orys tilinen tárjimalaǵan Tilek Yrysbek
Garsııa Markes: Dostar arasyndaǵy bul áńgimeniń men úshin suhbat túrinde
bolǵanyn qalamasam da, seniń ómirińmen shyǵarmashylyǵyń týraly bilý men úshin óte
qyzyq. Eń aldymen senen suraǵym kelgeni, cenarııdi qalaı jazasyń ? Bunyń
qyzyǵy, ózim de senarıstpin. Ekinshiden,
sen uly ádebı týyndylardyń jelisi boıynsha kóptegen ekranızaııalar
jasadyń, al meniń kitaptarymnyń ekranızaılanýyna qatysty úlken kúmándarym bar.
Akıra Kýrosava: Meniń kóz aldymda senarııge aınaldyrýǵa turarlyq tyń
oılar týyndaıtyn bolsa, onda qonaq úıde qaǵaz qarandashpen jeke qalamyn. Sol
sátte, kóz aldyma búkil sıýjetti eleste otyryp, tipti fınaldyń qalaı
aıaqtalatynyna deıin bilemin. Eger shyǵarmany neden bastarymdy bilmeı tosylatyn
bolsam, onda oı aǵynyna boılaı otyryp tabıǵı túrde shyǵarma paıda bolmaıynsha
ilesip otyramyn.
Garsııa Markes: Aldymen sanańda birinshi ıdeıa paıda bola ma, álde obraz
paıda bola ma?
Kýrosava: Maǵan buny túsindirý óte qyıyn. Biraq, menińshe bári
úzik-úzik obrazdardyń qylań berýinen bastalatyn sııaqty. Biraq japondyq
senarısterdiń basym kópshiligi bárin kerisinshe jasaıdy. Aldymen olar senarııdiń
jalpy kartınasyn jasap, sahna quryp, sıýjetti júıelep baryp, jazýdy sodan soń
biraq bastaıdy. Kim biledi, biz qudaı bolmaǵan soń, bul da bir jaǵynan durys ta
shyǵar dep oılaımyn.
Garsııa Markes: Sen Shekspırge, Dostoevskıı men Gorkıge senarıı jazý
barysynda dál osy ıntýıtıvtik tásilderdi paıdalana aldyń ba?
Kýrosava: Tek fılm túsiretin rejısserler kórermenderge ádebı
obrazdary kınematografııa arqyly jetkizýdiń qandaı kúrdeli bolatynyn túsinbeıtin
sekildi. Máselen, bir jas rejısser detektıvti bir romannyń túsirilimi barysynda
týra kitapta beınelegengen orynda, ıaǵnı, temir jolda bir adamnyń óli denesin
jatqyzyp qoıady. “Qatelestiń – dedim men oǵan – Sen kitapty oqyp alǵannan keıin
onyń denesi temir joldyń mańynan tabylatynyn jaqsy bilesiń. Al kitapty oqymaǵan
oqyrmandar bul jer týraly eshteńe de bilmeıdi”. Sol jas rejısserdiń ádebıetke
degen magııalyq kúshi paıda bolǵanymen, biraq, kınematografııalyq obrazdy basqa
tásildermen de beıneleýge bolatynyn áli de túsingen joq.
Garsıa Markes: Sen kıno bere almaıtyn qandaı da bir ómirdiń shynaıy obrazyn
esińe túsire alasyń ba?
Kýrosava: Iá. Bul meniń ekinshi rejısser bolyp jumys istep
júrgenimde, Ilıdahı dep ataltyn kenshiler qalasynda oryn alǵan bolatyn.
Rejısserge sol jerdiń atmosferasy ǵajaıypqa toly ári sıqyrly bolyp
kóringendikten, túsirilimdi sol jerde jasamaq bolǵan. Biraq, taspada, qaladan
este qalarlyqtaı erekeshe baıqalatyn dáneńe de bolǵan joq. Biraq, biz óz
kózimizben kórgendi, taspadan kóre almadyq. Qalanyń shart-jaǵydaıynyń qaýipti
bolǵany sonshalyq, áıelder men balalar óz densaýlyqtaryna degen alańmen, máńgi
úreıli ómir keshetin. Sol jerge kóz salǵan adamǵa, shyndyǵynda, ol jerdiń peızajy
kóńilge kirbiń týdyryp, shyn beınesinen erekshe basqa bir beınede kórinis
tabatyn. Biraq, oǵan kamera qaýqarsyz bolǵandyqtan, baıqaı almady.
Garsıa Markes: Aqıqatynda, óz kitaptarynyń jelisi boıynsha túsirilgen
fılmderge kóńili tolǵan jazýshylardyń óte az ekenin bilemin. Al sen óz
túsirilimderińde qandaı tájirbıeler jasap kórdiń?
Kýrosava: Bul suraqqa jaýap bermesten buryn, men ózińnen mynany
suraǵym keledi. Sen meniń “Qyzyl saqal” atty fılmimdi kórdiń be?
Garsıa Markes: Men ony jıyrma jyl buryn alty ret qaıtalap kórgen
bolatymyn. Jáne kún saıyn balalaryma aıtyp otyratyndyqtan, aqyrynda balalarym
ony kóre almastaı bolyp ketti. Biz bala-shaǵamyzben birge seniń sol
fılmińdi basqa fılmderińnen artyq jaqsy kóremiz. Sonymen qatar, ol kıno
tarıhyndaǵy meniń eń bir súıikti fılmderimniń biri.
Kýrosava: “Qyzyl saqal” – meniń evolıýııamyń núktesi. Meniń árbir
keıingi shyqqan fılmderimnen, burynǵylary erekshelenip otyrady. Bul kartına
sońǵy kezeńniń, aldaǵy bir kezeńine bastaý boldy.
Garsıa Markes: Onyń ǵoı endi ras. Sonymen qatar, atalǵan fılmde este
qalar, umytylmastaı erekshe eki kórinis bar. Birinshisi duǵa jasaýdaǵy kórinis
bolsa, ekinshisi emhana aýlasynda oryn alǵan karatarısterdiń tóbelesi.
Kýrosava: Iá, degenmen, meniń ne úshin ol týraly aıtqym kelgenin
bilesiń be? Kitaptyń avtory Shýgýro Iamomoto óz romanynyń ekranızaııalanýyna
árqashan túbegeıli qarsy bolatyn. Onyń “Qyzyl saqaldyń” túsirilimine qarsy
bolǵanyna qaramastan, men tik minezime salyp odan ruqsat etýin erekshe tózimmen
talap ettim. Sodan baryp men oǵan alǵash ret kartınany kórsetkenimde ol maǵan:
“Mynanyń qyzyǵy, meniń romanymnan da asyp túsipti”,- dep baǵa bergen bolatyn.
Garsıa Markes: Oǵan nesimen qatty unady eken?
Kýrosava: Óıtkeni, ol alǵashyqyda-aq kınoǵa tán erekshelikterdi
elestete alatyn. Onyń menen, baqytsyz áıel taǵdyry men basty keıipkerge ózi
kórgendegideı qatty abaı bolýymdy talap etken jalǵyz suraǵy sol boldy. Bárinen
de qyzyǵy baqytsyz áıel taǵdyrynyń ıdeıasy roman deńgeıimen salystyrǵanda
birińǵaı bolmaı shyqty.
Garsıa Markes: Múmkin ol basqasha qaraǵan bolar. Jazýshylar arasynda
bundaı jaǵydaılar jıi bolyp turady.
Kýrosava: Dál ózi. Rasynda, keıbir jazýshylar ekranızaııalanǵan
óziniń shyǵarmalaryna qarap otyryp: “Meniń romanymnyń bul bólimi jaqsy
sıpattalypty ”,- dep aıtady. Biraq, shynyndyǵyna kelgende, ol rejısserdiń
qııalynan týǵan sheberlik. Men onyń nege olaı bolatynyn jaqsy túsinemin.
Olar ózderiniń jazǵysy kelgenimen, jaza almaǵan dúnıesin ekrannan anyq
baıqaıdy, al rejsısser, dál sonyń ózin ıntýıııasy arqyly tap basyp bere alady
dep oılaımyn.
Garsıa Markes: Bul endi anyq: «Poets are mixers of poisons». Onan
da seniń fılmderińe qaıta oralaıyq. Daýyldy ekranda tolyq kórsetýdiń
qıynshylyqtary bola ma?
Kýrosava: Joq. Bárinen qıyny ol janýarlarmen jumys jasaý. Raýshan
gúlin azyq etetin qumysqalar men sý jylandaryn mysal etýge bolady. Jylandy
qolǵa úıertý qatty sharshatty, olar ózderin jylan balyqtar sııaqty, ınstınkti
túrde ıreleńdemeıdi. Sondyqtan, biz jasyrynyp júrgen tym qorqynyshty jabaıy
jylandy ustaý týrasynda sheshim qabyldadyq. Ol óz rólin jaqsy oınap shyqty. Al
qumyrsqalarǵa keler bolsaq, olardyń kógildir gúldiń qaýyzyna órmelep baryp, gúl
sabaǵyna baldan iz qaldyryp, ary qaraı jalǵasty joǵary órmelep ketýi kerek
boldy. Shyndyǵynda bul ońaıǵa soǵa qoıǵan joq, biraq meniń olar týraly kóp nárse
bilgendigimniń arqasynda, bul áreketter oǵan tolyqtaı laıyqty bolatyn.
Garsıa Markes: Iá, men ony baıqadym. Biraq, bul ne týraly fılm?
Qumyrsqalarǵa qatysty basty máseleler qaıda? Jáne onyń daýyl men qandaı qatysy
bar?
Kýrosava: Az sózben kóp maǵyna ústep túsindirý óte qıyn.
Garsıa Markes: Kisi ólimi týraly?
Kýrosava: Joq. Bul ótken jyldyń jazynda, nemeresiniń hal
jaǵydaıyn suraı kelgen Nagasakıdaǵy atom bombasynan aman qalǵan kempirdiń
tarıhy. Meniń tańdaı qaqtyrar shynaıy túsirilim jasamaǵanymnyń sebebi, adam
shoshyrlyq qorqynyshty dramany túsindire almaı qalam ba dep qoryqtym. Atom
bombasynyń júrekke salǵan jarasy men qatar sol jaramen áli de ómir súrip kele
jatqandardy kórsetkim keldi. Men bombanyń qalaı tastalǵandaryn kórsem de,
biraq olardyń shynymen de tastalǵanyna óz kózime ózim sene almadym. Bárinen de
aýyry japondyqtar bul oqıǵany umytyp bara jatqany sııaqty.
Garsıa Markes: Bul tarıhı jadyny joǵaltýdyń japon ulty men japon bolashaǵyna
qandaı yqpaly bar?
Kýrosava: Japondyqtar bul týraly ashyq aıtpaıdy. Bizdiń saıasat
jumǵan aýzyn ashar emes. Sebebi, AQSh-tan ólerdeı qorqady. Múmkin olar Trýmenniń
atom bombasyn dúnıe júzilik soǵysty jyldam toqtatý maqsatynda tastaǵany týraly
aıtqan málimdemesine senip qalǵan bolar. Biraq, biz úshin soǵys áli de
jalǵasýda. Naqty derekterge súıener bolsaq Nagasakı men Hırosımada 230 myń adam
qaza tapqan. Al shyndyǵynda bul opattan jarty mıllıon adam qyryldy ǵoı.
Áli kúnge deıin atom bombasynyń emhanalarynda 2700 emdelýshiler óz
ólimin kútip 45 jyl boıy dertimen janatalasyp keledi. Tonyn ishine aınaldyryp
aıtqan da, atomdyq bomba japondyqtardy áli de qyrǵyndaýda.
Garsıa Markes: Menińshe, aqyl tarazysyna salyp paıymdar bolsaq, AQSh
atom bombasyn, Sábet odaǵy japonııany jaýlap alady degen qorqynyshpen tastaǵan.
Dátteri buǵan qalaı bardy eken.
Kýrosava: Iá. Biraq, atom bombasyn ne sebepti soǵysqa qatysy joq,
beıbit turǵyndarǵa tastaıdy? Áskerı bazalar da boldy ǵoı.
Garsıa Markes: Sonymen qatar olar atom bombasyn Japonııanyń eń jandy
jeri Tokıonyń júregindegi Patsha saraıyna da tastaǵan joq. Meniń oıysha AQSh
odaqtastarynan oljany qyzǵanyp, kelisim sózderdi tezirek ótkizý maqstynda
áskerı qýaty men saıası yqpalyn kórsetip qalǵysy keldi. Adamzat tarıhynda buǵan
eshbir memleket tózip bere almaıtyn edi (qazaqtar budan zorǵysyna tózdi. T.Y.).
Eger japonııa, atom bombasy tastalmaı turyp berilgen bolsa da, bári bir, búginge
deıin baıaǵy tragedııaly qalpyndaǵy memileketke aınalyp qala beretin edi.
Kýrosava: Bul týraly birdeńe deý qıyn. Nagasakıde ómir súrgen
keıbir kóptgen adamdar bul oqıǵany eshqashan esterine alǵysy kelmeıdi. Sebebi dál
osy oqıǵanyń kesirinen, kóptegen adamdar aman qalý úshin, óz jaqyndary men
balalaryn, aǵa-qaryndastaryn tastap bas saýǵalap qashýǵa májbúr bolǵan. Olar
álige deıin ózderin kináli sezinedi. Amerıka qarýly kúshteri jarylystan keıin,
alty jyldan soń eldi zalasyzdandyryp, ár túrli tásildermen halyqtyń esinen osy
bir apatty tez umyttyrýǵa bar kúshimen árekettenip baqty jáne oǵan japon úkimeti
de kómek kórsetti. Men, osy bir sharasydyqtan týyndap otyrǵan barlyq tragedııa,
túbinde soǵys órtin sharpyp ketýi múmkin degen oıymdy ashyq aıtýǵa daıynmyn. Biraq,
sol atalǵan eldiń, bomba tastalǵan elden, ıaǵnı Japon ultynan keshirim suraýy
tıis dep oılaımyn. Bul drama keshirim suralmaı, eshqashan aıaqtalmaıdy.
Garsıa Markes: Sonshalyq uzaqqa ma? Biraq, baqytty dáýir eshqashan bul
tragedııanyń óteýi bola almaıdy ǵoı.
Kýrosava: Arqańdy aıazdaı qarıtyn soǵys pen qarýly qaqytyǵystyń
tolyqtaı bastaýy atom bombasyn tastaýdan bastalady. Sol soǵystyń kesirinen,
atom bombasynyń energııasyn jasaý men paıdalaný júıesi qalyptasty. Al munymen
biz álemdi baqytty ete almaımyz. Bul eslańdyq.
Garsıa Markes: Túsinemin. Iadrolyq energııa ol sóz joq zulymdyq kúshi, al
bul Kýrsosvanyń basty taqyryby. Meni alańdatatyny sen ony qoldanýdyń qateligin
ózińshe bólek aıyptaısyń. Meni osy jaǵy alańdatady. Toqpen soqtyryp
óltiretin oryndyqtyń bolǵanyna qaramastan adamdar úshin toq bylaısha paıdaly emes
pe?
Kýrosava: Jalǵyz bul emes. Menińshe, atomdyq energııa adam balasy
ıe bola alatyn, ońaı basqarylatyn dúnıe emes. Múlt ketken bir qateliktiń ózi,
úlken kólemdi sharpyp, onyń tolqyndary júzdegen urpaqqa zııan keltirýi múmkin.
Basqa bir qyrynan qaraıtyn bolsaq, máselen qatty qaınaǵan sýdan, arandap qalmaý
úshin ony aldymen salqyndatyp alý kerek. Ǵasyrlarǵa jalǵasyp kele jatqan atom
bombasyn jalǵasty qaınata berýdi doǵarý kerek.
Garsıa Markes: Belgili bir dárejede Kýrosavanyń fılmderi arqyly men
adamzatqa degen óz senimimdi saqtaı alamyn. Jáne meniń biletinim, sen kóptegen
jazyqsyz adamdar japa shekkken bul ádiletsiz tragedııany sóz etkende, Amerıka men
Japonııa arasynda bul náýbetti umyttyrý úshin ózara kelisimder júrgizgenin alǵa
tartasyń. Biraq, bolashaqta, beıbit zamanda ol qoldanysqa enýi múmkin eken
dep, ıadrolyq energııany tolyqtaı shektep tuqymyn tuzaı etý menińshe, ádil baılam
emes sekildi. Múmkin, japondyqtardyń bul apatty umyt qaldyrý úshin AQSh-nyń
sanaly túrde Japonııaǵa istegen áreketterine keshirim suramaǵanyna narazylyqtan týyndaǵan dúrbleń shyǵar.
Kýrosava: Barmaq basty kóz qysty etýge bolmaıtyn, pende balasyn
adam etetin myna bir ómirde anyq-aıqyn bir nárse bar. Men, Chernobylde
paıda bolǵan segiz aıaqty jylqylardy nemese úrpisi biteý múgedek bópelerdi
bizdiń dúnıege akelýge qaqymyz joq dep oılaımyn. Menińshe bizdiń áńgimemiz óte
salmaqty bola túsken sekildi, men buny kemerinen bulaı asyram dep oılamap em.
Garsıa Markes: Biz bárin durys jasadyq. Biz qurǵan suraýly bul sanatqa
salmaq tússe, maǵynasyz báldýler aıtyp byljyraýǵa qaqymyz joq. Seniń dál
qazirgi túsirip otyrǵan fılmińde, búgingi aıtylǵan sózderge qatysty óris alar
qandaı oılaryń bar?
Kýrosava: Tap basyp týrasyn aıta almaımyn. Bomby tastalǵanda men
jap-jas jýrnalıst edim. Ol týraly qalaı bolǵanyn zerttep áldene jazbaq nıette
bolǵan em, basqynshylyq aıaqtalǵanǵa deıin tyıym salǵandyqtan múldem múmkin
bolmady. Al dál qazir atalǵan fılmge qatysty aqparat jınap, taqyrypty keńinen
zertteýdi myqtap qolǵa alǵandyqtan, bul oqıǵany burynǵydan qaraǵanda óte jaqsy
bilemin. Eger, men kartınadaǵy aıtqym kelgen óz oıymdy ashyq aıtyp qoıatyn
bolsam, onda ony Japonıa túgili búkil álemniń kórýine tyıym salar edi.
Garsıa Markes: Aramyzdaǵy bolǵan osy áńgimeniń jarııa etilýine ruqsat
etesiń be?
Kýrosava: Árıne, men qarsy emespin. Biz búkil álemniń kóptegen
adamdary erkin áńgimeleýge tıis taqyrypty qozǵap otyrmyz.
Garsıa Markes: Saǵan aıtar alǵysym sheksiz. Atalǵan barlyq jaǵydaılardy
men japondyq retinde sezine otyryp eskersem, mende bul taqyrypqa ymyrasyz yryq
tanytar em. Barlyq jaǵydaılarda da men seni jaqsy túsinemin. Soǵys eshqashan,
eshkimniń mańdaıynan sıpamaıdy.
Kýrosava: Onyń ras. Qasiret – ol qashan bir oq atylǵan sátte,
tipten Isa men perishtelerdiń ózi áskerı basshyǵa aınalyp shyǵa kelýinde bolyp
tur.
derekkóz: "Beseda Gabrıelıa Garsııa Markesa ı Akıry Kýrosavy"