Kınodaǵy metamodernızm jáne "Aı qoıandary"

Krıstına Mıhaılova – kınorejısser, senarıst, ónertaný magıstri.

• Dıssertaııa taqyryby – «Metamodernızm kezeńindegi Azııa kınematografııasyndaǵy kıno tiliniń erekshelikteri». Bul zertteý jumysy Qazaqstandaǵy shyǵarmashylyq joǵarǵy oqý oryndarynyń magıstranttary arasynda ótken respýblıkalyq baıqaýda I orynǵa ıe boldy;
• Darolfonoun Talent Campus of 37th Fajr International Film Festival (Tegeran, Iran), Almaty Film Festival, Eurasia International Film Festival, Looking China Youth Film Project, International Space Art Summer School t.b. halyqaralyq kınofestıval men jobalardyń qatysýshysy;
• Baiqonyr ISFF - «Algiz» fılmi, «Eń úzdik fılm» (Almaty);
• B. Qılybaevtyń sheberhanasy men «Habar agenttigi» birigip uıymdastyrǵan «We love KZ » senarıı baıqaýynda «Aı qoıandary» atty qysqametrli fılminiń senarıi boıynsha jeńimpaz atanǵan.

Krıstına, sálemetsiz be! Metamodernızm – bul sizdiń magıstrlik dıssertaııańyzdyń negizgi zertteý nysany. Kınodaǵy metamodernızm taqyrybyna qalaı keldińiz? Bul sizdi ne úshin qyzyqtyrdy? Shynynda, bul baǵyt sizdiń fılmderińizdiń ózinen anyq kórinedi.

Sálemetsiz be! Sizdiń bul baılanysty kóre alǵanyńyz tamasha. Birinshiden, rejısser ári kınony súıetin adam retinde men sońǵy jyldary túsirilip júrgen fılmderden ortaq jańa nárseniń baryn baıqadym. Bul jańa nárseni sózben aıtyp jetkizý qıyn edi, biraq bul bir fılmnen ekinshi fılmge jalǵasyp, kóship júrdi. Keıinirek men magıstrlik dıssertaııamnyń taqyrybyn tańdaıtyn kezde postmodernızmnen keıingi paıda bolǵan ártúrli paradıgmalarǵa tap boldym. Ondaǵy oıym, bálkim, solardyń ishinen bireýi maǵan jańaǵy baqylaǵan jańa nárseniń ne ekenin túsinýge múmkindik beretin bolar degen úmit. Sóıtip, ishindegi bir paradıgma maǵan óte áser etti. Sonymen, metamodernızm degenimiz ne? Bul postıronııa, qabyldaýshynyń sanasynyń ózgermeli, turaqsyz kúıi, bilimdi ańǵaldyq t.b. Árıne, bunyń bári shartty estilýi múmkin, biraq negizgi sıpattamasy – qazirgi mádenıette ne bolyp jatyr degen suraqqa jaýap beredi. Osy jerde taǵy bir mańyzdy nárseni atap ótkim keledi, metamodernızmde/metamodernıstik týyndyda jaryq álemge degen qandaı da bir úmit jasyrynyp turady. Al rejısser retinde men de únemi sońynda sondaı úmit berýge tyrysamyn, ıaǵnı bir sáıkestik bar.

Ekinshiden, men azııalyq kınodaǵy metamodernızmdi zerttedim. Shekaralyq turǵydan qaraǵanda biz shyǵyspen baılanystymyz, biraq batystyq naryqqa baǵyt alǵanbyz. Árıne, biz azııalyq kınonaryqpen de óte jaqynbyz. Biraq meni máseleniń basqa jaǵy qyzyqtyrdy: «Biz azııalyq el retinde azııalyq kontekste daýysymyz qalaı estiledi? Biz bul kontınentte qandaı oryn alamyz?». Bul belgili bir dárejede ózińniń biregeıligińdi, kim ekenińdi izdeý degen sóz. Osy sebepten de men ǵylymı jumysymdy tek osy azııalyq kınematografııa taqyrybyna shoǵyrlandyrýdy sheshtim, tipti men onymen óte jaqyn tanys bolmasam da. Bul zertteýim maǵan bir oqpen eki qoıan atyp alýǵa múmkindik beretinin bildim, ıaǵnı paradıgmany tájirıbelik turǵydan qoldanyp úırenemin, ári ózim úshin múlde jańa álemdi ashamyn. Sondaı-aq ózimdi synap kórý de qyzyq boldy: basynda zertteýshi retinde men azııalyq kınoda metamodernızm bar degenge onsha senimdi bolmadym, bul jaı ǵana gıpoteza bolǵan edi.

Sonymen, metamodernıstik azııalyq kınoda Qazaqstan qandaı oryn alady eken?

Eń basty jańalyq bul dál qaı qazaqstandyq rejısserler metamodernızm ishinde júr degen nárse boldy. Ǵylymı jumysymnyń nátıjelerine súıene otyryp, qazir bizde metamodernıstik baǵyttaǵy fılmder bar dep tolyqtaı dáleldi túrde aıta alamyn. Bul fılmder jahandaný proessiniń ishinde, álemdik kontekstte progressıvtilik týraly  oı qozǵaıdy. Biraq degenimende bizdegi kınonyń basym kópshiligi bul –postmodernızm. Biraq onyń ózi eki ushty, bulyńǵyr. Máselen, bundaı kınolar postmodernıstik formaǵa ıe bola otyryp, biraq áli modernıstik mazmundy berý múmkin. Nemese kerisinshe – fılm akademııalyq formada bolýy múmkin, biraq postmodernıstik mazmunǵa ıe. Osyndaı tendenııalarǵa qaramastan, men qazaqstandyq tórt fılmdi metamodernıstik baǵyttyń úligisi retinde ataı alamyn. Olar: Jánibek Murtazınniń «Qys boıy jabyq», Samǵar Rahymnyń «Dıplommen aýylǵa», Ámir Ámenovtiń «Jazdyń salqyn túni» qysqametrli fılmderi jáne Erlan Nurmuhambettiń «Jańǵaq tal» tolyqmetrli fılmi.

Olar konstrýktıvtilikti postmodernızmniń dekonstrýkııasyna qarsy qoıady. Jalpy alǵanda, azııalyq kınodaǵy metamodernızmniń jarqyn mysaldary bola alatyn belgili kınorejısserler, olar: Jııa Jańke (Jia Zhangke), Dıao Inán (Diao Yinan) (Qytaı), Lı Chań-doń (Lee Chang-dong) (Ońtústik Koreıa) jáne Naomı Kaýase (Naomi Kawase) (Japonııa).

«Rýh shattyǵy» kategorııasy maǵan óte qyzyqty bolyp kórindi jáne meniń oıymsha, sol nárse sizdiń fılmderińizde de bar. Sońynda árqashan bir pozıtıvti kúı keshesiń. Kóp jas rejısserlerde kezdesetin muń joq. Bul kategorııa sizdiń shyǵarmashylyǵyńyzda mańyzdy ma?

Men bul «rýh shattyǵy» kategorııasyna kelgende G. Gesseniń «Bıser oıyny» shyǵarmasyna súıenemin. Bul ádebıet bolsa da, meniń oıymsha, shyǵarmanyń taqyryby onyń biraz tujyrymdamalaryn ǵylymı aınalymda paıdalanýǵa  múmkindik beredi. Sonymen qatar, «Rýh shattyǵy» kategorııasyn N. Gogoldiń «jarqyn kúlkisimen» de anyqtaýǵa bolady. Qazirgi azııalyq kınematografııada ıýmor batystyq kınoǵa qaraǵanda múlde basqa sıpatqa ıe. Batystyq metamodernıstik týyndylarda «postıronııa» bar – bul ázildiń óte kúrdeli  arhıtektýrasy, ol sondaı názik, kekesin bar, biraq tańdaýlysy jáne sarkastıkalyq. Soǵan qaramastan ol jerde bir ańǵal oı jatady. Azııalyq fılmderden men ondaı sarkazmdy kórgen joqpyn. Múmkin bul adamdardyń rýhanı bolmysyna, mádenıetine tán erekshelikten bolar. Azııalyq fılmderde bar bolýdyń qýanyshynan shyǵatyn kúlki bar. Bul «ıronııa» nemese «postıronııaǵa» qaraǵanda konstrýktıvti kózqaras. Kez-kelgen ázil ózi ázilge aınaldyryp otyrǵan nárseni qunsyzdandyrady, sóıtip biz ol nárseni múlde salmaqty qaramaıtyn deńgeıge deıin túsiremiz. Bul jaǵdaı batystyq metamodernızmniń sıpattamasy bola alady. Mysaly, Ýes Andersonnyń fılmderin alaıyq. Olardy metamodernızmniń úlgisi dep ataıdy. Maǵan rejısser retinde «rýh shattyǵy» men «jarqyn kúlki» jaqynyraq.

Ironııa da, postıronııa da ishtegi azaptan shyǵady – bul tabıǵı reakııa. Bul kategorııalar kerek emes dep otyrǵanym joq. Árbir satydan ótý kerek. Ózindik bir jańalyq ashýǵa baǵyttalǵan Qazaqstandyq fılmder de ol tek óz ýaqytymen ǵana. Ádette jańa paradıgma ózinen burynǵylardan bas tartýǵa tyrysady. Bul bálkim, durys emes shyǵar.

Sonda siz sabaqtastyqty qoldaısyz ba?

Iıa, bir qubylys ekinshi qubylysqa jalǵasady, bul qalypty proess. Keı shyǵarmalarda boıyna birinshi men ekinshisi birigedi jáne osyndaı shyǵarmalar áli kóbeıedi.

Ger Frank fılm úshin eń laıyqty taqyryp bul týý men ólim dep aıtqan eken. Al siz úshin shyǵarmashylyqta qandaı taqyryptar qyzyqty?

Týý jáne ólim bul óte qarapaıym jáne jaqsy taqyryp. Men Ger Franktyń fılmderin qalaı túsirgeni jaıynda óz tájirıbesimen bólise otyryp jazǵan kitabyn oqyǵanmyn. Mátindi oqyp otyryp meniń janym shynymen lázzat aldy, shabyttandy. Ol jerde barlyǵy qarapaıym. Qarapaıym forma, qarapaıym taqyryptar. Bul maǵan óte jaqyn. Meni erkindik taqyryby da qyzyqtyrady.

«Algız», «Aı qoıandary» fılmderińizde basty rolderde barlyǵy balalar. Biraq, bul týyndylardy balalar fılmi dep ataý qıyn. Ne sebepti fılmniń ıdeıasyn balalar obrazy arqyly berýdi jón kórdińiz?

Túsirilim kezinde bizde balalar boldy, janýarlar boldy, sýyq degen sekildi qıyndyqtar boldy. «Aı qoıandary» fılminiń prodıýseri Dıana Ashımova dál aıtqan sııaqty: «Bizdiń rejısser jeńil joldy izdemeıdi!» (kúledi). Shynymdy aıtsam, men buny ádeıi istegen joqpyn, jaı ǵana fılmdegi men kórsetetin oqıǵalarǵa balalar obrazy kóbirek keletin edi. Fılmge balalardy alýdyń astarly máni bolǵan joq.

Jas rejısserler fılmderinde balalar beınesin óte jıi qoldanady. Solaı olar óz basynan ótken jalǵyz tájirıbege alystan baǵa bere otyryp, balalyq shaǵyn zerdeleı alady. Bundaı baǵa berýlerde óte kóp qaıǵy, muń kezdesedi. Bir kezderi mende osyndaı fılmderge degen ishki qarsylyq bolatyn. Biraq, keıin men jas rejısserlerdiń qaıǵyly balalyq shaq týraly muńdy fılmder túsirýi zańdy ekenin túsindim.

 

Fılmderińizdegi operatorlyq jumys týraly aıtyńyzshy. Meniń oıymsha ol rejısserlik konepııany óte dál beredi.

Kadrda adam artynda ornalasqan, keıde tipti adamsyz ózi ǵana kórinetin natýra men úshin basty keıipker. Bizdi qorshaǵan orta, tabıǵat tek dekoraııa, syrtqy fon bolmaýy kerek, tipti bola almaıdy degenge senemin. Men ony naqty tiri nárse retinde qabyldaımyn. Meni ádette biz eleı bermeıtin qarapaıym dúnıelerdiń kadrda qalaı kórinetindigi qyzyqtyrady. Eshqandaıda erekshe emes: qarapaıym zattar, bizdi qorshaǵan dúnıeler. Al kadrda olar shynaıy tiri kórinedi. Mine, osy oıdy operatorǵa túsindirý mańyzdy.

Krıstına, sizdiń avtorlyq kınoǵa degen kózqarasyńyzdy bilgim keledi. Siz úshin avtorlyq kórqarasty berý mańyzdy ma, álde túsirilim tobyna shyǵarmashylyq erkindik beresiz be?

Túsirilim tobymen kelisimge otyratyn kezde siz aldymen kimderdi tańdaıtynyńyzdy sheshesiz. Ári ol adamdardyń oılaý júıesi sizdiń kıno týraly tipti, ómir týraly kózqarastaryńyzǵa belgili bir dárejede sáıkes kelýin eskeresiz. Eger men bireýdi jumys isteýge shaqyryp otyrsam, onda meniń oǵan sengenim. Bastysy sondaı senim bildire alatyn adamdy tabý kerek. Ári qaraı men ózimniń rejısserlik jumysymmen aınalysamyn, operator óziniń operatorlyq jumysymen, dybys rejısseri óziniń sharýasymen degen sııaqty. Eger men bastapqy tańdaý kezinde jańylysqan bolsam, onda árıne, avtor retinde óz pozıııamdy qorǵaýym kerek bolady.

Demek, siz avtorlyq kınonyń qoldaýshysysyz, barynsha kollektıvti avtorlyq kınonyń degenim durys bolar.

Ol kollektıvti emes bola almaıdy da. Tipti, rejıser dıktator bolǵan kúnniń ózinde de.

Tarkovskıı sekildi me?

Iıa, báribir de rejısserdiń múmkindikteri sheksiz emes. Ol jerde tek óziniń mamandary ǵana isteý kerek kóptegen dúnıeler bar. Men avtorlyq kıno degendi avtorlyq kózqarasty jetkizý degen túsinikpen baılanystyramyn.

Sizdiń fılmderińizdegi keıipker harakteriniń metaforasyna aınalǵan nemese ózindik belgili bir qyzmet atqaryp turatyn tamasha peızajdarǵa erekshe nazarym aýdy. Siz úshin kadrdaǵy sulýlyq qanshalyqty mańyzdy?

Sulýlyq bul óte sýbektıv túsinik. Árıne, ol óte mańyzdy, sebebi árbir kadr ózinshe bólek bólshek. Kınonyń ózi osyndaı bólshek kadrlardyń túıisýinen paıda bolady. Biraq bul bólshekter jeke-dara turǵanda qandaı bolsa da mańyzdy emes degendi bildirmeıdi. Sulýlyq pen qarapaıymdylyq men úshin tyǵyz baılanysty. Bálkim, sulýlyq - bul jeke adamnyń kózi úırenip qalǵan erekshe unatatyn, artyq kóretin nársesine baılanysty shyǵar. Sondyqtan da, ne kóretinińdi durys tańdaý bul tek kınogerler úshin ǵana emes, bárine birdeı mańyzdy. Mysaly, "kórý gıgıenasyn" mektepten bastap oqytý óte ótkir másele.

Kadrlardyń túıisýi demekshi... Men kelesi suraqty montaj taqyrybyna baǵyttaǵym kelip otyr. Oǵan degen kózqarasyńyz qandaı? Siz óz fılmderińizdi ózińiz montajdaısyz ba? Fılmniń sońǵy nusqasyna kirmeıtin materıal kóp bola ma?

Kóbine josparym boıynsha barlyq materıal fılmnyń sońǵy nusqasyna enedi. Fılmderimniń kóbin ózim montajdadym, biraq bárin emes. Montaj rejısseri ol rejısserdiń basty jaqtasy, onymen jumys isteı bilý – qajettilik. Biraq, montaj ústelinde otyryp jumys isteı alý qabileti árbir rejısserge paıdaly bolar edi dep oılaımyn. Sebebi, bul jumys sizge eń sońynda ekranda ne qalatynyn túsinýge múmkindik beredi, al bul túsirilim barysynda kóp kómektesedi.

Keıbir rejısserler bizdiń mamandyqtyń tehnıkalyq, óndiristik jaǵynan ózderin alshaq ustaıdy. Tehnıkalyq másele jaǵynan barlyǵynyń qalaı ornalasqanyn túsine almaıdy. Meniń oıymsha, stýdentterge tehnıkalyq baqylaý bóliminde quality-check kýrsy sııaqty ekskýrsııa ótkizý kerek. Kıno bul ıfrly álem, sondyqtan sen bul salada saýatty bolmasań, onda sen óz mamandyǵyńdy tolyq bilmeısiń degen sóz.

Krıstına, siz kınonyń túsirilimine barynsha tııanaqty oılastyrylǵan  daıyndyqpen kelesiz. Siz úshin fılmdi daıyndaý proessinde shyǵarmashylyq daıyndyq qanshalyqty mańyzdy?

Daıyndyq túsirilimniń fýndamenti. Bul sizge ári qaraı túsirilim barysynda shyǵarmashylyqpen aınalysýǵa jáne óz fılmińizdiń keńistiginde bolýǵa múmkindik beredi. Mysaly, birde men túsirilimniń úshinshi kúni kózildiriksiz júrgenimdi baıqadym, negizinde onsyz kózim jaqsy kórmeıdi. Bir qadamnan ary qaraı bári bulyńǵyr, bergi jaǵy anyq. Sóıtip, monıtorǵa jaqyn otyryp qaraýǵa, akterlermen de jaqynyraq jumys isteýge týra keldi. Sáıkesinshe men vızýal túrde fılmimniń ǵana ýaqyty men keńistiginde ómir súrdim. Bul eshqandaı artyq nárselerge kóńil bólmeı, oıyńdy bir jerge shoǵyrlandyryp jumys isteýge múmkindik beredi. Túsirilim - óte úlken energııany qajet etetin proess. Eger sen túsirilim barysynda taǵy bir nárselerdi uıymdastyrýmen júrseń, qýatyńdy bos shashyp, rejısser bolý múmkindiginen aıyrylyp qalýyń múmkin.

Krıstına, jaqyn arada óz aıasynda sizdiń «Aı qoıandary» fılmińizdi respýblıkalyq bas arnadan kórsetetin joba týraly tolyǵyraq aıtyp ótseńiz.

Bul 50 serııadan turatyn «Men Qazaqstandy jáne qazaqstandyqtardy ne úshin súıemin» dep atalatyn joba. Árbir serııa - shynaıy oqıǵanyń jelisimen túsirilgen qysqametrli fılm. Olar ártúrli adamdar týraly túsirilip, Qazaqstannyǵ barlyq aımaǵynan kelgen fılmderdiń ishinen iriktelip alynǵan tańdaýly jumystar. Maǵan bul jobanyń konepııasy óte jarqyn kórindi. Basty ereksheligin atap ótkim keledi: derekti oqıǵa kórkem fılmge aınalýy kerek. Bul jerde aınaladaǵy shynaılyqty kórkemdik turǵydan túsiný degen etıkalyq másele qozǵalady. Negizinde bul salystyrmaly túrde jańa bolyp esepteletin erkin ınterpretaııa, qazir bul janr «postdok» degen ataýmen tanymal. Bul fılmder qandaı bolsa da, bir ortada ómir súretin shynaıy adam týraly jasalǵan shynaıy adamnyń shyǵarmasy.

Jalpy jobanyń negizinde patrıotızmdik pafos bar, biraq siz fılmińizde bul pafosty ózińizdiń «jarqyn fılm» degen anyqtamańyzǵa deıin túsirip ala bildińiz, bul ıdeıany pozıtıvti, shynaıy, qarapaıym qabyldaýǵa deıin jetkizdińiz.

Kóp adam menen: «Bul ıdeıaǵa qanshalyqty salmaqty qaraısyń?» dep surap jatty. Barynsha salmaqty qaraımyn. Al qysqametrli fılmmen telearna efırine shyǵý óte sırek kezdesedi.

Jobanyń geografııasy týraly kishkene aıtyp ótkim keledi: ártúrli qalalar men ártúrli prodakshndar qatysty, oqıǵalardyń ózderi elimizdiń burysh buryshynan tańdaldy. Mysaly, Oralda ótetin oqıǵany Qaraǵandydaǵy prodakshn túsirdi. Bundaı fılmderde shynaıylyq tipti kólemdirek bolyp shyǵady dep úmittenem.

Oqıǵany qalaı tańdadyńyz?

Konkýrsqa senarıst emes qazaqstandyqtardyń ótinim jiberýin surady. El otbasy, týystary, balalary, tanystary týraly oqıǵalardy jibere bastady. Al men ózimniń tanysym, astrofotograf týraly oqıǵa jazdym jáne Aıda ómir súretin qoıandar týraly jeke fılm túsirýge múmkindik aldym.

Bolashaqqa qandaı josparlaryńyz bar? Tolyqmetrli fılm túsirý oıda bar ma? UKQMO pıtchıńge qatysýǵa ótinishterdi qabyldaı bastaǵanyn habarlady...

Iıa, biz oǵan daıyndalyp jatyrmyz. Ótinim beretin ýaqytty asyǵa kútesiń ǵoı. Óz jobalary úshin janyp-kúıip júrgen óziń sııaqty ártúrli adammen, áriptestermen kezdesesiń. Fondqa ótinish formasyn jiberýdiń ózi birshama daıyndyqty qajet etedi. Óte kóp qujattardy jınaý kerek bolady: sınopsıs, senarıı, qosymsha mátin faıldary, josparlar, smeta - bul fılm boıynsha isteletin óte úlken sharýalar. Bul batystyq kınoóndiriste subject dep atalady. Bunyń bárin oryndap bolǵan soń óz fılmińniń túsirilý múmkindigin seze bastaısyń. Men adamdy osyndaı kóńil-kúımen kórgendi unatamyn.

Tolyqmetrli fılm túsirý týraly aıtar bolsam, ııa, oǵan daıyndyq kerek. Oǵan deıin rejısser kórermen nazaryn jeke-dara jaýlaıtyn birshama fılm (kóptegen mınýt) túsirýi kerek. Óz fılmderińe daıyn bolýyń kerek. Iaǵnı, tek qalaý ǵana emes, jasaýǵa daıyn bolýyń kerek.

Krıstına, óte qyzyqty áńgimelerińizge kóp raqmet! Shyǵarmashylyq shabyt tileımiz! Isińizge sáttilik!

---

Suhbattasqan: Kamıla Gabdrashıtova

Orys tilinen aýdarǵan: Mereı Qosyn