Suhbattasqan: Aqmaral Aıtbaeva
Alma hanym, premerańyz qutty bolsyn! Áńgimeni birden osy “Attıla men Aeıı” qoıylymynan bastasaq. Bul pesany qoıýdy teatrǵa Siz usyndyńyz ba? Álde, teatr rejısser retinde Sizdi tańdady ma?
Ár rejısserdiń oıynda elge baılanysty, jalpy rýhanı ómirimizge, tarıhymyzǵa baılanysty júretin problemalar bolady. Adam osylaısha únemi bir dúnıeni shyn qalap, oıda júrgende sol oıǵa ǵaıyptan joldar ashylyp, tylsym álem kómekke keletindeı. Bundaı qubylystardyń bolatyny ras...
Men de bir jańa dúnıelerdi armandap, oılap júrgende «Attıla men Aeıı» spektakliniń sýretshisi Qabyl Halyqov Franııaǵa joly túsip, pesa avtorymen kezdesip keldi. Bul kezdesýde ol kisi Attılanyń qazaq topyraǵyna jaqyn Ǵun ekenin eskerte otyryp, ony qazaq sahnasynda sahnalasańyzdar degen nıetin bildirgen. Sodan ujym bolyp bul ıdeıany osydan bes jyldaı buryn oılastyra bastadyq. Ol kezde pesa áli qolymyzǵa tımegen. Biraq, jasaımyz degen maqsat-tilegimiz boldy.
Ár eldiń óz rýhanı kapıtaly bolatynyndaı, bizde de ondaı kapıtaldar kóp. Attıla sonyń bireýi ǵoı dep oıladym. Óıtkeni órkenıette, Eýropada bul kisi óte belgili tulǵa. Al, qazaq topyraǵynda nege ol belgili bolmaýy kerek? Nege biz osy kapıtalymyzdy qoldanbaýymyz kerek degen oı týdy. Jáne bul qupııa dúnıe ǵoı. Iaǵnı, Attıla týraly derekterdiń dáldigine tarıh ta tolyq jaýap bere almaıdy. Men qupııasy kóp dúnıelerge umtylǵandy jaqsy kóremin. Sebebi bul rejısserge erkindik pen fantazııa syılaıdy.
Qoıylymnyń dramatýrgııasy jóninde akterlerge oılaryn jetkizý úshin jáne oqıǵalardyń kórermenge meılinshe túsinikti bolýy úshin tekstter men dıalogtar jetkiliksiz degen syndy qaıshy pikirler aıtylyp jatyr. Meniń oıymsha, búgingi zamanǵa osyndaı dramatýrgııa kerek. Bul jáı jazylǵan, qarapaıym shyǵarma bolyp kórinýi múmkin. Basqa qyrynan qarasańyzdar pesa rejısserdiń astar izdeýine, kórý proessine úlken kómek keltiredi. Sondyqtan da biz bul dúnıeni estetıkalyq qurylymdardan quraýymyz kerek boldy. Sebebi qazirgi jańa tolqynǵa, jas kórermenge keregi osy. Mysaly men premeranyń ekinshi kúni qatty tań qaldym. Jas kórermender qoıylym tiline ilesip otyr. Rýhtanyp otyrdy. Óte jaqsy qabyldady. Bunyń ózi biz úshin úlken progress.
Degenmen de, áli kúnge deıin bizdiń salamyzda taptalyp qalǵan zańdylyqtar men kózqarastar bar. Men ondaı dúnıelerge qarsymyn. Múldem kelispegendikten emes, toqtap qalýdan qoryqqandyqtan. Jalpy óner degen kúnde ózgerip otyrýy kerek qubylys qoı. Jáne ony jasaıtyn adamdardyń da oı-sanasy, óresi, talǵamy men ónerge qatynasy qazirgiden 5-10 jylǵa alda júrýi kerek. Sondyqtan da keı sátter túsiniksiz de bolýy múmkin. Ony túsinýge de oı kerek. Menińshe biraz ýaqyttardan soń, biz osy qazirgi kezeńderden ótkennen keıin, ishki mádenıet óse kele bul dúnıeler túsinikti bolady dep oılaımyn.
Jáne eń bastysy teatr – ujymdyq óner. Biz barshamyz birge taqyrypty kóterdik, jumyla kúsh saldyq. Sáıkesinshe bul spektakl men ıdeıalar bir meniń oıymnan emes, birneshe sýretshiniń, fılosoftardyń jáne kompozıtorlar men teatrtanýshylardyń oıynan týdy.
Eýropa tarıhynda “Táńir qamshysy” degen atpen qalǵan Batys Ǵun ımperııasynyń kósemi Attıla týraly jazylǵan dúnıe az emes. Alaıda onyń kópshiliginde “qanisher”, “jaýyz”, “varvar”, “basqynshy” retinde sýretteý basym. Al, Sizdiń qoıylymda Attıla beınesi barynsha aqkóńil, aq-júrek. Bul akter jasaǵan beıne me, álde Sizdiń rejısserlik sheshimińiz be? Jalpy qoıylymda ne nársege basa mán bergińiz keldi?
Bul eń negizgi suraq dep oılaımyn. Qoıylymǵa daıyndyq barysynda biz Attıla jaıly qanshama kitaptardy, shyǵarmalar men taldaýlardy oqydyq, fılmderin qaradyq. Attıla týraly materıal qansha kóp bolsa, eki ushty dúnıeler de sonshalyqty telegeı teńiz. Rasynda da biraz materıaldarda Attılany «varvar» dep qabyldaǵan. Al, Eýropanyń bizden bir artyqshylyǵy – olar Attıla jaıly qanshama keri pikirler kóp bolsa da ony basqynshy-qanisher dep emes, parasat-paıymy bıik úlgi – tulǵa retinde moıyndaıdy. Eýropa ony qatty ulyqtaıdy. Attıla kúnderin ótkizedi, eskertkishterin qoıǵan. Onyń esimin úzdiksiz nasıhattaıdy. Al, biz nege nasıhattamaımyz?!
Men osy spektaklde Attılanyń boıyna qazaqqa qanmen kelgen jaqsy qasıetterdi sińirýge tyrystym. Sebep, ózderińiz de oılap qarańyzdarshy, eger ol «varvar» bolsa, ol sonda Rımdi jaýlap, jermen jeksen etse Rım qazirgideı gúldep turar ma edi?! Mádenıettiń oshaǵyna aınalar ma edi?! Attıla bar dúnıeniń baǵasyn bildi. Qarabastyń qamynan mádenıet pen tarıhty bıik qoıdy. Eger ol qanisher bolsa, Rafael ony XV ǵasyrda Qudaıǵa teńep, búkil Vatıkannyń tóbesine salmas edi ǵoı. Demek ol tómen adam emes. Bul adamnyń rýhy ólmeıdi dep oılaımyn. Sebebi sol rýhtar bizdi bıik etip tur. Tekti túbirdi qalyptastyrǵan osyndaı kisiler.
Attıla ómir súrgen kezeń tym aryda. Tipti handyqtar da, qazaq degen sózdiń de paıda bolmaǵan ýaqyty. Osynyń ózi rejısserge shabyt pen erkindik syılaıdy. Úlken keńistik pen fantazııa beredi. Sodan da men ony taza qazaqı uǵymǵa batyl jaqyndattym.
Taǵy da derekterdegi ol kisiniń is-áreketterin jiti baqylasaq, Attıla Franııaǵa, sol dáýirdegi Galııaǵa baryp, shalqyp, záýlim saraılar salyp ómir súrýine bolýshy edi. Ol kisiniń qany, jany óziniń elinde boldy da, qaıta oraldy.
Mysaly pesada Leonmen bolǵan sahnada, Leon Attıladan laýazymy jaǵynan qanshama tómen bolsa da onyń aıtqan sózine toqtap, oǵan kónýi úlken azamattyq pen parasat bıigi degen uǵymdarǵa kelip saıady. Bul dúnıeler avtordyń tarapynan remarkamen berile almaıtyn bolǵandyqtan meniń sheshimderimmen kórinis tapty.
Elin súımeıtin, halqyn súımeıtin adam Attıla sııaqty bolmaýshy edi. Búkil álemge qolyn sozyp, bıligin júrgizip otyrǵan tulǵa sonshalyqty qarapaıymdylyqqa ıe. Onyń ishki mádenıeti óte joǵary. Dosttyqa degen, mahabbatqa degen qatnastary bıik. Bizdiń mentalıtetpen salystyryp qarasaq ta, qazaqta báıbishesin eshkimge aıyrbastamaıtynyndaı, Attıla da Kere-Kony súıdi, máńgilik umytpady. Onyń ózi de pesadaǵy sózderinde mahabbatta turaqty adam ekenin aıtady. Báıbishesin eshkimge aıyrbastamady. Qalǵan áıelderi ımperııasynyń úlkeıýi úshin ǵana kerek boldy. Bylaı alyp qarasaq psıhologııalyq turǵyda týra ózimizdiń qazaqtyń mentalıtetine, qazaqı uǵymǵa óte jaqyn. Men ózim solaı dep qabyldadym. Dál osy spektakl bizdiń tabıǵatymyzǵa jaqyn bolýy kerek, bizdiń eń myqty degen dúnıelerimiz osy kisiniń boıynda bolý kerek dep sheshtim.
Estýimizshe, teatr ujymy qoıylym barysynda franýz attılatanýshy ǵalymmen tyǵyz baılanysta bolǵan eken. Eýropalyq zertteýshiniń keńesi ne qosty?
Iá, joǵaryda aıtylǵan attılatanýshy, ǵalym, pesa avtory Grıgorıı Tomskıı spektaklge barynsha zerttelgen, tarıhı dáldikter men dáıekter qosty. Ol kisiniń Attıladan bólek Qazaqstanǵa jasap jatqan eńbegi tolaǵaı. Attılany tereń zerttep kele jatqan ǵalymdardyń biregeıi Tomskıı Franııada Attılanyń saraıy sekildi keremet kórmeler ashty. Onyń budan bólek bizge osy materıaldy usynyp, qazaq sahnasynda sahnalasańyzdar eken degen tilek-nıetiniń ózi spektakldiń dúnıege kelýiniń bastaýy boldy.
Jáne Halyqaralyq Adam ınıstıtýtynyń prezıdenti Januzaq Ákim degen kisi de úlken qolǵabys boldy. Jalpy meniń tań qalǵanym, bul kisilerden bólek, bizge Attılany bastaǵaly meniń ózim bilmeıtin, tanymaıtyn qanshama tulǵalar, zııalylyr habarlasyp, úlesterin qosýǵa nıet bildirdi. Osy spektakldi bolsyn dep qalaǵandar kóp boldy.
Rólge akter tańdaýda qandaı talaptar qoıasyz?
Men ózimniń ıntýıııama senemin. Bul qabilet te maǵan kóp jylǵy tájirıbemen kelgen. Teatrda birinshi jyl jumys istep jatqanym joq. Teatr artıstterin de jaqsy bilemin. Kim alǵa bir qadam jasaı alatynyn da sezemin. Sondyqtan da qatelesýim múmkin emes dep oılaımyn. Sebebi artısterimizdiń ne bitirip, qandaı rólderdi oınap júrgenin jaqsy bilemin. Akterlerdi basqa ýaqytta da kóz aldymda ustap, baqylap júremin. Sodan osy jasaı alady-aý degen akterlerge róldi senip tapsyramyn. Eshbiri týǵanym da, týysym da emes. Men meniń talaptaryma saı keletin, eńbek ete alatyn akterlerdi tańdaımyn. Ómirde óte jaqsy aralasyp júrgen akter, sahnada salǵyrttanyp tursa onyń menen asqan jaýy joq. Tanymaı ketýge de baramyn. Men proess barysynda óte mádenıetti, sabyrly bolyp otyra almaımyn. Renjitip te, jylatýym da múmkin. Bul bizdiń jumysymyzdyń tabıǵaty. Rejısser proess kezde naǵyz dıktatorǵa aınalady. Rejısserlik úlken emoııaly, qaıshylyqty jumys. Biraq bul bizdiń robot emes, adam ekenimizdiń aıǵaǵy ǵoı. Degenmen men kóbinde akterlerge bir ushy ózime tıp jatsa da, erkindikti meılinshe kóp berýge tyrysamyn. Óıtkeni onyń shyǵarmashylyqqa ákeler paıdasy úlken.
«Attıla men Aeıı» tolǵaǵy uzaq spektakl boldy. Osydan 3-4 jyl buryn qoıylym jaıly oılap júrgenimde Attılanyń rólin Azat Seıtmetovqa bergim kelgen. Óıtkeni qazir Azat naǵyz babynda. Oılaý júıesi bolsyn, fılosofııalyq qyrlardy jetkize alý qabileti bolsyn, rýhanı tolysýy men jas mólsheri de týra kelip turdy. Sodan belgili bir sebepterge baılanysty Azat Seıtmetov róldi ala almaıtyn boldy.
Al, Aqbergen Jumabaevty alǵan sebebim oda erekshe bir “ızıýmınkalar” bar. Jalpy spektaklde geroı týýy kerek qoı. Talantyna nemese oılaý qabiletine baılanysty elestetkende ol bizdiń brendimiz bolýy kerek sııaqty boldy. Sodan osy balanyń baǵyn synap kóreıik dep, qansha jerge shabatynyn baqylamaqqa róldi tapsyrdym. Jalpy jaman emes sııaqty.
Bul qoıylymda tek 1-2 akterden basqa birińǵaı jas akterlar jumys istedi. Jalpy jastar qazir jumys jasamasa, ról almasa keıin kesh bolyp ketedi. Men ony da únemi oıda ustaımyn. Ról bergen jas akter aq ter-kók ter bolyp jumys jasap, sahnada tula-boıy dirildep, tóseledi. Mine sol diril artıstke qajet. Onsyz ol óspeıdi. Júreginde dirili bolmasa, ol qobaljymasa ol aıaq astynan sumdyq professıonal bolyp ketpeıdi ǵoı. Bul ártiske eń keregi. Kez kelgen úlken artıstke baryp surasańyz da aıtady, bári de osy tolǵanyspen ósken. Qazirgi jastar da psıhologııalyq, harrakterli rólderge, lırıkalyq rólderge suranys túsirip jatyr. Artıstiń izdenisi – úlken dúnıe. Meniń rejısser retinde akter boıyndaǵy baǵalaıtyn qasıetim de osy.
Qoıylym kompozıtorlarynyń biri QR Mádenıet jáne sport mınıstri, belgili kompozıtor Aqtoty Raıymqulova hanym eken. Jalpy ol kisimen jumys barysy qalaı júrdi? Shyǵarmashylyq tandem jasaı aldyńyzdar ma?
Ol kisimen etene jumys jasalǵan joq. Osydan biraz ýaqyt buryn qypshaqtar týraly derekti fılm túsirilgen. Sol fılmde haral mýzykasyn estip qalǵanmyn. Zertteı kele bul shirkeý mýzykasynyń da túbi qypshaqtardan alynǵan eken. Sodan maǵan Attılada sońǵy bir kishkentaı sahnaǵa úlken rýh beretin, fon jasaı alatyn mýzyka kerek boldy. Birden álgi áýen qulaǵyma kelip, esime tústi. Men Aqtoty hanymnyń osy daıyn shyǵarmasyn ǵana surap aldym.
Bir spektakldi jasaý úshin avtormen, sýretshimen, horeograf jáne kompozıtorlarmen jeke-jeke jumystar jasalýy kerek. Men osyndaı pressterdiń birinde ózime Ásel Omarova degen kompozıtor qyzdy ashqan bolatynmyn. Ol meniń «Tańsulý», «Kómbe nan» spektaklderime mýzyka jazdy. Qazir onymenen jumys jasaıtyn rejısserler qatary da kóbeıdi. Al, Attılada maǵan mýzykadan bir ýaqyttyń ekpini esýi qajet boldy. Sodan dostarym arqyly Sátjan Shamenov esimdi kompozıtor jigitti taptym. Ol jigit naǵyz maǵan keregin jazyp berdi. Ekeýmiz shyǵarmashylyq tandem quryp, úılesimdi jumysa jasaı aldyq.
Qoıylymnan baıqaǵanymyzdaı qoıýshy-sýretshiniń jumysy da erekshe kózge túsip turdy. Zamanaýı tehnologııa, 3D formatta qurastyrylǵan sahnalar kórermenge erekshe áser etkendeı boldy. Óz qoıylymdaryńyzda dekoraııany, rekvızıtterdi rejısserlik sheshimge qanshalyq paıdalanasyz?
Negizi meniń spektaklderimde dekoraııalar az bolady. Dekoraııany kóptep jasaǵym da kelmeıdi. Attılada da tek bir taq ǵana jumys jasaıdy. Qalǵany tehnıkanyń kómegimen. 3D formatta. Bul bir jaǵynan óte utymdy. 3D format Eýropada keńinen taraǵan dúnıe. Bizge kishkene tańsyq bolyp jatyr. Qazirde kópshilik rejısserler osy ekrandyq dekoraııaǵa bet burdy. Bul qaptaǵan dekoraıany alyp júrý qıyndyǵynan da aryltady. Mysaly qytaı spektaklderin qarasańyzdar teatrda qanshalyqty zamanaýı tehnıkany qoldanýǵa bolatynyn kóresizder. Al, bizge onyń endi ushy ǵana jetip jatyr ǵoı. Bul sheshim akterlerdiń oıynyna basynda qatty qıyndyq týdyrdy. Sebebi osyǵan deıin bundaı dúnıemen jumys jasap kórgen joqpyz. Sodan bir formasyn taptym. Ekrandardy tarıh paraqtary ashylyp jatqandaı etip jasaımyn dep oıladym. Kitaptyń ár betinde óz oqıǵalary beınelene beredi. Sahnalar qoıylady. Bylaı qarap tursaq qarapaıym dúnıe. Al tetigin tabatyn bolsaq sonyń bári jumys jasaıdy. Akterge de, rejısserge de kómektesedi. Degenmen de men bul dekoraııalardy akterden keıingi planda turyp, oǵan kómektesýi úshin ǵana qoldanamyn. Spektaklderimde estetıkalyq dúnıelerge kóp qaraımyn. Rejısser retinde kúshti mızansena qurýǵa salamyn. Óıtkeni mızansena - bul sahnanyń tili. Meniń sahnadaǵy tilim. Degenmen golografııalyq sahnalar sol mezettegi meniń oılarymdy alyp ketýge kóp kómek tıgizdi. Bul kıno emes qoı. Bul - spektakl. Tiri sahna. Bir saǵattyń ishinde eki álemdegi eki memlekettiń tarıhyn sıpattap, psıhologııasymen, sol kezeń atmosferasyn bere bilý kerek. Sodan bul sahnalar sımvolıkalyq sheshimdermen ketti. Keıbiri túsinýi múmkin. Kóbi túsinbeýi múmkin. Sol sekildi Kere Konyń qaza bolýy sondaı utymdy sahnalardyń biri boldy. Ony sahnada shalqasynan túsirip, óltirmeı-aq sımvoldyq sheshimdermen qaza bolǵanyn kórsettik.
Sizdi Alma Kákisheva dep biletin jurt, Alma Arǵyn degen jańa esim-soıyńyzǵa tosyrqap qalǵan joq pa? Jalpy munyń syry nede?
Jalpy Japondyqtar jastary alpysqa kelgende ózgeredi eken (kúlip). Tegin, túrin, esimderin, jalpy bolmystaryn ózgertip jańarady. Sodan qaıta týǵandaı bolyp, jańǵyrǵandaı bolady. Sol sııaqty japondyq menen de alys emes qoı. Bizdiń de, olardyń da qandarynda ǵunnyń qany bar. Sonymen qosa Alma Arǵyn degen de estilýi jaǵynan kórkemdik tandem, ádemi “psevdonım” boldy. Ár spektakl qoıylǵannan soń sahnamen qosa rejısserdiń de ómiri bir serpiledi. Siz bir kezeńnen ótesiz. Bul jumys bireýge unaýy, bireýge unamaýy múmkin. Mańyzdysy bul emes. Mańyzdysy seniń sol kezeńnen ótýiń. Bir keńistikten ekinshi bir keńistikke aýysýyń sekildi. Al sol jańa keńistikke kirgennen soń saǵan taǵy bir ıdeıa týady. Solaı jalǵasa beredi. Jalpy ózgeris qaı maǵynasynda da jaqsy dúnıe.
Sońǵysy dástúrli suraq, Sizdiń paıymyńyzsha Qazaq teatrynyń sońǵy on jyldaǵy jetistigi men kemistigi nede?
Men synshy emespin. Al teatr keńistigindegi jeńis pen kemistikti kásibı synshy óz sapaly synynda aıtýy kerek. Men eshqashan óz áriptesterime syn aıtpaımyn. Meıli ol rejısserler, akter qaýymy bolsyn. Ony aıtýǵa haqym da joq. Sebebi men de solardyń ishinde júrgen adamnyń birimin. Eger syrttan kásibı syn aıtylyp jatsa, ony qabyldaımyz.
Biraq, bizdiń halyq jaqsy dúnıeni ózderi birinshi kóre bermeıdi ǵoı. Bireý alystan baryp júlde alyp kelse, sony ǵana kókke kóteredi. Al rasynda ony oǵan deıin kórip te, estip te júrdi ǵoı. Másele laıyqty dúnıege laıyqty mán aýdarmaýda. Talǵamnyń tómendiginde. Oǵan renjýge de bolmaıdy. Shynynda bizdiń halyq óte talantty halyq. Bizdiń halyqtyń qanynda, DNK-synda qanshama ulylardyń aǵzalary bar. Sondyqtan da bundaı kóp dúnıeler tańsyq ta bolmaýy múmkin. Sodan keıin de qatty baǵalamaýymyz múmkin. Men áli de bizdiń tóńkerer dúnıemiz kóp dep oılaımyn. Artymyzdan qanshama talantty jastar kele jatyr. Sonyń ishinde, aıta ketsem, qyzdardyń rejıssýraǵa kóbirek kelgenin qalar edim. Rejıssýrada qyzdardyń qoltańbasy birden bilinedi. Olar bárine óte názik jol tabady. Al jigitterr tabıǵatynan jaýyngerler ǵoı. Bárin julyp-salyp jasaıdy. Qyzdar kóp dúnıeni uqsatatyn, joqtan bar jasaı alatyn halyq. Olar erinbeıdi. Degenmen bul mamandyq áıeldiki, erdiki dep bólinbeıdi. Bul tek kózqarastar men bolmystardyń erekshelikteri ǵana. Allanyń keı adamǵa bergen talanty, múmkindigi.
Meniń oıymsha bizdiń bir ketigimiz mádenı oshaqtarda mádenıettiń, ondaǵy ózekti taqyryptardyń keńinen talqylanbaýy. Problemalardyń túbirin tarqatpaıtyndyǵymyzda, jáne ony nasıhattamaıtyndyǵymyzda. Tek maqtaýlar jaýdyrmaı, aqıqatyn ashyp aıtpaıtyndyǵymyzda. Men maqtaýǵa qarsy emespin. Maqtaý da bir forma ǵoı. Qýaný, ókinish, ursysý sııaqty. Biraq onyń bári júıeli, kásibı túrde bolýy kerek. Onyń bárinen buryn ishki mádenıetti kóterý kerek. Al mádenıetsiz adamǵa biz ne isteı alamyz? Eshteńe de isteı almaımyz. Men mádenıet pen kásibı synnyń kóterilýin qalaımyn.
Suhbatyńyzǵa kóp rahmet, Alma hanym! Shyǵarmashylyǵyńyzǵa tabys tileımiz!
Sóz sońynda; Talantty jastar bar, olar ósip keledi. Men buny únemi aıtyp júremin. Al Attıla sııaqty babamyzdyń bıik qasıetteri sol jastarǵa da darı bersin degen optımısttik kózqaraspen suhbatymyzdy aıaqtaıyq.
fotograf: Ardaq Tóleýbaı