi» demekshi Qaldybaı Ábenovtiń ózine osy birlestiktiń shańyraǵynda birde bir fılm túsirý jazbapty. Ózi negizin qalaǵan birlestikten   kúderin  úzgen  Qaldybaı Ábenov  jeke  stýdııa  ashýǵa  kirisedi.  Sóıtip dúnıege «Bars» stýdııasy kelgen.

Serik Aprymovtyń «Sońǵy aıaldama» fılmi, joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, «Álemde» bastalyp, «Mırasta» aıaqtalǵan. Sondyqtan ony naqty bir birlestiktiń qataryna jatqyzbadyq. Bir qyzyǵy, Tamara Smaılovanyń «Kıno Kazahstana» kıno anyqtamasynda  atalmysh fılm tek «Qazahfılmniń» óndirisi degen málimet beriledi. Bolat Sháriptiń aıtýy boıynsha  «Qııan» basynan aıaǵyna deıin «Mıras» óndirisi bolyp tabylady. Kınostýdııa birlestikterge bólinip, fılmderdiń óndirisi «Álem» jáne «Mıras» dep bólingeni bolmasa, olar tolyqtaı memlekettik  qarjyny paıdalanyp otyrǵan. «Álem» men «Mırasta» túsirilgen fılmder «Qazaqfılmniń» tehnıkalyq bazasynda, tek birlestiktiń kómegi arqyly túsirilgen. Bul  jaıly Bolat Shárip bylaı dep  syr shertedi: «Senarııler ár birlestikte bólek qarastyrylyp, smeta qurastyrylyp, keıinnen ol Máskeýge jiberiletin. Qarajat  tek  memleket tarapynan  bólinip  turatyn. Ol kezde 15 Odaqtas memlekettiń quramynda kirgenimizdikten, bári biz úshin ortaq bolatyn. Syrttan ınvestor tartý degen bolmaıtyn. Jeke stýdııa ashyp, qarajatty syrttan izdeý degen táýelsizdigimizdi alǵannan keıin paıda bolǵan... Negizinen, kınostýdııany birlestikterge bólý durys bastama bolǵan dep oılaımyn. Sebebi, rejısserdiń kire alatyn  birneshe esikteri bolýy kerek. Ol bizdegideı, bir basshylyqtyń kóz-qarasymen, oıymen shektelmeýi kerek. Osy birlestikterdi ustap tura almaǵanymyz ókinishti. Eldegi kúrdeli ózgeristerge baılanysty, bári talan-tarajǵa salynyp ketti ǵoı. Qazirgi ýaqytta «Qazaqfılmdi» basty fabrıka ortalyǵy retinde qaldyryp, tizgindi prodıýserlerge berý kerek. Máskeý baıaǵyda osy úrdis boıynsha jumys isteıdi. Sol kezde bizde janrdyń da túr-túri, kınonyń da túr-túri paıda bolady. Sebebi, bir stýdııa drama, túsirse, endi biri komedııa túsiredi. Al «Qazaqfılm» olardy tehnıkamen jabdyqtap tursa bolǵany». Ótken kúnmen  sóz bastap, búgingige aıaq basqan Bolat aǵamyz kezinde elmen birge jeke stýdııa da ashqan eken. «Beıne» dep atalǵan stýdııada bas-aıaǵy 4 fılm túsirilipti. Olar: Bolat Sháriptiń «Zaman-aı», Aıaǵan Shájimbaevtiń «Jumat Shanın»(d/f), Turar Dúısebaevtyń «Opıým», Oral Júnisovtiń «Tal besik»(d/f) fılmderi eken. B.Sháriptiń aıtýy boıynsha, fılmderdiń barlyǵy stýdııanyń jeke qarajatyna túsirilipti. Sonymen qatar, olardy Belarýsııa, Ýkraına, Reseı, Qazaqstan tóńireginde satyp, prokatpen de aınalysqan kórinedi. Qalaı degenimen de,  kınostýdııa ishinde bolyp jatqan ózgerister, onyń aımaǵynda  derbes stýdııalardyń paıda bolýyna túrtki bolǵan. Keıinnen, osy stýdııalardyń basshylary Qazaqstandaǵy alǵashqy prodıýserler tolqynyn quraıdy.

«Qazaqfılmde» naqty eki birlestik paıda bolǵannan keıin, ózge avtorlar jeke  birlestikter qurýǵa kirisedi. «Jas kınematografısterdiń shyǵarmashylyǵynyń  halyqaralyq deńgeıde baǵalanýy óń nátıjesin berdi. Respýblıkanyń kınoónerkásibinde jańa serpilis paıda boldy: jıyrmadan astam táýelsiz, derbes stýdııalar iske qosyldy. Qazaqstan memlekettik kınoóndirisi júıesinen bólinip shyǵý jaǵynan aldyńǵy satyǵa shyqty», - delingen «Na ekrane «Kazahfılm» kitabynda(Nógerbek B., 2007:288). Sol jıyrmadan astam táýelsiz stýdııalardyń arasynda alǵashqylardyń biri bolyp óz ónimin («Qazaqfılm», «Mosfılmmen» birige otyryp) shyǵarǵan «Iýnost» bolatyn. Bul - 1988 jyly shyqqan T.Temenovtiń «Adamdar arasyndaǵy bóltirik» fılmi edi.  Ókinishke oraı,  «Iýnost» tek bir ǵana fılmmen shektelip qalǵan. Negizinen, bul - osy kezde paıda bolǵan basqa da birlestikterge tán qubylys. Onyń sebebi eldegi áleýmettik-ekonomıkalyq daǵdaryspen tyǵyz baılanysty bolatyn. Egemendigin alyp, derbes el atanǵan odaqtas memleketterdiń barlyǵy 90-jyldary ekonomıkalyq toqyraýǵa dýshar boldy. Bul ulttyq kıno óndirisin tipti nasharlatyp jiberedi. «Bir kezderi KSRO-nyń qýatty kınostýdııalarynyń biri Sháken Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm», zaman aǵymymen  birneshe stýdııalarǵa bólinip, birjola qurdymǵa ketti. Joǵary bilikti mamandar jumyssyz qaldy. Úlken ári kiristi satylym jáne kıno júıesi ydyrady. Jergilikti ákimshiliktiń qolastyna berilgen kınoteatrlar akııalandyrylyp, jekeshendirile bastady. Kóp uzamaı mádenı oshaqtarynan oıyn-saýyq oryndaryna aınaldy. «Kimniń aqshasy bolsa, sol qojaıyn, kim tólese, sol mýzykaǵa tapsyrys beredi» degen qoǵamnyń naryqtyq qarym-qatynas qaǵıdasy iske asty»,-dep sýretteıdi «Qazaqfılmniń» hal-aqýalyn Baýyrjan Nógerbek (2007:288).  Sondyqtan,  derbes   birlestikter   fılm   óndirýde qosymsha (bıýdjettik emes)  qarjyny shetelderden izdeýge májbúr bolǵan. Shetelmen baılanystyń ózindik  kiltin  tapqandardyń  qataryna  TPO  «Katarsıs»  jatady.

Ulttyq táýelsiz prodıýserliktiń alǵashqy qadamy dál osy Maksım Smaǵulov basqarǵan «Qatarsıs» stýdııasynan bastaý alady. «Maksım Smagulov  - táýelsiz kınostýdııa qurǵan alǵashqy qazaq rejısser. Aty da «Katarsıs». Alǵashynda «Manıfest» boldy. Keıinnen qarajat izdeý. Qazaqstanda bankten fılmge kredıt alǵan tuńǵysh adam - Smaǵulov bolatyn» ,-deıdi G.Abıkeeva M.Smagulovtan alǵan suhbatynyń alǵy sózinde (Abıkeeva G.,1995:№4:71). Sol suhbattan úzindi:

«Gúlnara Abıkeeva:  Maksım, ózgeleri prodıýserlik mamandyqtyń qyr syryn túsine almaı júrgende, siz prodıýser atandyńyz. Rejısser, poet bola tura poetıkalyq emes iske bet burýyńyzdyń sebebi ne?

Maksım Smaǵulov:   1988 jyly bul istiń prodıýserlik dep atalmaǵandyǵynan bastaǵan jón bolar. Biz shyn máninde ózimizdiń jeke stýdııamyzdy qurdyq. Onyń negizinde Bolat Omarov, Rashıd Nuǵmanov, Bahyt Kılıbaev, Murat Ahmetovtar bolsa, basqarma qurylymyna sol kezdegi odaqtas memleketterden Mıhaıl Belıkov, Algımantas Pýıpa, Aleksandr Rehvıashvılı, Nana Djordjadze, Gennadıı Zemel syndy rejısserler de kirdi. Keıinnen qatarymyzǵa Bako Sadykov, Mıhaıl Kalatozıshvılı de qosyldy. Búginde bárimiz álemniń ár túkpirinde júrmiz.

Áýel basta rejısserlik-prodıýserlik kınematograftyń ıdeıasy paıda boldy. Óıtkeni, prodıýserlik degen rejısserlerge jaǵdaı jasaý degendi bildiredi. Tek tehnıkalyq turǵydan ǵana emes, eń aldymen, shyǵarmashylyq erkindik turǵysynan. Sebebi meniń býynym júıeniń, ıdeologııanyń qysymyn sezinip keldi. Búginde kommerııadan da erkindik kerek syndy.

Stýdııany «Katarsıs» dep ataýymyzdyń sebebi, kınematograf, bolashaq urpaqqa mura bolyp qalatyn, qundy óner túrleriniń biri. Al, óner - buqara halyqqa asyldy túsindirer qajettilik.

«Katarsıs» stýdııasynyń manıfestinen úzindi:

• Ótkenniń qatelikterin eskere kele, biz búgindi ózgertip, bolashaqqa áser ete alamyz;
• Shúbásiz aqıqatty qalaı anyqtaýǵa bolady – álemdi qabyldaý arqyly, eger Katarsıs arqyly júzege aspasa...
• Katarsıs – tazarý;
• ...jannyń qumarlyqtan tazarýy.., raqymdylyq sezimine tárbıeleý;

Smaǵulovtyń bankten kredıt alýy jaıly Vosmerka.kz  saıtynda jarııalanǵan Bolat Omardyń esteliginde bylaı delingen: «Sol jyldyń (1988) qyrkúıek aıynda Maks qatty tolqýly kúıde bólmege asyǵa kirip: «Bolat, bankke kettik, kredıt alý boıynsha kelisim-shart jasaımyz! Bizge 5 mıllıon rýbl bergeli jatyr!». Ol kezde kınostýdııadaǵy smeta boıynsha bir fılmniń túsirilimine ketetin qarjy 408 rýbldi quraıtyn.   5 mıllıon degenimiz 12 kórkem sýretti fılm! Osyılaısha «Interınvestbankpen» kelisim-shart jasasqanbyz».

Smaılovanyń «Kıno Kazahstana» jınaǵyna engen málimetterge saı, 1988-1997 jyldar aralyǵynda kınoóndirisimen aınalysqan ortalyqtar:

1. Jalpy sany 45 fılm shyǵarǵan;
2. Onyń 38 kórkem sýretti(barlyǵy tolyq metrajdy);
3. 7 derekti fılm;
4. 38 fılmniń 18 stýdııanyń jeke qarajatyna túsirilgen;
5. 20 ortaq joba (koprodýkııa, bireýi aıaqtalmaı qalǵan);
6. 7 derekti fılmniń 4 stýdııa qarajatyna, 3 ortaq joba retinde jaryq kórgen;

Biraq, G.Abıkeevanyń «Iskýsstvo kıno» jýrnalyn: «Keı jyldary «Katarsıstiń» jaryqqa shyǵarǵan fılmderiniń sany  «Qazaqfılm» men ózge jekelegen stýdııalardyń ónimderin qosa alǵandaǵy sanynan kóp bolatyn. Jeke jáne ortaq joba retinde barlyǵy  elýge jýyq kórkemsýretti tolyqmetrajdy fılmderge qosa tapsyryspen jasalǵan ónimderdiń sany myńnan asty» (Abıkeeva G.,1995:№4:71). Bul málimetterdi  M.Smaǵulov  G.Abıkeevaǵa bergen suhbatynda da rastaıdy. Iaǵnı, «Katarsıstiń» jumysy ózge birlestikterge qaraǵanda óte jemisti bolǵan.  «Maqsud Smaǵulovtyń «Katarsıs» stýdııasy KSRO aımaǵyndy ondaǵan myqty rejısserlerdi jumyspen qamtamasyz etti jáne aýmaǵy jaǵynan grýzııa, tájik, qyrǵyz, qazaq  jáne Baltyq elderiniń de kınomektebin qamtydy», - deıdi B. Nógerbek  «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde jaryq kórgen «Prodıýserskoe kıno: Vozrajdenıe kınematografıı ılı..?» maqalasynda (2007:288).  Atalmysh stýdııa óndirisiniń barlyǵy memlekettik  bıýdjet kómeginsiz iske asyp otyrǵan. Fılmderdiń 50%-nan kóbi ózge eldermen birigýi arqyly shyqqan. Stýdııanyń alǵash koprodýkııa ónimi 1990 jyly jaryq kóredi. Bul Grýzııa elimen birigip túsirilgen «Zamok» (rej.D.Djanılıdze, TPO «Katarsıs» - Kınofırma «Ivıkata») fılmi edi. Keıinnen Qyrǵyzstan, Tájikstan, Ózbekistannyń derbes stýdııalarymen de birge jumys atqarady. Sonymen qatar, «Katarsıs» ónimi ózge stýdııalar syndy kórkem sýretti fılm túsirýmen ǵana shektelmeı, sonymen qatar, derekti fılmderdi shyǵarýmen de  aınalysqan. Olardyń qatarynda K.Isabekovtiń «Jestokıı lık zastoıa»(1989j), V.Kýzmınniń «Paankı» (1990j), R.Glınskvıhtiń «Doroga domoı» (1991j) t.b. syndy fılmderi bolsa, kórkem sýretti týyndylar qataryna A.Baranov pen B.Qılybaevtyń «Troe»(1989j), «Kle» (1990j), E.Bolysbaevtyń «Ultýǵan» (1989j), B.Qalymbetov pen B.Iskakovtyń «Poslednıe kanıkýly»(1993j) t.b. sııaqty fılmderi kiredi.

Keıinnen prodıýserlik  sahna tórine:

• 1990 jyly «Kadr», «Edelveıs», «Kıno» (S.Gabdýllın),
• 1991 jyly «ARO», «XXL Film Studio», NKP «Fortýna»,  «Skıf-stýdıo» (jetekshisi K.Salyqov), «Beıne»(B.Shárip),  «Marjan» ( jetekshisi Edige Bolysbaev);
• 1992 jyly «Bars»(Q.Ábenov), «Elim-aı» (A. Áshimov), «R», «Qadam»(Ǵ.Shaldybaev);
• 1993 jyly «Er» (jetekshisi Ersaıyn Abdrahmanov), «Shymkıno» (S.Jamanbaev);
• 1994 jyly «Kınopıkchers»;
• 1995 jyly «Dos»
• 1996 jyly «D»
• 1997 jyly NP(Naıonalnyı prodıýserskıı entr) – «Fora-fılm»;
• 1998 jyly NP – «Ard-fılm»(A.Ámirqulov) syndy prodıýserlik ortalyqtar shyǵady.

Atalmysh prodıýserlik stýdııalar tek kórkem sýretti fılm shyǵarýmen aınalysqandyqtan, bulardan ózge derekti kıno óndiretin jeke stýdııalar da paıda bolǵan. Olar:

• 1989 jyly «Parallel»;
• 1990 jyly «Daýys», «Otaý», «Stýdııa-7», «Mereı», «Paryz» (Elza Dılmýhamedova),  «Orıent»;
• 1993 jyly  «Arna»;( G.Kúzembaeva);
• 1998 jyly «M-ART», NP – «I 7Com»;
• 1999 jyly «Dıdan»

(Joǵaryda berilgen málimetter stýdııanyń naqty paıda bolǵan jyly arqyly emes, alǵash shyǵarǵan fılminiń jylyna súıenip jasalǵan)

Tizim Tamara Smaılovanyń «Kıno Kazahstana»(2000) kınoanyqtamasyna súıenip qurylǵandyqtan, qolda bar málimetterge súıenetin bolsaq,  1988-1999 jyldar aralyǵynda barlyǵy 34 táýelsiz prodıýserlik stýdııalar 130 fılm túsiripti: 63 kórkem sýretti(1 aıaqtalmaǵan), 67 derekti fılm. Osy kınoanyqtamaǵa enbeı qalǵan «Mark-2» (jetekshisi A.Berkovıch) stýdııasy da bar bolǵan desedi. Biraq onyń qandaı fılmder túsirip,  qaı jyldar aralyǵynda jumys atqarǵany belgisiz.

Baýyrjan Nógerbek «Ýnıjennye, obezdolennye, no ne zlye...» maqalasynda: «Qazaq kınosy - 90» taqyrybymen ótken konferenııada jıyrma bes saǵattyq kórsetilim derbes stýdııalardyń týyndysy bolǵan  fılmder sanynyń kóptigimen tań qaldyrdy. Sonymen qatar, bul fılmderdiń estetıkalyq, kıno tili mádenıeti, kórkemdik aıshyqtyǵy (vyrazıtelnost) jaǵynan «Qazaqfılm» óndirisinen eshbir aıyrmashylyǵy joq. Onyń sebebi de bireý: jekemenshik stýdııalar men memlekettik kınostýdııada jumys isteıtin rejısser, operator, senarıst, kompozıtorlar sol bir adamdar, - deı kele, «Katarsıs», «Mereı», «Orıent», «Stýdııa-7», «Daýys» t.b. osy syndy  stýdııalardyń bir-birinen aıyrmashylyǵy, kórkemdik jáne estetıkalyq baǵyty nede ekeni ózi úshin túsiniksiz dep sózin sabaqtap, - «Tek Maksut Smaǵulovtyń «Katarsısin» ǵana tolyq maǵynasynda prodıýserlik dep ataýǵa laıyqty, geografııalyq turǵydan ınternaıonaldy, sebebi onda barlyq aımaqtyń rejısserleri kez kelgen taqyrypta fılm túsirýde. «Paankıden» bastap «Semıa ı lıýbov v Amerıke» degenge deıin. Árıne, olardyń arasynda názik bolmysyna qaramastan batyldyq tanytyp, júıeli baǵdarlamasyn usyna alǵan Elza Dilmuhamedovanyń «Paryz»  stýdıosyn  bólip qarastyrýǵa bolady. «Stepnaıa sıýıta», «Jertvoprınoshenıe», «Zagadkı tıýrskoı rýnıkı» fılmderi arqyly búginge deıin rýhanı ózekti bolyp tabylatyn mádenıettaný salasynyń máselelerin kóterdi»(Nógerbek B., 1998:180-181) - deıdi. M.Smaǵulov  shyn máninde naǵyz prodıýserlik stýdııa qura bildi. «Katarsıstiń» óndirisi ózgelerge qaraǵanda aýqymdy, sany jaǵynan kóp jáne barlyq fılmder stýdııanyń jeke qarajatyna túsirilse,  Elza Dilmuhamedovanyń «Paryz» stýdııasy tek fılmderdi aınalymǵa shyǵarýmen ǵana aınalysqan. Sol sebepti, «Paryz»  stýdııasyna tıesili  6  fılmdiń  barlyǵy memlekettiń qarajatyna,  ıaǵnı, «Qazaqfılmniń» bıýdjetine túsirilgen. Bul jaıly Elza Dilmuhamedovanyń ózi bylaı deıdi:  «Bizdiń stýdııanyń negizgi maqsaty memleket qarajatyna túsirilgen fılmderdi satylymǵa shyǵarý bolatyn. «Arman» kınoteatrynda birneshe kórsetilim jasadyq. Kórermen jınaý úshin men birneshe ret tarıh pániniń muǵalimderine usynys jasadym. Sol sebepti, bizdiń basty kórermenderimiz oqýshylardan quralatyn». Fılmderin  birde mektep, endi birde lıeı oqýshylaryna kórsetýge tyrysyp baqqan E.Dilmuhamedovanyń  isi usaqqa sozylmapty. Stýdııasynyń da ǵumyry 2 jylmen ǵana shektelgen.

Ókinishke oraı, joǵaryda atalǵan stýdııalarda jaryq kórgen  fılmder  qalyń buqara halyqtyń nazaryna usynylmady. Sebebi, kınoteatrlar jabylyp, onsyz da quldyrap turǵan satylym júıesi joıylady. Ulttyq telearnalar fılmderdi satyp almady. Telearnalarmen jaǵdaıdy G.Abıkeeva bylaı sýretteıdi: «Osy ýaqytqa deıin  (1994j) jaryq kórgen qazaqstandyq birde bir kınotýyndy telearnalardan kórsetilmedi. Sebebi, kınostýdııa álemniń kez-kelgen elindegideı óz óniminiń kórsetilimi úshin zańdy ári quqyly túrde qarajat talap etti, al telearna basshylyǵy bolsa bul talapty oryndaýdan bas tartty. Óıtkeni onsyz da olar kógildir ekran betin zańsyz ózge elderdiń ónimimen qıyndyqsyz toltyryp otyrdy». Ulttyq prodıýserlik ortalyqtyń toqsanynshy jyldardyń ortasynda – fılm óndirisin táýelsiz ulttyq prodıýserlerdi tartý arqyly kóbeıtpek oıy nátıje bermedi. Túsirile bastaǵan fılmder, bıýdjet tarapynan qarjy men ınvestıııanyń jetispeýshiliginen toqtatyldy: olardyń ekranǵa shyǵýy uzaq jyldarǵa sozyldy, bul máseleni qazaqstandyq prodıýserler óz betinshe sheshe almady. Óıtkeni, ol kezde, ulttyq prodıýserler jasaǵy áli týra jáne tolyq maǵynasynda qalyptasyp úlgermedi. Eldiń kúrdeli ekonomıkalyq jaǵdaıymen oqıǵa ýshyǵa tústi: «shokovaıa terapııa», ulttyq valıýta – rýbldyń, sosyn, teńgeniń «aýyspaly» baǵamy – fılm óndirisine quıylǵan qarajatty tolyǵymen qunsyzdandyrdy.  Mine,  90-jyldarda paıda bolǵan kınostýdııalardyń hal-aqýaly osyndaı bolatyn. Qalaı bolǵanymen de, osy jyldary qazaq kınosynda prodıýserlik kınoǵa degen alǵy qadam jasalyp, qazaq kınosynyń alǵashqy prodıýserleriniń esimi  belgilendi.