Slambek Táýekel: Solovevtiń qazaq kınosyna sińirgen eńbegi zor

Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Qurmet ordeniniń ıegeri, kınorejısser, prodıýser, Qazaq ulttyq óner ýnıversıtetiniń professory Slambek Tileýǵabyluly Táýekel 70 jas mereıtoı ıesi atanýda.
Slambek Táýekel: Solovevtiń qazaq kınosyna sińirgen eńbegi zor

Mýltıplıkaııa óneriniń atasy Á.Qaıdardyń rejısserligimen túsirilgen «Aınakún» (Solnechnyı zaıchık) (1975), Q. Qasymovtyń «Ómir bulaǵy» (2009) anımaııalyq týyndylarynyń senarıı avtory, sondaı-aq «Batyr Baıan» (1993), «Mahambet» (2007), «Jeruıyq» (2010) sekildi kórkemsýretti, televızııalyq «Bir bala», derekti «Armysyń, áz Naýryz» (1991), «Kıiz úı» (1991), «Qaǵajý» (1991), «Muń» (1997), «Sátbaev: Ǵasyr adamnyń tolǵaýy» (2000), «Aktrısa apa» (2008), «Saǵynysh» (2011, «Tózim» (2013), jaqyn arada qolǵa alǵan «Tuńǵysh» atty fılmderiniń rejısseri Máskeýdegi Búkil Odaqtyq memlekettik kınematografıster ınstıtýtynda kıno jáne teledıdar ekonomıkalyq fakýltetin aıaqtaǵan soń, 1971 jyldan Sh. Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» kınostýdııasynda basshylyq qyzmettiń san-qyrynda qyzmet etken. 1970 jyldary kıno salasynyń mamandary óndiriste tapshy bolǵandyqtan, 1980 jyldan bastap O.Súleımenov, M.M.Áýezov pen L.Ǵalymjanovanyń uıymdastyrýymen respýblıkamyzda bilikti jas rejısserlerdi Máskeý qalasyndaǵy kınematografıster ınstıtýty (VGIK) S.Solovevtiń sheberhanasyna talapkerlerlerdi jiberýge aıanbaı eńbek  etti. Ol esimder búginde elimizge ǵana emes, álemge tanymal «Jańa tolqyn» ókilderi. Endigi kezekte tolyǵyraq kınostýdııadaǵy mamandar jetispeýshiliginen týyndaǵan máseleler men jetistikter jaıynda Slambek Tileýǵabylulymen júrgizgen suhbatty usynamyz.

Slambek aǵa, «Jańa tolqyn» ókilderi qalaı quryldy? Bul ıdeıany eń alǵash kim qozǵady?

Eń aldymen bul jerde mynandaı sáıkestik jaıly aıtaıyn. Kınostýdııada birese joǵary top mamandary, birese orta dárejeli qyzmetkerleri jetispeıtin. Biz mamandarǵa zárý bolatynbyz.  Arnaıy bilimi bar adam jumysqa jaltaqtamaı kirispeı me? Jáne onyń janyna «mynany úıret» dep eshkimge tapsyrmaısyń. Ne kerek rejısserderdiń assıstentteri men ekinshi rejısserler jetispegendigi, qoıýshy rejısserler tapshylyǵymen qatar bolyp jatty. Men óz basym osy kadr tapshylyǵynan kóp qınaldym. Láılá Ǵalıqyzy Ǵalymjanova Qazaq SSR memlekettik kınematografııa komıtetiniń tóraıymy bolyp taǵaıyndalǵanda men kınostýdııanyń dırektory retinde osy eki máseleni kınoóndiristiń eń ózekti máselesi dep qoıdym. Láılá Ǵalıqyzy osy máselege baılanysty eki kúnnen keıin maǵan: «assıstentter men uıymdastyrýshylar daıyndaýǵa aqshany ózimiz tabamyz, sen ol jumysty bastaı ber, rejısserler mamandyǵyn tek qana VGIK-ten qabyldaımyz sondyqtan men Andreı Ermashpen (Moskvadaǵy Goskınonyń tóraǵasy) aqyldasaıyn» dedi. Sóıtip biz respýblıka Memlekettik kınokomıteti janynan (sebebi qarajatty respýblıka bıýdjeti esebinen jumsaıtyn boldy) «Kásibı deńgeıdi kóterý kýrstary» degen ataýmen  rejısser assıstenteri men admınıstratorlar daıyndaı bastadyq. Sol kezde Komıtet basshylyǵyna Oljas Omaruly Súleımenov keldi.

Qandaı talaptar qoıyldy?

Biz aqparat quraldary arqyly rejısserlik kýrsqa qabyldaý týraly qulaqtandyrý tarattyq. Úmitker tek joǵary gýmanıtarlyq bilimi bar, ózderiniń shyǵarmashylyq jumysyn usynýy kerek degen talap qoıdyq. Mine, sodan kýrsqa kelgender ishinde Serik Aprymov, Dárijan Ómirbaev, Ardaq Ámirqulov, Ráshıd Nuǵymanov, Abaı Qarpyqov, Talǵat Temenov t.b. boldy. Kóp keshiktirmeı Almatyǵa abınýrıent tańdaýǵa Sergeı Solovev keldi. Biz, Murat Muhtaruly Áýezovpen birge (ol kisi osy kezde kınostýdııanyń bas redaktorlyǵy qyzmetine shaqyrylǵan bolatyn) aldyn-ala tańdap qoıǵan adamdarymyzdy kórsettik. Irikteı kele ol kisi joǵary atalǵan adamdardy tańdap aldy. Mine osylaı VGIK qataryna ótti.

Alekseı German, Svetlana Karmalıta, Sergeı Solovev, Iraklıı Kvırıkadze, Aleksandr Kım degen  sekildi kınematografısterdiń qazaq kıno ónerine qosqan úlesi qandaı? Osy mamandar qazaq kınosynyń damýyna qanshalyqty áser etti?

1970-1980 jyldyń sońynda Sh.Aımanov, M.Begalın, A.Qarsaqbaev, S.Qojyqov, Sh.Beısembaev syndy klassıkterimiz irkes-tirkes ómirden ozdy. Bul rejısserlerdiń qoltańbasy bir-birine uqsańqyraıdy. Beseýi dúnıeden ótkennen keıin «Qazaqfılmde» mamandar tapshy boldy, bylaısha aıtqanda kelimsekter kóbeıip ketti. Jyldyq jospardy oryndaý úshin rejısser tappaı tipti, teatr rejısserlerine muqtaj boldyq. Orys halqynan jibergen  mamandardyń ishinen myqty mamandar saýsaqpen sanaýly ǵana edi. Biraq suraǵyńdaǵy atalǵan esimder qazaq kınosyna úles qosýynyń jeke dara sebepteri bar. Mysaly, erli-zaıypty Alekseı German men Svetlana Karmalıteniń kelýine rejısser Ardaq Ámirqulovtyń qulshynysy kóp boldy, «Otyrardyń kúıreýi» taqyrybyna fılm túsirýdi uıǵarǵan ol senarıin osy adamdar jazsa dep talaptandy. Oǵan Murat Muhtarulynyń qatysýymen júrgizgen kelissózderi uıǵarymmen aıaqtalyp «Otyrardyń kúıreýi» fılminiń joly boldy. Fılm joǵary sapaly fılmder sanatyna enip, osy kúnge deıin kórermen sanasyna ortaǵasyrlyq ómir shyndyǵy men qum túıirshikteri saqtap qalǵan tarıh únin, adamı qasıetterdiń erekshelikteri men beıtanys  kórinisterimen tańyrqatyp keledi.  Bul «Qazaqfılm» stýdııasy jasaǵan tarıhı fılmderdiń eń úzdigi dep esepteletini  beker emes. Alekseı German men Svetlana Karmalıteniń qazaq kınosyna qosqan úlesi bizdiń Ardaq Ámirqulovtyń qııalynyń berekeli tereńdikke jetýine sebepker bolǵanymen qundy.

S.Solovev árıne, bizdiń kınoónerimizge úles qosqan basqa el azamattarynyń ishindegi kósh bastaýshysy. Ol ulttyq kınoóneriniń jaryq juldyzdary qataryna engen bir top joǵaryda atalǵan azamattardyń ustazy. Al, Anatolıı Andreev Kım – qazaq ádebıeti men ónerimen tamyrymen birge týystasqan ózimizdiń qazaq jerinen shyqqan álemge «asa belgili orys jazýshysy» dep tanylǵan jazýshy. Tyrnaqshaǵa alǵan sózderim shyndyqtyń aqıqaty! Ábdijámil Nurpeıisovtiń, Ábish Kekilbaevtyń, Tólen Ábdiktiń shyǵarmalaryn orys tiline aýdarǵan. Eń asyly – negizgi kitabymyz Muhtar Áýezovtyń «Abaı jolyn» orysshaǵa qaıta tárjimalap ekinshi ómir syılap, HHI ǵasyrda qaıta sóıletken adam. Al, kınoónerine ony jaqyndatqan, qazaq ekranymen týystastyrǵan Ermek Shynarbaev, onyń shyǵarmalary: «Kek», «Lıýsıa – meniń qaryndasym» atty kınofılmderiniń senarıin de Anatolıı Kımniń ózi  jazǵan. Jalpy osy suraqta atalǵan bes adamnyń bizdiń kınoónerdegi izi eshqashan óshpeıdi dep oılaımyn. Iraklıı Kvırıkadze áıgili sovet kınorejısserleriniń biri Grıgorıı Chýhraıdyń shákirti, bizdiń qandastarymyz Qanymbek Qasymbekov pen Málik Iakshımbetovpen birge oqyǵan. Dosy Málikke arnap «Ólmestiń oralýy» atty senarıı jazyp, túsirýine kómektesemin dep Qazaqstanǵa kelip, bizdiń elimizge ǵashyq bolyp qalǵan sýretker. Qaraoıdyń («Ólmes» fılmi túsirilgen Balqash kóliniń jaǵalaýyna jaqyn aýyl, Baqanas eline jaqyn) aýasy men turǵyndaryn jaqsy kórip qalǵany týraly maǵan birneshe ret aıtqan. Ol osy kúnniń ózinde T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasynda joǵary rejısserlik kýrsta ustazdyq etetini osynyń dáleli. Shákirtteri bolashaqta bizdi qýantatynyna kúmánim joq!

Mándi de maǵynaly suhbatyńyzǵa rahmet! 70 jas mereıtoıyńyz qutty bolsyn. Uzaq jasańyz!