Suhbattasqan: Erkinaı Smaılova
kınotanýshy
«Kınoda eń bastysy - adamnyń taǵdyry, adam taǵdyryn dramatýrgııaǵa salý kerek, sol arqyly qoǵamdy, zamandy kórsete alasyń» - degen ustanymdy ustanatyn rejısser Bolat Qalymbetovtyń shyǵarmashylyǵyna kóz júgirter bolsaq, qaı fılminde de qazaq halqynyń aýyr taǵdyryn arqaý etken eken. Búgingi sóz etkeli otyrǵan «Talan» fılminde kóterilgen taqyryp ta qazaq halqynyń basyna túsken asharshylyq kezeńiniń qıyn da aýyr jyldaryn beıneleıdi. Kópshilik kórermen fılmnen óz halqynyń taǵdyryn kórip, ózin tapqandaı boldy. Jylady. Áserge bólendi. Mazmundyq sıpaty halyqtyń kóńilinen shyǵyp jatsa, fılmniń rejısser shyǵarmashylyǵynda basqasha sıpat alyp, kıno tiliniń múmkindikterine júgingendigi bizdi qýantty. Kópshilikti qyzyqtyrǵan fılm jaıly 14 - «Sháken juldyzdary» kınofestıvalinde «Eń úzdik rejıssýra» júldesin jeńip alǵan rejısser Bolat Qalymbetovpen áńgimelesken edik.
«Talan» fılmi sizdiń shyǵarmashylyǵyńyzdaǵy uzaq ýaqyt úzilisten keıin túsirildi. Bul fılmge úlken daıyndyqpen kelgen sııaqtysyz degenmen, osynsha ýaqyt úzilisten keıin qandaı da bir qorqynysh boldy ma?
Men bul fılmdi uzaq ýaqyt úzilisten keıin, araǵa on úsh jyl salyp túsirdim. Kóp kúttim desem de bolady. Kóp kútkenniń de paıdasy bar eken. Jańa qulshynyspen, oıyńdaǵyny ábden jetildirip, pisirip alyp baryp iske kirisseń jaqsy nátıje beredi. Bul taqyrypqa kelmes buryn da kóp izdenýime týra keldi. Asharshylyq taqyrybyn kóp zerttedim. Zertteý barysynda túsingenim asharshylyqtyń qoldan uıymdastyrylǵany, qazaq halqyn joıý maqsatynyń bolǵandyǵyna kózim ábden jetti. Qazaqtyń basyna túsken mundaı náýbet kezeńdi óz fılmińe arqaý etý jeńil júk emes. Tarıhı ay shyndyqty kórkem dúnıege aınaldyrý úshin sheberlik qana emes, jaýapkershilik te kerek. Júsipbek Qorǵasbektiń «Qasqyr adam» povesiniń jelisin negizge ala otyryp, Ǵazız Nasyrov ekeýmiz senarııin jazyp shyqtyq.
Fılmnen akterlik oıynǵa qurylǵan rejısserlik izdenisti baıqaǵandaı boldyq... Keıipkerlerdiń alýan túrliligi: jaǵymdy, jaǵymsyz, eki jaqty da qamtıtyn kúrdeli keıipkerlerdi kezdestiremiz. Olardy biriktiretin ortaq nárse – barlyǵy da óz zamanynan zábir kórgen, balalyqtaryn, jastyq shaǵyn qysyltaıań kezge qurban etkender. Olar kótergen júk fılm mazmunynda aýyr taǵdyr bolsa, maǵynasynda adamdyq qasıet pen ar-ojdannyń tarazyǵa túsýi, adam tabıǵatynyń ishki túısigi men syrtqy bolmysynyń taıtalasy. Sondyqtan, syrtqy orta qubylysynyń áserinen týyndaıtyn keıipker psıhologııasy men is-áreketiniń nátıjesin kórsetýde akterlerge basty salmaqtyń túsetini belgili. Degenmen, olardyń oıynynyń ózi rejısserlik sheshimge baǵynyp turǵany baıqalady. Sizdiń oıyńyzdaǵy obraz jasalýy úshin myqty akterlik sheberlik qana qajet bolmaǵan sııaqty. Akterlik quramdy qalaı iriktedińiz?
Akter – kınonyń jany ispetti. Oıyńdaǵy obrazdy jasaýdy senip tapsyratyn akterdi tabý ońaı emes. Men akterlerdi ábden jan-jaqty qarastyryp izdedim. Ózime kerekti akterlerdi taptym: qyrǵyzdyń aktrısasy oqyǵan, tekti, aqsúıekten shyqqan báıbisheni qalaı keremet somdady. Ol obrazdy berý úshin oǵan kózildirik taqqyzdym. Ógeı ákeni oınaǵan Ońdasyn Besikbasov naǵyz kınonyń akteri eken. Ony «Shal» fılmindegi ańshynyń rólinde kórip, kóz qarasynan keregimdi tapqandaı boldym. Ulan Núsipáli kishigirim ǵana róldi qalaı myqty oınap shyqty. Kerim - ol sóılemeıtin adam. Sóıleı alady, biraq adamdar arasynda emes. Ońashada. Óz áleminde taý-tasta, qasqyrlarmen sóılesýi múmkin. Onyń aıtaıyn degen oıyn, sóıleıin degen sózin jetkizý úshin kóz kerek boldy. Túsirilimge on kúndeı qalǵanda assıstentterim tapqan Jasulannan maǵan kerek kózdi kórdim de rólge bekittim. Túsirilim barysynda onymen kóp jumys isteýge týra keldi. Ol jas bala kóp nárseden habary bolmady. Biraq onyń boıynda organıka, sengishtik boldy. Ne aıtsań da soǵan sendi. Al bul jaǵynan kásibı akterlarmen jumys isteý qıynyraq. Olar óz betinshe obraz shyǵaryp, harakter bergisi kep turady. Sondyqtan da men eshqashan teatr akterlaryna senarııdi aldyn-ala bermeımin. Múlde oqytpaımyn da. Tek túsirilim tobynyń keıbir músheleri ǵana oqıdy. Óıtkeni akterlar senarııdi jattap alady da jańa aıtqanymdaı ózindik izdenisterin qosqysy kelip turady. Olar oılap tapqan obraz meniń oıymnan shyqpaı qalýy múmkin. Bul meniń qyrsyqqanym emes, bul meniń bir ádisim. Rejısser retinde men akterlarǵa qoıǵan talabym da osy boldy. «Oınamańdar. Sol keńistikte, sol ortada ómir súrińder. Boldy.»- deımin. Sol ádisimniń nátıjesinde ózderiń kórgendeı birde-bir akter oınamaıdy. Fılm oqıǵasy otyzynshy-qyrqynshy jyldardaǵy asharshylyq, soǵys kezeńin qamtyp jatqandyqtan akterlardan barynsha sol kezdiń atmosferasyn sezinýdi talap ettim. Ústerindegi jupyny kıimderin sheshkizbedim. Kóshede de, úıde de tipti uıyqtaǵanda da sony kıip jat dedim. «Keshki besten keıin tamaq ishpeńder» degen de talap qoıdym.
Taǵaı beınesi kúrdeli. Onyń jaı-kúıindegi fızıkalyq ta moraldyq soqqy alǵan adamnyń psıhologııasyn jetkizý ońaı emes. Bul róldi somdaıtyn akterdy qandaı talaptar boıynsha izdedińiz?
Men Asan Májıtti ishteı sol túsedi dep josparlap júrdim de, Taǵaı róline eki jyl daıyndadym. Bir kúni teledıdardar kórip otyryp, naqty qaı fılmde ekeni esimde joq, nashaqordyń rólin oınap jatyr eken. Ózime kerek adamnyń sol ekenin bilip, ornymnan atyp turdym da jaqyndap qaradym. Ózim de aktermyn ǵoı osy «meniń oıymdaǵy obrazdy jasaıtyn osy» degendeı júregime birdeńe sezildi. Men ony solaı taptym. Senarııdi bermedim jalpy mazmunyn, qandaı obrazda izdený keregin aıttym. «Aryqta!» degen talap qoıdym. Bıbisara rólin oınaǵan Shynar Janysbekovaǵa da sol talapty qoıdym. Akterler bul talabyma kónip, barlaryn saldy.
Erjan Nurymbet buǵan deıin de sizdiń «Sardar» fılmińizge tústi. Shormandy tabý qıyn bolmaǵan sııaqty...
Meni kınoǵa ákelgen ákem-Abdolla Qarsaqbaev bolsa, Erjan Nurymbet pen Qýandyq Qystyqbaev meni «kınodyǵy ákemiz» - dep ataıdy. Ekeýin de kınodaǵy jolyn ashqan – meniń «Sardar» fılmim. Árıne, Erjandy túsirý meniń oıymda turdy, alaıda, Shorman rólin Azamat Satybaldyǵa usynǵan bolatynmyn. Men qoıǵan keıbir talaptardan bas tartqannan keıin bul usynysym qabyl bolmady. Azamatty basqa qyrynan ashqym kelip edi, ol meniń bul oıymdy túsinbegen sııaqty. Onyń ústine ózi de fılm túsirýdi qolǵa alyp, sonyń jumystarymen qoly bosamaıtyn boldy. Erjannyń syrtqy kelbeti, faktýrasy bári de Shormanǵa keledi. Onyń boıyndaǵy ózim kórgim kelgen nárseni ózim jasap shyǵaramyn degen de senimdilik boldy mende.
Bul fılm «Qazaqfılmniń» basqa týyndylaryna uqsamaıdy, mazmuny qazaqı ıaǵnı, qazaqtyń muńy, qazaqtyń qamy qozǵalǵan taqyryp. Al formasy basqasha, motıvke qurylǵan dúnıe emes, jańasha bir baǵyttaǵy rejısserlyq izdeniske moıyn burǵan kınokartına desek te bolady. Bul fılmdi sizdiń shyǵarmashylyǵyńyzǵa jańa betburys ákelgen fılm desek bola ma?
Fılm túsirer aldynda shyǵarmashylyq topqa meniń qoıǵan talabym da osy boldy. Zaman ózgerdi. Ýaqyt talabyna saı kórermenniń talǵamymen sanasyp otyrý kerek. Asharshylyq taqyrybyndaǵy fılm dep «biz ashtan qyryldyq, zaman qıyn boldy» degen sııaqty ah urǵan sarynda túsirgim kelmedi. Kınonyń óz tili bar. Biz aýyzeki tilde sóıleskenimiz sekildi fılmdi kıno tilinde sóıletkim keldi. Bul fılmdi túsirýde men detaldarǵa, sımvoldarǵa, metaforalarǵa qatty mán berdim. Aıtpaq oıdy solar arqyly jetkizýge tyrystym. Túsingen adamǵa astarly maǵynada kóp dúnıeni jetkizdim. Tek onyń kodyn taýyp, sheshe bilý kerek. Olardy taldap, túsindirý kınotanýshylardyń mindeti dep bilemin.
Iá, shynynda da fılmde kórkemdik quraldar kóp qoldanylǵan: Ásirese, tabıǵat kórinisteri men keıipker psıhologııasynyń úılesimi, psıhologııalyq parallelızm kórermenge atmosferany sezindirip, aldyn ala bolatyn oqıǵaǵa daıyndaıdy. Dáldikpen tańdalǵan natýra fılmde óz mindetin atqaratyny belgili. Qasqyr adam – ol taǵylyq turmystyń emes, kóshpendilik pen erkindiktiń balamasy ispetti. Onyń ómirine «órkenıetti» adamdar aralasyp edi, ol ólim qushty. Dala taǵysy qasqyr men kóshpendi halyq qazaqty bir uǵymǵa syıǵyzatyn osyndaı metaforalyq teńeýlerdiń astarynda ótken tarıhtyń tańbalary jatqandaı. Halyqtyń jyly qabyldaǵanynyń sebebi de osy bolsa kerek, fılmde kóshpeli turmystyń kórinisterinen habar beretin epızodttar kóp-aq. Solardyń biri – ıesiz bos qaıtqan attyń kıiz úıdiń aldyna baryp, kisineıtin jeri. Osy epızodqa «ózim de jyladym» dedińiz. Fılmdi kórý barysynda ózińizdiń kóńilińizden shyqpaǵan jeri boldy ma?
Bir ókinishti jerim bar. Bir epızodty qaıtadan túsirý kerek edi. Taǵaı men Kerimniń birneshe jyldan keıin alǵash kezigetin jerin basqasha túsirýge bolar edi. Ýaqyt jetpedi de meniń oıymdaǵy ekinshi nusqany túsirip úlgermedik. Ókinish dep te aıtpaı-aq qoıaıyn, shyǵarmashylyq adamy qansha jerden óz týyndysyn oıdaǵydaı sátti shyqty dese de, bir jetispeýshilikti sezinip turady. Bul ózgelerge qoıǵanyndaı, ózine degen talapshyldyqtan shyǵar. Oryndy talap - ónerdiń zańdylyǵy dep bilemin. Talap talǵamdy jasaıdy. Kınoda talǵam bolý kerek. Akterlik quram, dramatýrgııa, operator bári qansha jerden myqty bola bersin, talǵam bolmasa eshteńe de shyqpaıdy. Sondyqtan men kınoǵa kelgende barlyq nársege talǵammen qaraımyn. Keshegi festıvalden bas júldeni alǵan «Patsha qus» («ar ptıa») fılmi úlken talǵammen jasalǵan týyndy dep aıtýǵa keledi.
Keshegi Almaty qalasynda ótken «Sháken juldyzdary» kınofestıvalinde «Eń úzdik rejıssýra» júldesin jeńdińiz. Jáne «El arna» telearnasynyń arnaıy júldesine de ıe boldyńyz. Festıvalge deıin de birneshe jerde kórsetilimi bolǵan eken. Kınoprakatqa shyǵarý jaǵy qalaı boldy?
Iá, Astana jáne Almaty qalalarynda fılmniń premerasy boldy. Astanada ótken «Eýrazııa» kınofestıvalinde «Karavan» ponaramalyq kórsetilimde arnaıy kórsetildi. Kınoteatrlarǵa prokatqa shyǵýyn shyqty. Bizdiń eldegi kınoprokat máselesi qıynǵa soǵyp turǵanyń óziń de bilesiń. Halyq jaqsy qabyldaǵanmen qolaısyz ýaqytqa qoıyp qoıý, az ýaqytqa qana júrý degen sııaqty máseler bar. Bul birinshi ret aıtylyp jatqan problema emes. Bul jaıly qansha kóterilse de ázirge oń sheshimin tappaı tur. Eger elimizdiń kınoteatrlarynda kedergisiz kórsetiler bolsa, halyqtyń kózaıymyna aınalatyn fılmderdiń biri bolar ma edi degen úmit te bar. Áli de jan-jaqtan shaqyrýlar kelip jatyr: elimizdiń oqý oryndarynda kórsetilimderge, shet elderden kınofestıvalderden de shaqyrýlar tústi. Biraq, bul jaǵyn ázirge ashyp aıta almaımyn. Sháken aǵanyń atyndaǵy kınofestıvalden rejıssýra úshin júlde alǵanyma qýanyshtymyn. Men ol kisilerdiń: Sháken Aımanov, Májıt Begalın, Abdolla Qarsaqbaev, Sultan Qojyqovtardyń kózin kórgen adammyn. Olardyń aldyndaǵy paryzym, olar izin salyp ketken qazaq kınosyna tıgizgen úlesim retinde bul men úshin úlken jetistik. Meni qýantqan nárse – ózimizdiń qarakóz qazaq halqy, ıntellıgenııanyń jaqsy qabyldaǵany. Óz eńbegińniń jemisin kórýden asqan qýanysh joq shyǵar.
Búgingi qazaq kınosynda «ulttyq kıno» mejesinen shyǵatyn fılmder joqtyń qasy ekendigi jıi sóz bolady. Sol olqylyqtyń ornyn toltyrǵandaı «Talan» fılminiń jaryqqa shyǵýy – qazaq kıno qorjynyna ulttyq kınonyń jańa tynysyn ashqan fılm retinde qosyldy dep oılaımyz. Jańalyǵy sol – ulttyq keıpimiz ben tarıhymyzdy jańa kózqaraspen kıno tiline salǵandyǵy. Ulttyq kınorejıssýranyń jalǵasyndaı bolǵan rejısser Bolat Qalymbetovtyń bul týyndysy dástúr sabaqtastyǵyn jalǵastyra bilgendigimen de erekshe.