Suhbattasqan – A.Ahanbaıqyzy
Erekshe syn kózben qaraıtyndardyń “Dýlyǵa qalaı oınady?” degen saýalynyń astarynda batpandaı salmaq bar. “Nashar” bolmasa, “birsydyrǵy táýir oınady” dese, keshirgileri joq. Óıtkeni, ishki qýaty túgesilmeıtindeı kórinetin keń tynysty Dýlyǵa áý bastan kórermenin ózin bıik mejemen baǵalaýǵa úıretip qoıǵan. Óner qarashańyraǵynyń ótken maýsymdaǵy alty premerasynyń ishindegi shoqtyǵy bıigi, sóz joq, “Qorqyttyń kóri” psesasy boldy. Spektakl jetistiginiń basty syry bas keıipkerdiń roline Dýlyǵanyń tańdalǵanynan bastalsa kerek...
- Kórermen retinde zamanaýı spektaklderden góri sizdiń tarıhı, klassıkalyq pesalardaǵy rolderińiz aıqyn ári naqtyraq oryndalady. Sizdiń bolmysyńyz Kerimmen, Hlestakovpen, Gregor Zamzamen, Qorqytpen ádemi úılesim tabatyn sekildi. Kelisesiz be?
- Mundaı janrdaǵy spektaklde oınaý ár akter úshin úlken mártebe ǵana emes, synaqqa berilgen múmkindik te. Akterge klassıkalyq pesada oınaý múmkindigi berilse, bilim jaǵynan da, akterlik sheberlik jaǵynan da ósý bolady. Biraq munyń da bir eskeretin tusy bar. Qazaqtyń «Jyǵylsań, nardan jyǵyl» deıtin mátelin bárimiz bilemiz. Jyǵylsa, akter osy klassıkalyq roldi oınaı almaı ońbaı jyǵylýy múmkin. Kótere almaıtyn shoqpardy beline baılasa, ózine tıgizip, ózin jaraqattamaı qoımaıdy. Bir keıipkerdi somdap shyǵý úshin akterge kóp izdenisterge barýǵa týra keledi. Birneshe júzjyldyqtardy artqa tastap, sol ǵasyrǵa, sol kezeńge túsý, tıptendirilgen harakterge ıe keıipkerdiń ishki jan dúnıesine úńilý, ony kórermenge jetkize bilý óneri – óte kúrdeli. Siz ataǵan tarıhı personajdardyń qaı-qaısysy da ózime unaıdy. Unaıtyn sebebi, bulardy oınaý qanshalyqty qıyn bolsa, sonshalyqty qyzyq ta, óıtkeni, qara terińdi sorǵalatyp turyp eńbektenýdi qajet etedi, biraq sol qıyndyǵy rahatqa bergisiz. Shynyn aıtý kerek, qınalmaı aq, jeńil de shyǵara salatyn rolder bolady. Óıtkeni, ol óz tabıǵatyńa saı kelip turýy múmkin.
- Sahnada partnerdiń qarym-qatynasy qashan da mańyzdy. Mysaly, Asanáli Áshimov pen Esbolǵan Jaısańbaevtyń partnerligin áli kúnge tamsanyp aıtatyndardy kórdim. Al, siz áriptesterińizdiń qaısymen tonnyń ishki taýyndaı jymdasyp, úndestik taýyp oınaı alasyz?
- Akter úshin partner óte mańyzdy dep oılaımyn. Akterliktiń ózi sıntez óner bolǵannan keıin, partnerge mán bermeý múmkin emes. Dramatýrgııasy, mýzykasy, dekoraııasy, rejısserligi tutas kelisim taýyp, jasalǵan spektakldi jaryqqa shyǵarý barysynda, osylardyń ishinde akter úshin partnerdiń orny bólek. Jalǵyz ózi oınap shyǵatyn monospektakl emes, jeke dara turyp aıtatyn monolog ta emes, akter partnersiz eshnárse isteı almaıdy. Óz basym Erlan Bilálov, Asylbek Boranbaev sekildi kýrstastarymmen kóp partner boldym. Bekjan Turyspen partner bolý bir baqyt. Astanaǵa aýysyp ketken Aqysh Omarmen partner bolýdyń rahatyn aıtyp taýysa almaımyn. Ǵajaıyp partner dep Ǵazıza Ábdinábıevany aıtar edim. Chehovtyń «Shaǵalasynda» men Treplevti oınadym, ol kisi anamdy oınady. Ǵazıza apaı maǵan kóp kómektesti. Apaıdyń jasaǵan obrazy áli kúnge kóńilimde turady. Osydan áldeneshe jyl burynǵy spektakldi qazir oınańdar dese, sol kezdegi analy-balaly kúıimizdiń kiltin tap qazir taban astynda taýyp alar edik. Osynyń bári qaıtalanbas qymbat sátter. Eger jaqsy partner bolsa, bir-birin kózqarasynan, tipti deminen sezip turady. Sahnadaǵy ımprovızaııany janym sumdyq súıedi. Al, ımprovızaııa degeniń tikeleı partnerge baılanysty. Partneriń seni túsinbeı tursa, bastaǵan oıyńdy ary qaraı jetildirip alyp kete almasa, sorlaǵanyń. «Partnerim osyndaı bolsa eken» degen arman ár akterdiń ishinde turady. Partnerdiń partner bolyp kórinetin shaǵy repetıııa kezi. Al, spektakl sahnaǵa shyǵyp ketkennen keıin akter oınamaıdy, ol ómir súrýi kerek. Ras, keıde myqty partnerdi ańsaıtyn kezderiń bolady. Tań qalamyn, keıbir akter sahnada júrip daýys ıntonaııasyn izdeıdi. Akter sahnada oınamaı, shyn ómir súrip tursa, daýys ıntonaııasy óz-ózinen shyǵady. Angınań mazalap, daýysyń qarlyǵyp tursa da, sol qyryldaǵan daýystyń arasynan kerek ıntonaııa «kıreleńdep» bolsa da shyǵady. Mysaly, men qyzdardyń ishinde naǵyz partner boldy dep «Sulý men sýretshi» spektaklinde birge oınaǵan Nazgúl Qarabalınany aıtar edim. Shúkir, jastardyń ishinde de jaqsy partnerlerim ósip keledi. Biraq, suq saýsaǵymdy shoshaıtyp turyp «biraq» deıtin birnárse bar. Qazirgi parnerlardyń kópshiligi kózge qarap sóılemeıdi. Bul úlken qatelik. Sahnada oınap turǵan eki akter túgili, áńgimelesip otyrǵan eki adam da bir-biriniń kózine qarap sóılemeýshi me edi? Suhbattasyńa degen senim, yqylas, shynaıylyq sol kezde oıanbaı ma? Partner men partner deńgeıles bolsa, onyń keremettigi tilmen aıtyp jetkizgisiz. Arzan jyrtyńǵa barmaı, ǵashyqtar sekildi «ishpen bilip, kózben uǵysqanǵa» ne jetsin!? «Kóz – júrektiń aınasy», ne aıtqysy kelip turǵanyn, ótirik aıtyp tur ma, shyn sózi me, kózge qarap bilesiń. Osyndaı olqy nárse oqta-tekte kórinip qalady, biraq munyń bári ýaqyt óte kele jóndeletin bolar.
- Sizdiń sońǵy ýaqytta oınaǵan eń súbeli rolińiz – Qorqyt dep bilemiz. Munshama kúrdeli beıneni jasaýda tek sizge ǵana tıesili jańalyq bolǵanyn da ańdadyq. Shamasy, «Tańsulýda» da Baqsy beınesin oryndadyńyz. Mıstıkalyq, mıftik beınelerdi oınaýda akter neni bilip, neni eskerýi kerek?
- «Mıstıkalyq», «mıftik beıne» degende biz de birnárseni eskerýimiz kerek. «Mıf» degenniń ózi kóne dáýirlerdegi ańyz-áfsana degendi bildiretindikten, osyndaǵy keıipkerlerimizdi kórermennen sanaly túrde alystatyp alamyz. «Baıaǵy ótken zamanda osyndaı bolypty-mys» degen sózdiń ózi búgingi kúnge bettetpeı, kerisinshe, keýdesinen ıterip turady. Osydan arylýymyz kerek. Sol sebepti de sahnadaǵy Qorqytty osy zamanǵa jaqyndatýǵa tyrystym. Nege deseńiz, sol tarıhı keıipkerlerdi neǵurlym búgingi kezeńge jaqyndatsańyz, ol soǵurlym kórermenge túsinikti bolady. Eger, biz, akterler tarıhı iri personajdarymyzdy alystata bersek, kórermen de beısanaly túrde alystaı beredi. Teatrǵa kelgen kórermen «sondaı adam boldy ma eken» nemese «rasymen oıdan shyǵarylǵan adam ba, álde shyn ba?», «bolypty-mys» degen dúdámal oıda ketpeýi kerek. Ras, osy adam boldy. Ol osylaı sóılegen. Men sııaqty oılaǵan. Ol da jylaǵan, ol da kúlgen. Boldy. Spektakldiń maqsaty kórermendi «Qorqyt shynymen baqsy bolǵan eken, ol qobyzda oınaǵan. Eı, biz Dýlyǵanyń oınaǵan Qorqytynan kórdik qoı» degen deńgeıge jetkizý kerek. Sonda ǵana rejısser Qorqyttyń bolǵanyna sendire alady. Negizi, Qorqyt bolǵan. Ol bolmasa, myńdaǵan jyldardy artqa tastap, aty osy kúnge jetpes edi ǵoı. Eskeretin nárse sol, geroılarymyzdy, pir tutatyn tarıhı tulǵalarymyzdy ózimizden alystata bermeı, jaqyndata túsýimiz kerek. Dramatýrg Iran Ǵaıyptyń túpki oı-qazyǵy óte myqty: Qorqyt – oı jetpeıtin, qol jetpeıtin fılosofııalyq úlken tulǵa. Biraq Allanyń aldynda ol da pende. Sharq uryp Jaratýshysyn izdeıdi. «Sen nege kópsiń, sen nege jalǵyz emessiń? Nege, nege?» degen sansyz saýaldan qaýashaǵy jarylyp keterdeı boldy da, alasuryp Aqıqatty izdeı bergennen jalyǵyp, aınalyp keldi de: «Joq, men ózime-ózim Qudaımyn» dedi. Alaıda ózi Qudaı bolsa da, sansyz saýalyna báribir jaýap tappady. Sońynda namazǵa bas uryp jyǵylýy Allanyń bar ekenine, haq ekenine senip, Ózinen de joǵary bıik Jaratýshy ıeniń bar ekenin moıyndaıdy. Jalpy, Qorqyt týraly pesa – aýyr materıal. Drama aq óleń túrinde jazylǵan. Qudaıǵa qarata aıtylatyn kesek, kesir sóz óte kóp. Eki perishtemen aıtystyń ózi ońaıǵa soqpaıdy. Aıtsam, árkim ár saqqa júgirter, biraq Qorqyttyń ózi maǵan kúsh bergendeı boldy. Qorqytty oınap júrip falsh jasaý – akterge keshirilmeıtin qatelik. Muny qaradúrsin túsindirsem, qylyshynan qan tamǵan keńestik kezeńde qyldyń ústinde júrip Lenındi oınaǵanmen birdeı der edim. Múlt kettiń be, maıyp bolasyń. Osydan keıin ónermen qoshtasa berseń de bolady. Úkimdi ózińe óziń shyǵaryp qoıǵansyń. Iıa, týra maǵynasynda solaı: ıneniń jasýyndaı qatilikti kórermen de keshirmeıdi, tóbeńnen tónip otyrǵan tóreler de basyńnan sıpaı qoımas. Sondyqtan rol akterge quıylyp túsýi kerek. Jeńi uzyn, balaǵy keń nemese etegi qysqa, ıyǵy kishi bolsa, kıimdi de qomsynyp turasyń ǵoı. Sol sekildi akter de rolge quıylyp túskenin sezinbese, myń jerden tyrashtanǵanyńmen tuymdy dúnıe shyǵara almaısyń. Akter keıipkeriniń ne sebepti sondaı jaǵdaıǵa tap bolǵanyn túsinýi tıis. Mysaly, men, Dýlyǵa, sol keıipkerdiń ornynda bolsam, ne ister edim? Men, mysaly, oınamas buryn aldymen osy suraqtarǵa jaýap izdeımin.
- Teatr tarıhynda akterden ósip shyqqan rejısserler joq emes. Aldaǵy ýaqytta rejısserlik jumyspen aınalysý oıyńyzda joq pa?
- Rejısserlik – meniń stýdenttik kezden birgi armanym. Oǵan da ýaqyt kerek shyǵar. Akter bolyp týylatyny sııaqty, rejısser bolyp ta týylý kerek. Bir-birine jaqyn mamandyq sııaqty kóringenimen, aıyrmashylyǵy jer men kókteı. Biraq qandaı is jasasam da, qorqa-qorqa barǵandy qup kóretin adammyn. Qasymda júrgen áriptes joldastarymnyń da «rejısser bolyp, baǵyńdy synap kórseńshi» dep ara-tura qolqalaıtyny bar. Nıetterine rahmet, biraq ýaqyty kelmeı, urynbaǵan durys dep oılaımyn.
- Marqum Áshirbek Syǵaı aǵamyz ónerde júrgen bir top talantty jas akterler týraly pikirin bildire kelip, « M.Áýezov teatryndaǵy Dýlyǵa Aqmoldany erekshe ataımyn, ónerge adal jigit. Boıy alasa bolǵanymen, oıly, parasatty jigit» depti. Shynymen de, sahnadan sırekteý kórinetin ıntellekt degen nárseni sanaýly ǵana artısterdiń boıynan kóremiz. Jaıshylyqta «ónerge adaldyq» dep asqaqtatatyn jalaý sózimiz dańǵyrlaǵan bos bóshke men qur aıǵaıdyń, ótirik kúlý men aǵyl-tegil jasandy jylaýdyń kóleńkesinen kórinbeı barady. Siz qalaı oılaısyz?
- Kórermendi aldaı almaısyń. Shyn aıǵaı ma, qur aıǵaı ma, bos bóshke me, álde ishinde baılyǵy bar bóshke me, bárin bilip otyrady. Akter óz keıipkeriniń minezin berýi úshin, júrisin salýy úshin, kúlkisin tabýy úshin, bir sózben aıtqanda, kiltin tabýy úshin izdenis jolynda bolady. Izdenis úshin akterge qor kerek. Iaǵnı, qansha kitap oqyǵany, ne oqyǵany, qalaı oqyǵany tap osy jerde kórinedi. Jaqsy, ol keıipkerine bazarǵa barǵan, kóshede kórgen kezindegi áldebir detaldardy ákep japsyrar. Biraq keshirińiz, osylardyń birde-biri oqý arqyly ǵana tabylatyn detaldardaı bola almaıdy. Óz basym oqyǵanyma kóbirek súıenemin. Oqyǵan nárse jadyńnan óshpeıdi. Erekshe keıipkerler esińnen ketpeıdi. Sol keıipkerlerdiń keıbireýi seniń sahnada oınaıtyn keıipkerlerińmen dóp túsip jatatyn kezderi bolady. Álginde aıtqanymdaı, quıyla ketedi. Eń jamany, qaı akterdiń ishi qýys, qaı artıstiń jany qazynaǵa toly, kimniń kim ekenin sahna jarqyratyp turyp kórsetip beredi. Jas akterlerdi kinálaýǵa da bolmaıtyn shyǵar. Aýyldarda burynǵydaı kitaphanalar joq, barynyń ózinde klassıkalyq kitaptar emes, kereksiz birdeńeler turady. Mádenıet úıleri jabylǵan, barynyń ózi «jumys istep tur» degen aty ǵana. Eń soraqysy, óner oqý oryndarynda, sonyń eń basyndaǵy T.Júrgenov atyndaǵy Óner akademııasynda bolashaq akterlerdiń bir bóligi «platno» oqytylyp jatyr. Aqshasyn tólep, aqyly oqyǵan baladan qandaı óner kútýge bolady? Osydan keıin teatrlardyń tabaldyryǵynan qandaı akterlerdiń attaı bastaıtynyn boljadyq pa? Qalanyń balasynan sumdyq sahna sheberi shyǵypty degendi ázirge estigem joq. Qala munda ǵana qazaqylana bastady. Daryn men talanttyń bári – aýylda. Al, akademııaǵa kelip aqyly oqıtyndaı aýyl balasynyń báriniń birdeı aqshasy bar dep aıta almaımyn. Taýy shaǵylyp, shekesi tasqa tıgen soń aýylyna qaıtady. Al, ónerdiń ıisi murnyna barmaıtyn qaıdaǵy bir dıletanttar aqshasyn tóleıdi de, akter atanyp shyǵyp jatyr. Mamandyǵyn súımegen adam erteń teatrdyń mańdaıyn jarqyrata ma? Osydan keıin qalaı óner týraly áńgime aıtamyz? Aldymyzdaǵy on jylda bul sózsiz «jemisin» bere bastaıdy. Sahnaǵa meniń «naǵyz partnerlarym» keledi. Ne isteımin sonda? Shyntaǵymdy tisteımin... Men osydan qorqamyn. Óner adamyn aqsha tólep daıyndaý degen sóz – ónerge úlken maıly núkte qoıý degen sóz. Iosıf Brodskııdiń «Ádebıetin mensinbegen halyq – sorly halyq» degen sózi bar. Akterlerdiń bárin «túk oqymaıdy» dep jazǵyrýǵa bolmaıdy, kóp oqıtyn jigitter bar, biraq olar az. Sońǵy jyldary sheteldik festıvalderge jıi shyǵyp júrmiz. Salystyrmaly túrde alǵanda, deńgeıimiz olardan bıik bolmasa, kem emes. Biraq ózgelerdiń sheberliginen de úırenerimiz jeterlik. Akter solaı ósedi. Álemde jyl saıyn tek teatrǵa ǵana qatysty 33 myń konkýrs pen festıval ótedi eken. Sonyń úsheýine qatysyp tursaq akterler de ósip, kásibı jaǵynan kóp bıikter me edik? Festıvalderge barǵan saıyn ózge eldiń akteriniń sheberligin aýzymyzdyń sýy quryp aıta bergenshe, biz týraly da bireýler dál solaı tamsan turyp aıtyp jatsa, ult teatry úshin bul maqtanysh emes pe? Sodan keıingi qadap aıtatyn taǵy bir másele, ómirden ótip ketken myqtylarymyz bolsyn, qazirgi kózi tiri maqtanyshtarymyz týraly kóbirek aıtyp, nasıhatyn kende qylmaýymyz kerek. Biraq aıtqannyń jóni osy dep, aınalyp kelip bir-eki adam týraly aıta beremiz, al anaý keshegi Nurmuhan Jantórın, Ydyrys Noǵaıbaev, Ánýar Boranbaev, Ánýar Moldabekov, Meıirman Nurekeev syndy qanshama ǵalamat akterlerimiz bar. Sol zamanda, keńes ókimeti tusaý salyp, sanaýly ǵana fılmder túsirýge mursat bergen tar zamannyń ózinde osy kisiler deńgeıles qanshama akterlerimiz kınoda bolsyn, sahnada bolsyn, kez kelgen sheteldik akterińdi shań qaptyratyn tilmen aıtyp jetkizgisiz ǵajaıyp beıneler jasady. Sheteldik akterlerdiń tehnıkasy kúshti shyǵar, al bizdiń aǵalarymyzdyń jan dúnıesiniń tehnıkasyn ózderinen basqa eshkim de qaıtalaı almaıdy. Óz tulǵalarymyzdy qalyptastyratyn ýaqyt jetti.