Suhbatymyzdy shyǵarmashylyq jolyńyzdan bastasaq. Kıno salasyna qalaı keldińiz?
- Kıno salasyna Aqan Sataev aǵamyz arqyly keldim desem bolady. Ózim kásibı túrde basketbolmen aınalysqanmyn, ulttyq jastar quramasynyń múshesi boldym. Ádettegi jattyǵýlardyń birinde Aqan Sataevtyń kastıng dırektory Sáýle Ahmedıevna meni baıqap qaldy. Sóıtip men alǵash túsirilim alańyna 12 jasymda keldim. Bul jarnamalyq beınebaıan bolatyn. Ártúrli basketbol trıýktaryn jasadyq. Túsirilim jarty saǵatqa sozyldy, jyldam boldy. Qolymyzǵa eki júz dollardan gonarar berdi. Ol kezde eki júz dollar degen jasóspirim úshin biraz aqsha ǵoı. Másele sol aqshada emes, maǵan túsirilim alańy erekshe bir álem sekildi kórindi. «Taǵy da túsirilim bolsa meni shaqyryńyzshy» dep Sáýle apaıymyzǵa habarlasa bastadym. Qazaqfılmge baryp kastıngterge qatystym, biraq ol kezderi fılmder az túsiriletin. Keıin Dárijan Ómirbaevtyń «Shuǵa», Slambek Táýekeldiń «Mahambet» fılmderine tústim. Sóıtip fılmderge túsip júrip, rejısserlikke qyzyǵa bastadym. 2005 jyly Tımýr Bekmambetovtyń «Dnevnoı Dozor» fılminde epızodtyń rolge ótip, kómekshi retinde surandym. Sóıtip kameranyń arǵy jaǵyna óttim.
Sizdiń rejısserlyq stılińizdiń qalyptasýyna yqpalyn tıgizgen belgili bir tulǵalardy ataı alasyz ba?
- Meniń súıikti rejısserim Stıven Spılberg, rejısserdiń barlyq fılmderin jatqa bilemin. Kelesi Roberto Benını. Nakty aıtar bolsaq «Ómir ǵajap» (La vita è bella) fılmi. Osy eki rejısserdiń fılmderin kórip óstim.
Sizdiń serıaldardan tolyqmetrli fılmderge aýysý jolyńyzǵa toqtalsaq. Fılm men serıal túsirilimderdiń aıyrmashylyǵy nede?
- Serıal men fılmniń aıyrmashylyǵy jer men kókteı dese bolady. Serıaldyń bıýdjeti eki, tipti úsh ese az. Sol sebepti kásibı akterler, mamandardy serıaldarǵa shaqyrýǵa bıýdjet saı kele bermeıdi. Serıalǵa kóbinese jas akterler shaqyrylady, túsirilimi de eki ese qıyn. Óıtkeni kúnine 20-25 sahna túsirý qajet. Ol fızıkalyq túrde óte aýyr, saǵat tańǵy jetiden tún jarymyna deıin jumys isteısiń. Kıno túsirseń kúninine bes alty sahyna túsiresiń asyqpaı, operatormen aqyldasyp rakýrstaryn qarap oılanasyń. Serıal túsirgen kezde bir jarys sııaqty bolyp turady. Aıta berseń aıyrmashylyq óte kóp.
Óz shyǵarmashylyǵyńyzdan siz úshin qaı týyndynyń mańyzdylyǵy joǵary bolyp tabylady?
- Qazirgi tańda «Qajymuqan» fılmi. Buıyrsa ákem Qurmanǵazy Qarmanulynyń «Jalǵyz atty jolaýshy» degen povestin túsirgim kelip júr. Ol úlken joba, oǵan asyqpaı daıyndalamyn. Buıyrsa bes alty jylda túsirip qalatyn shyǵarmyn.
Qajymuqan jaıly fılm túsirý ıdeıasy qaıdan týdy? Tańdaýyńyz nege dál osy tulǵaǵa tústi?
- Fılmdi túsirý ıdeıasy 2012 jyly paıda boldy, elimizde Qajymuqannyń 140 jyldyǵy toılandy. Qajymuqan týraly biletin aqparat sol kezde mekteptiń oqýlyǵynnan bolatyn. Ol týraly arnaıy kitaptar izdep, oqı bastadym. Qajekeńniń bastan keshken qıyn ómirine, sondaı-aq naǵyz patrıot bolǵanynnan tań qaldym. Keńes kezeńindegi «Znaı nashıh» fılmin qarap shyqtym. Ol fılm keńestik ıdeologııa kezinde túsirilgeni túsinikti ǵoı. Qazaqty birinshi planǵa qoıýǵa bolmaıtyn, sonyń kesirinnen Poddýbnyıdyń kóleńkesinde qalyp qalǵan. Jáne de tek qana Qajymuqannyń eki jyldyq ómirin alǵan. Sol kezde Qajymuqan týraly týǵannan sońǵy kúnine deıin kıno túsirý kerek dep senarııdi bastap kettim. Senarııdi jazyp Qazaqfılmge alyp keldim. Bıýdjet bolmaýyna baılanysty uzaq kútý qajet boldy. 2019 jyly Ulttyq kıno qoldaý ortalyǵy ashylyp, pıtchıńke qatystym. Irikteýden ótip, 2020 jyly túsirilimdi bastap kettik.
Qajymuqannyń boıyndaǵy qaı qasıet sizge erekshe bolyp kórindi? Jáne qandaı qasıetterdi úlgi turarlyq dep aıta alasyz?
- Qajymuqan naǵyz patrıot, ondaı patrıottar bizde joqtyń qasy. Bul kisige Túrkııada aqsha beremiz, saraı salyp beremiz, pasha bolasyń dep alyp qalǵysy kelgen. Dál solaı Shveıarııaǵa shaqyrǵan. Odan bastartyp, elim-jerim dep qaıtyp kelgen. 86 shet elderdi pasportsyz aralaǵan, óıtkeni onyń ataǵy onyń aldynda bolǵan. Qajekeńdi sol kezde búkil álem bilgen, qurmettegen. Adamgershiligin sózben aıtyp jetkize almaısyń, qanshama adamdarǵa kómektesken. Aqshany ózine jaratpaı, soǵysqa ushaq alyp beredi. Biraq ózi sońǵy kúnderin óte kúısiz ótkizdi.
Fılm barysynda sol kezeńniń tarıhyna úńildińiz. Bul kezeńdegi qazaq mádenıetiniń qaı qyrlaryn kórsetý mańyzdy boldy?
- Fılmdi túsirer aldynda senarıııdi Qajymuqannyń nemeresi, kompozıtor Baqytjan Qajymuqanovqa oqyttym, ol kisi batasyn berdi. Qajekeńniń jatqan jeri Temirlan aýlyna baryp quran oqytyp, qoı soıyp, basyna taǵzym etip túsirilimdi bastaǵan bolatynbyz. Qıyndyqtar óte kóp boldy. Qajymuqannyń ómiri qandaı aýyr bolsa, fılmniń taǵdyry sondaı boldy. Fılmdi bastaǵan kezde kovıdke tap bolyp, alty aı lokdaýnǵa túsip qaldyq. Búkil josparymyzdyń bári-byt shyty shyqty. Kınoda kúntizbelik-qoıylym jospary degen bolady. Sol kovıdtiń kesirinnen bizdiń bir-eki akterimiz ómirden ozdy. Tobymyzdyń bes-alty qyzmetkeri aýyryp, jumysqa qaıtadan orala almady. ırk shapıto salýymyz kerek edi. 11 mıllıon teńgege bir kompanııamen kelisken bolatynbyz. Olar bizdi aldap, ózderi Qytaıdan qoldanylǵanyn alyp bergisi kelgen eken. Biraq ony shekaradan shyǵara almaı, ózderi qashyp ketken. Olardy izdep, sotqa berdik. Sondaı neshe túrli qıyndyqtardan ótip, qarajat máselesine kelip tireldik. Biz Belarýsııaǵa týra Almatydan ushýymyz kerek edi. Kovıdtiń kesirinnen reıisti Astanaǵa aýystyryp qoıypty. Sol sebepti bizge 80 adamdy Almatydan Astanaǵa, Astanadan Mınskke qondyrdyq. Fılmdi aıaqtaý úshin páterimdi kepildikke qoıdym.
Fılmdegi basty keıipkerdiń ishki dúnıesin ashýǵa kómektesetin sahnalardy mysalǵa keltire alasyz ba?
- Fılm materıaly úsh jarym saǵatqa jınaldy. Prokatqa bir jarym saǵaty ǵana shyqty. Kóp sahnalar kesilip alyndy. Buıyrsa osy taqyrypta serıal jasaıtyn bolsam, osy materıaldan alarmyn, sol jerde múmkin bolady. Biraq osy nusqasynda Qajymuqannyń ár kúres aldynda tyrnaǵyn alatyn sahnasy kirmeı qaldy. Óziniń qarsylastaryna zaqym keltirmes úshin tyrnaǵyn alatyn edi. Kishkentaı detal bolsada Qajekeńniń qarsylasyna degen janashyrlyǵyn kórsetedi. Qajekeńdi zerttegenime on jyldan asty. Bul shynymen bolǵan oqıǵa ǵoı. Sondaı sahnalar óte kóp negizi.
Qajymuqan ómirin zerttegen kezde sizdiń kózqarasyńyzdyń ózgerýine áser etken qarama-qaıshy derekter kózge túsip pe edi?
- Iá. Qajekeńniń ómirin zerttep bastaǵan kezde Qajymuqantanýshylarmen kezdesip sóılestim. Qajumyqan týraly toǵyz kitapty taptym. Bir-birine qarama-qaıshy keletin derekter de boldy. Sol sebepti Janat Qasabekov ekeýmiz derekterdiń barlyǵyn eskerip, tańdalynyp, senarııge eńgizildi. Negizgi aıta ketetin másele Qajekeńniń ómirin bári biledi, sol sebepti qatty oıdan shyǵarýǵa, basqa jaqqa burýǵa bolmaıdy. Kórkemdik kıno bolǵandyqtan árıne oıdan shyǵarylǵan sahnalar bolady.
Kórermenderińiz fılmnen shyqqan soń qandaı sezimde bolǵanyn qalaısyz?
- Kórermender kınony kórip shyqqannan keıin rýhtanyp, Qajymuqannyń qandaı bolǵanyn, elim degen naǵyz patrıottyq sezimdi oıatatyndaı bolyp shyqsa dep oıladym. Eń bastysy nıetim, osy kınony kórgennen keıin qara domalaq balalarymyz qazaqsha kúreske jazylyp, bes-on jyldan keıin birinshi oryndardan kók týymyz jelbireı berse.
Qazaqstandaǵy tarıhı kınonyń bolashaǵyn qalaı elestetesiz? Sizdiń oıyńyzsha, ekranǵa áli jetpegen qandaı oqıǵalar men tulǵalar bar?
- Qazaqstandaǵy tarıhı kınolardyń bolashaǵy óte zor. Kóptegen batyrlarymyz bar, handarymyz bar degendeı ol degen on myń, jıyrma myń kıno túsirýge bolatyn shyǵar. Bylaı qazir bólip jaryp aıtpaı-aq qoıaıyn. Biraq kópke málim emes, aty shyqpaǵan batyrlarymyz da jetkilikti.