Reseıge kelip, qandaı áserlerge bólenýdesiz?
Ózińniń jeke retrospektıvalaryńa barý óte erekshe. Al, Reseıge men jetinshi márte kelip otyrmyn. Alǵash ret 1992 jyly boldym. Alaıda ol kezde bul jer óte qunarly edi. Negizi orys ádebıeti men kınosy: Andreı Tarkovskıı, Aleksandr Sokýrov, Nıkıta Mıhalkov — maǵan óte jaqyn. Degenmen, ádebıet jaqynyraq. Men úshin asa mańyzdy tulǵa – Chehov, sebebi ol búkil adamzat enıklopedııasyn jazyp shyqty emes pa! Chehov maǵan ómirge basqa kózben qaraýǵa úıretti jáne onyń shyǵarmalaryn birneshe márte qaıta oqı otyryp men ómirdi ol jazǵan detaldar arqyly kóre bastadym. Batysta Chehovqa qaraǵanda Dostoevskııdi jaqsy tanıdy. Men onyń da shyǵarmalaryn súıip oqımyn. Alaıda, Dostoevskııdiń shyǵarmalaryn senarııge negizdeý onyń melodramany realızmmen qosa ushtastyrýyna baılanysty óte qıyn. Buryn «Albastylar» shyǵarmasyn ekrandamaqshy bolǵam, alaıda áli kúnge deıin bul ıdeıamnyń ústinde kóp oıǵa shomamyn.
Men úshin Dostoevskııdiń shyǵarmasyn sizdiń ekrandaýyńyzda kórý óte qıyn. Sebebi, sol Dostoevskııdiń shyǵarmalarynda aıaqtalmaı, aıtylmaı qalǵan oı kóp emes pa!
Joq, men úshin onyń shyǵarmalaryn ekrandaý óte qyzyq, ári tabysty bolar edi. Biraq, ote aýyr jáne qıyn jumys. Eshbir ekranızaııa ıllıýstraııa bolyp ketpeýi kerek. Sátti adaptaııa jasaı otyryp rejısser ekrandalyp otyrǵan shyǵarmadaǵy basty detaldardy emes, shyǵarmanyń negizgi rýhyn, mánin jetkize alady. Mine, dál osylaı Sakýrov jumys jasaıdy. Dostoevskııdi Akıra Kýrasava qoıdy, tipti shyǵarmashylyq metodtary Dostoevskııden alys bolsa da, onyń shyǵarmalaryn Bresson da ekrandaı aldy. Soǵan qaramastan, men «Karmannık» fılmin «Prestýplenıe ı Nakazanıe» shyǵarmasynyń eń sitti nusqalarynyń biri dep bilemin. Sondaı-aq, Bresson «Krotkaıa» shyǵarmasynda ekrandaǵan bolatyn. Mine, dál osy fılmder kezinde meni kıno álemine ákelgen bolatyn.
Ne úshin jáne qalaı fılm túsirýdi bastaǵanyńyzdy tolyǵyraq aıtyp berińizshi.
Men, tek odan artyq eshteńe oılap taba almadym. Meniń eshqandaı kıno salasynda bilimim bolmady. Men jaı ǵana ınjener-elektrık boldym. Mamandyǵym jeke ózime unamaıtyn jáne sol sebepten ózimdi árdaıym ózin joǵaltqan, baqytsyz jandaı sezinetinmin. Árıne keıin bul isti tastap men fotografııamen aınalysyp kettim, alaıda adam ózin tabý úshin saıahattaý kerek degen tujyrymǵa kelip, fotograftyń da jumysynan bas tarttym. Alty aı men, ofııant bolyp jumys istep, London qalasynda turdym. Sol kezderi maǵan Batysta ómir súrgim keletindeı kórinetin. Dos ataýly mende bolmaıtyn, kitap kóp oqyp, kesh qaıtara fılmder kóretinmin. Kúnderdiń bir kúninde kitaptardyń arasynan Gımalaı týraly bir kitapsha taýyp aldym. Sol kitapty oqı otyryp, múmkin bar ómirimniń maǵynasy shyǵysta bolar degen úmitpen Nepalǵa ketip qaldym. Birde Býddalyq hramda otyryp, taýlarǵa kóz júgirttim de óz elimdi, jerimdi qatty saǵynǵanymdy túsindim. Sonda oılanbastan elime oralyp, óz ómirimdi qalaı jalǵastyrýǵa bas qatyrmas úshin bir jyl áskerde bolýdy uıǵardym. Men óte erinshek adammyn, sondyqtan ásker týraly oı meni óte qýantty. Sonymen qatar áskerde men alǵash naǵyz túriktermen tanystym. Men batystyk júıede bilim aldym, sondyqtan, áskerge deıin jerlesterimdi kezdestirgen emespin. Ásker meniń Túrkııaǵa degen kózqarasymdy ózgertti. Árıne, jaqsy jaǵyna. Men kóp kitap oqýymdy jalǵastyra berdim jáne solaı bir kúni kitap dúkeninde Roman Polanskııdiń «Roman» atty estelikterine tap boldym. Polıaktyq gettodan shyqqan qarapaıym adamnyń kınematografııa Olımpynyń shyńyna shyqqany meni qatty tańqaldyrdy. Sol sátte múmkin men, rejısser bolarmyn dep oıladym. Osylaı áskerden keıin Londonǵa qaıta oralyp, kınomektepke túsip, birinshi semestrdan keıin oqýdy tastap kettim. Túrkııaǵa qaıta oralyp, óz elimdegi mektepke bardym. Mine osydan keıin, tek qana on jyl ótken soń men, ózimniń alǵashqy kınokartınamdy túsire aldym. Qysqasha men jaıly osylaı!
Osy aıtyp ketken shyǵarmanyń negizinde de fılm túsirý kerek sekildi. Degenmen, rejısser mamandyǵyn oqyp shyqtyńyz ba?
Men fılm túsirdim. Alaıda ol «Uzak» dep atalady. Men rejısser mamandyǵyn oqýdy bastap, tastap kettim. Rejısser úshin naǵyz jaqsy mektep – fılm kórip, túsirilim proessinde bolý. Buryn mektep kezinen-aq, dosyma qysqametrajdy fılmder túsirýge kómektesip, túsirilim alańynda akter bolǵanyma qaramastan kóp nárse úırengen bolatynmyn. Rasynda da sol kezderi qarap otyrsam kınomektepterden góri kópti úırenippin. Mine, sondyqtan bolar oqýdy tastap, ózime alǵashqy Arriflex 2C kameramdy satyp aldym. Ol dybysy arqyly árdaıym meniń esime mopedti túsiretin.
Siz qalaısha múldem qarajatyńyz bolmaı, alǵashqy fılmińizdi túsire aldyńyz?
Men óte qarapaıym fılmder túsirdim. Alǵashqy tolyq metrajdy fılmim – «Qalashyq». Túsirilimge meniń barlyq týystarym qatysty. Tipti, ata-anam tústi. Ol fılmde dybys óte nashar boldy. Replıkany biz shynaıy sózbe-sóz arqyly jetkizdik. Men sóılemdi assıstentime aıtatynmyn, al ol akterlerge, al akterler sony kameranyń aldynda qaıtalaıtyn. Sol epızodty biz meniń ekinshi «Mayıs Sıkıntısı» fılminde qaıta qoıǵan bolatynbyz.
Qazirgi tańda qarajatty qaıdan alyp otyrsyz?
Úlken festıvalder óte mańyzdy. Berlınale, Kann, Veneııa syndy kınofestıvalderge qatysa otyryp, fılmdi jaqsy satý múmkindigi bolady. Sol qarajatqa kelesi fılmdi túsirý jaǵdaı týady. Alǵashqy ózimniń 3 fılmim óte tómen qarajatqa túsirildi sondyqtan, búgingi kúnge deıin fılmderimdi ózim qarjylandyryp keldim. Keıinnen, qarajat máselesin sheshýge fılmderimniń Kann festıvaline qatysqany kómektesti. Al, sońǵy jyldary Túrkııa rejısserlerine úkimet tarapynan qoldaý kórsetilip, qarajat bóline bastady. Bastysy jas rejısserlerdiń shyǵarmashylyǵynyń bastaýyna qolushyn beredi. Sol sebepten, meniń oıymsha, qazir túrik kınosynyń jaǵdaıy burynǵydan jaqsy.
«Zerkalo» festıvali kóbine sizdi teńeıtin Andreıa Tarkovskııdi eske alýǵa arnalǵan. Tarkovskıı siz úshin kim: - muǵalim, syrlas, dos? Sizdiń «Uzak» fılmińizde óte qyzyq epızod bar: basty keıipker teledıdardy kóre otyryp, óziniń týysyn bólmeden shyǵarý maqsatynda pornografııalyq kórinisten Tarkovskııdiń fılmine aýystyrady.
Tarkovskıı — meniń súıikti rejısserlerimniń biri. Tarkovskıı túrik kınosynyń qalyptasýyna úlken áserin tıgizdi. Men bárinen de «Aına» fılmin jaqsy kóremin. Al, «Uzak» fılmine keletin bolsaq, onda keıipker bir ıdealdy izdeıdi, sondaı-aq, sol ıdealy basty keıipkerdiń aǵasynyń ómirinen óte alysta. Basty keıipker Tarkovskııdi praktıkalyq maqsatta qoldanady. Iaǵnı, ol shynaıylyqqa negizdelgen, ishpystrarlyq kadrlardy izdep, sol arqyly inisin bólmeden shyǵarýdy kózdeıdi. «Uzak» — bıografııalyq boıaýy qanyq fılm. Eń qyzyǵy kınematografııaǵa kelmesten buryn men ózimdi osy fılmniń basty keıipkeri, qaharmany sezinetinmin. Men negizi segiz jasymda Ystanbulǵa kóship barǵanyma qaramastan, aýyldyń týmasymyn jáne qala eshqashan meniń ortam bola almady. Solaı, jas ulǵaıa adamdarǵa degen senimsizdikpen qatysty is bolmaǵandyqtan men adamdardan alystaı bastadym. Dál osy sezimder men osy fılmde kórsetýge tyrysqan naǵyz qorqynyshty sezimder bolatyn. Sondyqtan men úshin osynyń barlyǵyn ekinshi keıipker arqyly jetkizý ońaıyraq boldy. Biraq, men bul oıymmen aýyldaǵy ómir qalaǵa qaraǵanda jaqsy, ońaı, durys degen tujyrymnan aýlaqpyn. Bul fılm sonymen qatar «Poterıannyı»dep te atalýy múmkin edi. Sebebi fılm adam tek aldynda maqsat, baǵyty bolǵanda ǵana baqytty bola alady degen oıdy túıedi.
- Al, sizde baǵyt qaıdan paıda boldy?
- Iá, men óz qutqarýshymdy ómirdiń maǵynasy bola alatyn sheksizdiginde kúshi bar ónerden taptym. Óner – shynynda da sheksiz. Ony joq etý múmkin emes. Jáne ómirdiń árbir qıyndyǵyn óner arqyly beıneleýge bolady. Bunyń barlyǵy bir teropııa ispetti.
- Eger de sóz Tarkovskııdiń áseri jaıly bolsa, onda birinshiden sizdiń fılmderińizden «İklimler» fılmińiz Tarkovskııge jaqyn deýge bolady ǵoı?
- Shynyn aıtsam, «İklimler» jaıly ıdeıa meniń oıyma aıaq astynan kelgen bolatyn. Birde jarym Ebrý ekeýmiz qara teńiz jaǵalaýynda tańǵy asymyzdy iship otyryp, áýesqoı kameramen túsirgen fılmimizdiń sahnalaryn, mátinin ortaǵa salyp, sóz qylyp otyrǵan bolatynbyz. Al ony biz kórgende, nátıjesiniń kóńilden shyqqany sonshalyq, sońynda naǵyz tolyq metrajdy bir fılm shyǵa keldi. Sol sebepten bul fılm kópshilikke shynaıy bolyp kórinedi. Degenmen rasynda da shynaıy peıilmen jasalǵan kartına bolatyn. Biz aldyn ala eshteńe jazbadyq. Dıalogty da, sıýjetti de semka barysynda oılap taýyp otyrdyq. Men bas keıipkerdi jaqsy túsindim, tipti onyń jan dúnıesiniń ishine kirip shyqqandaı kúı keshtim. Basqa akterge men osynyń barlyǵyn túsindire almas edim. Al, jalǵyz sıýjettiń ıllıýzııasy ol tek birneshe kúndik montajdyń arqasynda. Túrkııadaǵy prokat nátıjesiniń qorytyndysy boıynsha bul fılm naǵyz sátsiz týyndy boldy. Múmkin kópshiliktiń kóńilinen akterlar shyqpaǵan bolar. Al, qalǵan jaǵynan álemdik kıno alańynda kerisinshe boldy. Fılm men buryn túsirgen fılderden álde qaıda sátti boldy. Meniń amerıkalyq dostaryma dál osy fılmim qatty unady.
- Reseıde bar fılmderińizden sońǵy Serdjıo Leoneniń «Birde Amerıkada» fılminen silteý alatyn «Birde Anadolyda» kartınańyz tanymal. Osyndaı kınotýyndy jasaý oıyńyzǵa qalaı keldi? Jáne bul kartınanyń Leonemen qandaı da bir baılanysy bar ma?
- Shyny kerek, meniń fılmimmen Leoneniń fılmi arasynda eshqandaı ortaq baılanys joq. Meniń fılmimde keıipkerler kóp sóılesedi, al fılmniń ataýy bar bolǵany áńgimege shaqyrýǵa negizdeledi. Ataý fılmniń túsirilimderi aıaqtalǵan soń keldi. Men bastan-aq fılmniń ataýynda túsirilim ótken Anadoly jerdiń ataýy bolǵanyn qaladym. Bastapqyda Anadoly tarıhy dep atamaqshy boldym. Biraq ataý tym eski bolyp estildi. Al Leoneniń fılminen keıin týra sol sekildi kóptegen ataýmen fılmder shyǵa bastady. Sondyqtan men sol fılmniń ataýyna súıengen birinshi adam emespin. Al oıǵa keletin bolsaq, sıýjetti maǵan Anadolynyń aıdalasynda túnde máıit izdegen bir dosym aıtyp berdi.
- Sizdiń sońǵy kartınańyz dıalogtyń kóptigimen barshany tańqaldyrdy. Biz bilýimizshe, sizdiń basqa fılmderińiz tildik uǵymdy sózsiz, kózqaraspen túsinýge negizdelgen. Qalaısha sizdiń bul kartınańyzda dıalog kóp bolyp ketti?
- Alaıda, dıalog arqyly tildiń kommýnıkaııada jetkiliksiz ekenin de kórsetýge de bolady. Iá, Fılmde dıalog kóp, biraq kópshiligi ótirik. Keıipkerler ózderin de aınalasyndaǵylardy da qur sózben aldap, ne aıtyp júrgenderin de bilmeıdi. Dál ómirdegideı. Eń qyzyǵy maǵan dıalogpen jumys jasaǵan óte unady. Fılmde sóz negizgi oıdy bermeıdi, biraq, orynnyń atmosferasyn týǵyzady. Sondaı-aq, keıipkerlerimniń dıalogtarynda Túrkııanyń shetindegi naǵyz túrik elementteri kezdesedi. Alaıda, ony eshkim túsine bermeıdi.
- Dál qazir sizdi ne qyzyqtyrady jáne qazirgi tańda qandaı jumys isteýdesiz?
- Biz Ebrý ekeýmiz jańa fılmniń senarııin jazýdamyz, alaıda, bul qupııa! Tek osy taqyrypta ekeýmizdi de qoǵamdaǵy senim men úmittiń daǵdarysy alańdatady.
Suhbat túpnusqasy «Seans» saıtynda
Aýdarǵan: Nazıra Ótegen