Túsinikti men túsiniksizdiń arasyndaǵy esik
(1939-1944)
1939. Varshava. Ortalyq stanııanyń radıo tolqynynda tikeleı efırde Shopenniń «Noktıýrn tolqyny». Eń ádemi bir sátti qurap turǵan keńistikte fortepıanoda oınalyp jatqan jylymyq áýen belgisiz bir dúnıeden habar beretindeı...
Bul ún – Ǵasyrdan ǵasyrǵa ulasqan, tulǵa men tobyr tartysqan zamanalar shyndyǵyn mýzyka tilinde búkpesiz jetkizgen Shopenniń shedevri.
Ol – «Moarttyń adamzat ekenin bilgen soń, biz adamzattan úlken úmit kútemiz» - di aıtty deıtin Albert Eınshteın tyńdaǵan, bul alem jaralǵaly oınalyp turǵan tylsym áýen.
Ol – Tuńǵıyqtyń qyraýy shalǵan baıyrqy, baǵzy zamandardan kóterilgen, júregińniń túkpirinde bar ekenin óziń de bilmegen etene syr-kúıdi qozǵap, on eki músheni taldyrǵan Táttimbet sanasyndaǵy saryn.
Ol – Býaz tabıǵattyń sharanasynda shaıqalyp, ón-boıynan týyndaǵan, qysynan jazdyń qapyryq ystyǵy baıqalatyn, kóktemnen kúzdiń sarǵysh boıaýy esetin Vıvaldıdiń ańǵaryndaǵy tórt mezgil kúıi edi.
Hákim Abaıdyń aqylǵa, Jaqsynyń da, Jamannyń da qalaýyn oryndaısyń degeni ispetti mýzyka da segiz mıllıard adamnyń tańdaýyna segiz mıllıard túrli jaýap beredi. Bul árıne áýenniń sheksizdigi. Degenmen, kóńil aýanyndaǵy kúdikti seıilter, belgisiz úmit jeteginde, belgisiz bir qýanyshty kútken bul kúıden tógilgen sezim _ sondaı jaıbiraqat, sondaı jyly, qońyrjaı tartatyn. Shopenniń kúıi áne, dál sol edi.
Osy sátte ásem mýzykanyń jalǵasýyn orta joldan úzgen úlken jarylys oryn aldy. Bul tek mýzykany ǵana emes XX ǵasyrdyń alǵashqy jartysyndaǵy álemdegi beıbitshiliktiń talmaý tumsyǵyna tıgen, batys elderiniń, naqtyraq aıtqanda Germanııanyń Polshaǵa basyp kirmekshi bolǵan jaýyz oıynyń bastamasy edi.
2002 jyly túsirilgen Roman Polanskııdiń «Pıanıst» fılmi osylaı bastalatyn. Fılmdegi mýzykant Edrıen Broýdııdiń osydan keıingi bulyńǵyr ómiri, Evreı halqynyń jan tózgisiz taıǵaq keshýleri, ol endi basqa bir maqalanyń júgi bolmaq.
Adamzat Adamzat bolǵaly nebir qan-qasapty, qandy qyrǵyndy basynan ótkerdi. Azýyn aıǵa bilegen alpaýyt ımperııalardyń halqy az, jeri ultaraqtaı álsiz elderdi otar qylǵan kezeńderi kóp-aq. Iá, erkin ómirdiń qyzyǵy úshin qymbat tóleýge týra keledi. Aýzynan shyqqan aq kóbik qyzyl qan bop tógiletin sondaı dúbára shaqtarda nebir danalar, batyrlar ádiletsizdikpen kúresti. «Erkindik degen qorǵansyz taqtaıdy jeldiń ótine shanshyp ketý emes» dedi olar. Ýaqyt jyljyǵan saıyn olardyń kúresker qarýy qalamǵa, tipti odan da bıik óner turǵysyna kóshti.
Kesheli-búgingi bolyp jatqan jaǵdaılarǵa qarap tursaq, álemniń birizdiligine, beıbit ǵumyr keshýine kózge shyqqan súıeldeı qaraıtyn oqıǵalar bar. Adam taǵdyryn, ult taǵdyryn tálkek etýge qumar toptasqan adamdar nemese orta bolady, osy sózimizge dáıek 1945-jyly toǵyzynshy mamyrda fashızmdi jeńdik dep qýanǵan Reseı ımperııasy búgingi kún beıbit el Ýkraınǵa soǵys ashyp, álem halyqtarynyń kózqurtyna aınalǵan fashıstik qadamǵa ózi baryp otyr. Sol jırkenishti dúnıeni aınalyp kelip ózi jasap otyr, taǵdyr talapaıyńa jazsa Baqytyń (Soryń) tarazynyń ekinshi basyna kóshe salýy op-ońaı sharýa ekenine kózimizdi jetkizdi bul jáıt.
Jylǵa jýyqtap qalǵan soǵystyń saldary qanshama adamnyń janyn jalmap, qanshama dúnıeni qıratsa da Ýkraın halqynyń jigerin úgite alǵan joq, óıtkeni olar aqıqat ózderi jaǵynda ekenin jaqsy bildi. Olar Jamalanyń «1944» ánin shyrqady, olar Ýkraın halqynyń máńgilik rýhyn shyrqady.
Kezinde Qyrymdy Reseı anneksııalap alǵannan keıin Qyrym tatarlaryna qarsy repressııanyń qaıta kúsheıýi kezinde shyǵarylǵan bul án Ýkraınadaǵy eń tanymal ánderdiń biri. Ol baıaǵyda umyt bolǵan, saǵynysh sazyna toly, jan júregińdi jylytar muńly tolqyn-dy.
Biz bolashaqty qandaı kórkem dep elestetsek te, ótkenimizge sondaı ǵashyqpyz. Sol ótkenine degen ǵashyqtyqtan qańyryǵy tútegen, keshegisin ańsaǵan, qaıta izdegen halyqtyń jadynda saqtalyp, araǵa ýaqyt salyp týyndaǵan «1944» áýezinen óksik aralas ashynysh, kúıikti sezinesiz. «Qaıyrly bolsyn sizderge, bizden bir qalǵan Edil jurt» dep jyrlaǵan Qaztýǵan jyraýdaı sharasyzdyqtan, dármensizdikten, qımaı tastap ketip bara jatqan halyqtyń jan aıqaıyn tyńdaısyz.
Sulýlyqty ýaqyt eńseredi, ol, mahabbatty óltiredi. Alaıda mýzykanttyń júreginen shyqqan sulýlyq ýaqytqa baǵynbaıdy. Jamalanyń «1944» áni sondaı sulýlyqtan týyndaǵan sulý áýen edi.
Toleranttylyq soǵysqa, zorlyq-zombylyq jasaýǵa júrmeıdi. Bodandyqqa basyn ımegen Qyrym tatarlarynyń zary, muńy, táýeldilikke baǵynbaıtyn tutqyn oıdyń kúıinishi áýeleıtin edi bul mýzykadan.
Bizdiń júregimizdiń tereń tuńǵıyǵyna jasyrynǵan eleýsiz úreı, jarylýǵa shaq turǵan yza men kekti sýret nemese músin óneri biz oılaǵandaı kórkem beınelep bere almaıdy. Ishińdegi qumyqqan daýysty, yshqynǵan aıqaıdy shyǵaratyn ol – mýzyka. Ol – «1944».
Bill Heley and Ninety One
(Jeti mıllıard bir bútin el)
Mynaý ómirdiń qısapsyz qyzyǵyn keshken adam balasy bozala kóńildiń bir tarabynan buryn bolmaǵan, basqa, beımálim sananyń oıanǵanyn anyq sezse ol Óner dep bilińiz, ol Áýen dep bilińiz. «Qaıǵy men qasiret – adamdy basqa jándikten bıik etken jalǵyz qasıeti» deıdi Talasbek Ásemqulov. Osyǵan deıingi ǵumyrda ómir súrgen qanshama tirshilik ıesiniń myń mıllıon qaıǵysy, azaby bar bolsa, sonymen qatar myń mıllıon áýezi birge ómir súrdi.
Ún – barlyq tirshilik ataýlynyń bastaýy, uıyǵy desek, odan san taraý bolyp shyqqan yrǵaq qandaı da bir kóńil kúıdi nemese san qyrly máselelerdiń, taqyryptardyń barlyǵyn sóılete alady.
Eki retki dúnıejúzilik soǵystan keıin adamdar soǵystan sharshap, mamyrajaı turmysqa kóshti. Sol tusta ár túrli óner ókilderiniń jańa baǵyttaǵy jańa týyndylary ómirge keldi. 1955-jyly shyqqan Bill Heleydiń «Rock Around the Clock» degen sıngli Rok stılin alǵash ret sahnaǵa alyp shyǵyp, dástúrli janrdan seń buzyp shyqqan ǵajap týyndyǵa aınaldy. Ol alǵash shyqqanda Amerıkalyq hıt-paradtarda segiz apta boıy birinshi orynnan túsken joq.
Rok-n-rolldy Bill Heley tanytqanymen onyń bastaý tunyǵy qara násildilerdiń shyǵarmashylyǵyna tán edi. Ataqty tulǵa John Lennonnyń aıtatyny bar «Qara násildiler Rok-n-roll arqyly aq násildilerge óziniń tánin, janyn túsinýdi úıretti» dep. Mýzykanyń álemdi ózgertý kúshi, yqpaly mine osynda. Úsh ǵasyr boıy qul retinde qaralyp kelgen qara násildiler endigi kezekte aq násildilerdiń turǵylasy, tustasyna aınaldy. Bir ulttyń, bir násildiń júrek túkpirindegi qarsylyǵyn aıtyp, ony sharasyz, oqshaý kúıden ońashalaǵan, qarsy jaǵyna moıynsuntqan, jetkize alǵan uly kúsh, ol – mýzyka. Ol – Rok-n-roll.
Bul oqıǵalarǵa túrtki bolǵan nárse sol kezeńdegi jaı ǵana jańashyldyqty ákelýlerden bólek, ánniń mátinin jazatyn aqyndardyń, aqyn jandy ánshilerdiń sahnaǵa kelýi edi. Olar saıasatqa, halyqtyń áleýmettik kózqarasyn ózgertýine úlken sebep boldy. Mıllıondaǵan adamdar jan tásilim qylǵan soǵystan keıin osyndaı jylymyqtyń kelýi bult artynan shyqqan kúndeı zańdy qubylys edi. Al, ony seziný «Qupııa kezdesý» kartınasynda berilgendeı, Ǵaısany óltirerde Iahýdanyń bet júzin kúnániń kóleńkesi jaýyp turǵany sııaqty qanyq ári jumbaq dúnıe.
Biz endi ózimizdiń qoǵamnan Bill Heleydi izdesek, 2014-jyly, joo-joq, 2015-jyldyń segizinshi qazanǵa qaraǵan kúni qazaq mýzyka áleminde bir top urda-jyq, esersoq ánshiler paıda boldy. Shashtary qyzyl, jasyl.. qulaǵynda syrǵa, qyzǵa tán boıaýlary bar, ánderi qazaq dalasynda buryn-sońdy estip bilmegen múlde bóten áýen. Saıtannyń jyn oınaǵy dersiń. Jańa grýppa jastardyń qyzyǵýshylyǵyn oıatqanymen artynan qyzyl sóz, tóbesinen qara bult tónip turdy. Sol kezdegi aǵa, apa bolyp júrgen estrada juldyzdary olardy atqa teris mingizip, adam qatarynan biraq shyǵaryp saldy. Ońtústiktegi bir top aıtysker aqyndar «Otyrarda Arystan bap, Saıranda sansyz bap, Túrkistanda túmen bap jatyr, osy kıeli mekenge jyndardyń, Nántıýánniń kelýine eshqashan jol bermeımiz» dep daýryqty.
Bir qyzyǵy sol adam qatarynan shyǵarylǵan Ninety one tobynyń debıýttik «Aıyptama meni» áni Gakku arnasynan 14 apta boıy birinshi oryndy bergen joq.
Daýyl aldyndaǵy samal jeldeı esken bul kezeń Ninety one tobynyń alǵashqy qumbulaýǵa túsip, ter shyǵarǵanyndaı edi. Odan keıingi ekpindi, uıtqyǵan boranda olar daýylpazdaı samǵap, órshelene qanat qaqqan bolatyn.
Ónerdiń kez kelgen baǵyty adamnyń túısigine muqtaj. Osy táýelsizdikten keıin týylǵan jas urpaq ókilderiniń «Bari biled» degen keremet sıngli bar. Beınebaıan, áýez, án mátini barlyq adamzattyń muńyn shaǵady. «Shirigen bilimnen artyq eshteńe joq, kúshiń álsizdikke aınalsa nege sen emes olar jylaıdy» deıdi. Nemese «Sóz shyǵar jolyn izdemeıdi, Men basty keıipkermin, janrdy ózim tańdaýǵa tıispin». Osy taqylettes sóz, boıaý, saryn.
Mýzykalyq túısik pen kemeńgerdiń parasatyn jymyn bildirmeı taramdap, qıynnan qııýlastyrǵan jas grýppanyń túısigine, danyshpandyǵyna, batyldyǵyna daý joq-ty. Iisi adam balasynyń azabyna ortaqtasyp, joǵyn joqtaǵan týyndyda «Jeti mıllııard bir bútin el» degen mátin jıi qaıtalanady. Bizdiń qulaǵymyzǵa úıir tanys sóz, tanys dybystardaı emes odan múldem bólek óń bar.
Bir adamnyń bir ǵumyrdaǵy aqpan-qańtarlaryn sanap otyrar kıeli esepshi qaıdan tabylsyn! Áıtse de, osy bir tolqynnyń eshqandaı jas aıyrmashylyǵyna qaramaı ǵalamsharymyzdyń qaltarys, kóleńke tustaryn tanyp, álsiz bolsa da jylý, jaryq syılaǵanyna, erkindikti, ortaqtyqty áýenge arqaý etken tańdaýyna bas ızemeı kórińiz endi.
Al, áý basta bul grýppanyń órkendeýine qarsy shyqqan kemeńger parasat ıeleri bul kezde toı-toılap, qyzyq qýyp júrgenine esh kúmán joq edi.
Ónerdiń aqyrǵy aıaldamasy
(We are the world)
Ýaqyt – bizdiń árbir tynys demimizben ómir súrýde. Nemese kerisinshe. Bizdiń árbir tynysymyz ýaqytta. Sol ýaqyt enshisine qurylǵan maǵynasyzdyqtan ár adam ár túrli aldanysh izdeıdi. Biri jumysynan, biri áýesinen, mahabbattan, Qudaıdan t.t.
Al, meni... meni eski bir áýen ǵana qutqarady, eski bir saryn ǵana qutqarady bizdi. Álem alǵash jarylystan paıda bolǵanda shyqqan alyp, joıqyn ún ǵana qutqarady bul dún-dúnııany. Kúlli álemniń sulýlyǵyn kishkentaı ǵana uıashyqqa syıdyratyn ol qandaı kúsh?! Qazir birge eske alaıyq...
Qaı jyly edi?
1986-jyly 25 aqpanda Los-Andjelestegi mádenı eskertkish Shrine Auditorium teatrynda 28-retki Gremmı premııasyn tabystaý rásimi ótti. Tórt birdeı mýzykalyq baǵyttaǵy marapatqa ıe bolǵan týyndynyń aty – «We are the world». Osy jeńisti nátıjege deıingi proesti qaıtadan kóńil kókjıegimizge elestetip, sál sheginis jasasaq...
Mynaý jumyr jerdiń betinde ómir súretin tirshilik ataýlynyń eń baqyttysy hám baqytsyzy da adamzat eken. Qudaı olarǵa eń erek tulǵa retinde sana berse de barlyǵyna birdeı tepe-teńdikti ustar nyǵymet buıyrtpapty. Bireýiniń qısapsyz, yrǵyn baılyǵy bolsa, bireýiniń qoly qysqa. Biriniń kóńili kúndeı shuǵylaly, biriniń ishi úńireıgen tar qýys. Aq, sary, qara tústi bolyp, bólinýge degen tańdaý jeterlik eken.
Bir jerge órkenıet erte jetse, taǵy bir óńirge kesheýildep barady. XX- ǵasyrdyń sońǵy shıreginde álem jańa tynys alyp, úzdiksiz damý úderisinde júrip jatqanda Afrıka qurlyǵyndaǵy adamdardy ashtyq jaılaı bastady. 1984 jyly bul jaǵdaı Efıopııada tipti ýshyqty. Evropalyq, Amerıkalyq basylymdarda qulaqqaǵys bolyp jatqanymen eshqandaı shara qoldanbaǵandyqtan bul jáıt jarylǵan janartaýdy besikke bóleýmen birdeı edi. Sol kezde Amerıkandyq mýzyka menedjeri, teleprodıýsser Ken Kragenge ashtyqtan qutylýǵa Afrıkaǵa arnalǵan sıngl jazý týraly erekshe oı keledi. Onyń oıynan shyǵatyn aýyr mindetti qýana-qýana qup alǵan Lıonel Rıchı men Maıkl Djekson boldy.
Osydan jeti apta ótkennen keıin áýen de, mátin de Maıkl Djeksonnyń stýdııasynda tolyq aıaqtaldy. Amerıkalyq jáne Afrıkalyq juldyzdardan quram tapqan 45 ánshi apta boıy sıngldi jazyp, jańa bir tarıhı ánniń jaryqqa shyǵýyna atsalysty. Endigi kezekte álemniń túkpir-túkpirine tarap, mıllıondap tyńdalǵan áýen men mıllıondap satylǵan kúıtabaqtar ǵana kútip turǵan edi olardy.
Biz eshqashan jetpegen tynyshtyq, biz eshqashan jetpeıtin beıbitshilikti jyrlaımyz. Barlyq óner túrinde aıtylyp kele jatqan máńgilik taqyryp bar bolsa ol – Beıbitshilik, Teńdik, Erkindik. Soǵyssyz, bir-birin qanaýsyz álemniń bir arnaǵa túsýi. Jer basqan árbir adamnyń baqytty ómir súrýi. «We are the world» sony aıtady.
Biz bir álembiz! Qansha jerden násilge, ultqa, memleket bolyp bólinsek te, báribir tarydaı meńniń ishindegi bir-birine shyrmatylyp, qııýlasyp jatqan taǵdyrlarmyz. Ol álemnen bizdi ajyratar kúsh eshqashan týmaq emes.
Adam sanasy tabıǵattan asyp eshteńe jarata almaıdy. Tabıǵat aıasynda, jalǵyzdyqta ǵana shyn máninde azatsyń. Bul jerde «We are the world» esh qupııalyqsyz, astarsyz, kez-kelgen adam túsinetin realıstik boıaýda adamdardyń júregindegi názik sezimdi, aıaýshylyqty oıatty. Bir sátke jaýyzdyqty, ádiletsizdikti, álemde bolyp jatqan teńsizdikti umyttyrdy. Adam tabıǵatynyń bolmysyn jan - dúnıemizge esh búkpesiz jetkizdi. Sońǵy kezdegi elimizde bolǵan «Qańtar oqıǵasy» bolsyn, Reseı - Ýkraına arasyndaǵy qaqtyǵysta nemese odan buryndary bolǵan álemdik urys-keristerde bolsyn sol zulmattardan qalǵan jara barlyq álemniń jarasy ekenin bildik. Bir kúnniń sáýlesi, ǵalamsharymyzdyń aýasy bárimizge ortaq dúnıe ekenin sezindik. «Biz bir álembiz» degen sybyr estiledi qulaǵymyzǵa. «Biz bir álembiz» degen sondaı baýyrmal, jyly ún jetedi júregimizge.
«We are the world» jańa tarıhtyń paraǵyn esh qymsynbastan asqaq, sondaı pań, ór shabytpen ashty. Avtor Lıonel Rıchı men Maıkl Djeksonnan syrt Reı Charlz, Bıllı Djoel, Tına Terner, Bob Dılan bastaǵan juldyzdy toptyń hory sol kezdegi álemdik hıt-paradtardyń aldyn bermeı dúnıeni dúr silkindirdi. Sıngl shyǵarylǵannan keıin gýmanıtarlyq maqsatta 149 mıllıonnan astam dollar jınady. Aqshanyń 90 paıyzy Afrıkalyq qorǵa kómekke berildi. Bul saıası mańyzy zor án retinde de tanyldy jáne halyqaranyń nazaryn Afrıkaǵa buryn sońdy bolmaǵan deńgeıde kúsheıtti. 2010-jylǵy Gaıtıde bolǵan úlken jer silkinisinde de Lıonel Rıchıdiń bastamasymen Djastın Bıber, Selın Dıon, Maılı Reı Saırýs sııaqty bir top juldyzdardyń oryndaýynda ekinshi ret qomaqty qarjy jınap, Gaıtıge úlken qoldaý bildirgen edi. Esesine bul ómirsheń shyǵarmanyń ǵumyry da jarqyn boldy. Joǵaryda aıtylǵan 1986-jylǵy Gremmı premııasyn tabystaý sátinde «Jyl rekordy», «Jyl áni», «Eń úzdik vokaldyq pop jumysy» (ádette birge oryndamaıtyn ártisterdiń vokalmen birlesken oryndaýy úshin) jáne «Eń úzdik qysqametrajdy mýzykalyq beıne baıan» marapatyn qatarynan jeńip aldy.
Tamyrlap, túbirlep kelgende bul sulý áýen árkimniń ishki jan-dúnıesinen shyryldap ádilet suraıdy. Bir jerdiń ústindegi adam balasynyń bir-birine degen súıispenshiligin, mahabbatyn, ortaqtyǵyn meńzeıdi. Máńgilik aqıqat jolynyń ýaqytpen birge máýelep, ósip-óneriniń belgisin bildiredi.
Adamnyń ónerge degen talǵamy, syry ashylmaǵan ulanqaıyr jumbaq álem ǵoı. Jaqsy shyǵarmada ult, násil bolmaıdy. Ol adam atty perzenttiń bárine túsinikti. Uly ónerdiń túp muraty osy bolsa kerek.
Bizdiń kúndelikti estip júrgen áýender shyn máninde bizdiń yrqymyzǵa baǵynbaıtyn tylsym dúnıe, mýzykanyń biz estimeıtin ekinshi qabaty bar. «We are the world» – sol. Adam qatty jaralanǵanda shedevr dúnıeni ómirge ákeledi. «We are the world» sonyń jemisi.
Ónerdiń bitken jerinen qaıtyp otyratyn myńjyldyqtarda týatyn adamdar bolady. Ónerdiń aqyrǵy aıaldamasynan qaıtyp otyratyn ǵasyrlarda týatyn shyǵarmalar bolady.
«We are the world» – sol. Sonyń týra ózi.