Tiri aǵza sanalatyn teatr ónerine degen qyzyǵýshylyq, saf ónerge degen qurmettiń artyp kele jatqandyǵy búgingi qoǵamda aıqyn sezilip keledi. Smartfondy serik etken jas býyn da, kógildir ekrannan kóz qýantarlyq dúnıe kóre almaǵan qarııalar da bir saǵat jan tynyshtyǵyn teatrdan izdeýdi ádetke aınaldyrdy. Kıno óneri paıda bolǵanda, teatrdyń qyzmeti aıaqtalady dep pikir bildirgen ǵalymdar da tiri aǵzanyń tirshilik saǵaty adamzat ǵumyrymen jalǵasa beretindigin moıyndaǵandaı. Sol ónerge selkeý túsirmeı eńbektenip kele jatqan álemniń túkpir-túkpirindegi teatrlar qoǵam tynysy men zaman shyndyǵyn shama sharqy kelgenshe sahnadan usynýda. Osyǵan deıingi besjyldyqta elimizde ótetin teatr festıvalderi respýblıkalyq deńgeımen shekteletin. Búginde, dúnıejúzilik teatrlar festıvalin ótkizýge qaýqarly Qazaqstannyń ár aımaǵynda ár aısaıyn túrli deńgeıdegi dodalar uıymdastyrylýda. Sany artpaı, sapasyn ólsheı almaıtynymyz taǵy bar. Qatary kóbeıgen saıyn ózindik erekshelik pen qaıtalanbas forma tabylýy da teatr óneriniń ósýine zor yqpaly bolary sózsiz.
Hosh, qazaq ónerindegi enshisin alyp, kórermenimen kózbe-kóz ómir súretin teatr óneriniń kezekti Halyqaralyq dárejedegi festıvali ótti. Qazaqstannyń Eńbek sińirgen qaıratkeri, táýelsiz «Tarlan» syılyǵynyń ıegeri, rejısser JANAT HADJIEV esimi men ónerin ulyqtaǵan Ulytaý óńirindegi festıvaldiń orny erekshe. Maqsaty aıqyn, máni zor.
Qazan aıynyń 15-19 kúnderi aralyǵynda Serke teatrynda segiz teatrdyń basyn qosqan aıtýly shara burynǵy festıvalderden ózgerek boldy. Baǵalaýshy bolmasaq da, baqylaýshy retinde jezdi ólkege shaqyrtýmen at basyn burǵan edik. Alǵash aıaq basqan jerimiz emes, arqanyń aqjúrek adamdary men ónerge qurmeti sheksiz izdenimpazdar ortasyna ekinshi ret jolymyz tústi. Sonymen ne kórdik, kóńilge ne túıdik, kózi qyraǵy kórermenimizge aıtarymyz ne? Az-kem.
Alǵashqy kún. 15qazan. Festıval shymyldyǵyn "Umytyńdar ony..." (rej.:J.Jumanbaı, avt.: G.Gorın) qoıylymy ashty.
Ǵ.Músirepov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq balalar men jasóspirimder teatrynyń repertýaryna osy jyldyń qańtar aıynda ǵana engen qoıylymnyń alǵash báıgege túsýi. Talqylaý ári oıdy naqtylaý unady. Qazylar alqasyn tańdaýda atalmysh festıval uıymdastyrýshylarynan úlgi alýǵa keńes beremin. Keıbir ataǵy dardaı teatr festıvalderine qosyp qoıatyn sheneýnikten (eks-orynbasar) qaıbir tereń taldaý dámetemiz. Bul teatr báıgesinde qazylyq etken, QR Eńbek sińirgen qaıratkeri, Nur-Sultan qalasy Jastar teatrynyń kórkemdik jetekshisi N.Jaqypbaı, ÝFA memlekettik Óner ınstıtýtynyń doenti, ónertaný kandıdaty A.Sagıtova, Teatrtanýshy, doent, T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasy «Ónertaný» fakýltetiniń dekany M.Jaqsylyqova, Teatrtanýshy, doent, M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne teatr ınstıtýtynyń «Teatrtaný jáne kıno» bóliminiń meńgerýshisi A.Muqan jáne Qazaqstan Sýretshiler Odaǵynyń múshesi, teatr sýretshisi M.Saparov boldy.
Hosh, bul qoıylym jaıynda alǵashqy áserimmen premeradan keıin-aq oı bólisken edim. Bul joly sol oılaryma az-kem túzetýler jasadym, ózimshe. Qoıylymnyń sátti sahnalanýynyń alǵashqy sebebiniń biri – dramatýrgııanyń kórkemdik deńgeıiniń joǵarylyǵy. Festıvalge ákelingen barlyq derlik qoıylymdaǵy alǵashqy kemshilik – dramatýrgııanyń álsizdigi men durys tańdalmaýy boldy. Bul turǵydan alǵanda «Umytyńdar ony...» alǵa shyqty. Tıssafern – ózdiginen sheshim qabyldap, eldi basqarýǵa jalǵyz óziniń qudireti jetpeıtin Efes qalasynyń ámirshisi. Óz basynyń abyroıy úshin katigez hareketke baratyn da, áý basta jibergen qateligi úshin ómirlik opyq jep óter keıipker de sol. Tıssafern rolinde – Saǵyzbaı Qarabalın. Ámirshiniń álsiz psıhologııasyn, Sofokl syndylardyń sózderinsiz aqyly aryǵa jetpeıtin tanym-túsinigin dál bere bildi. Osynyń náıjesinde Tıssafern roli úshin «EKINShI PLANDAǴY ÚZDIK ER ADAM ROLI» nomınaııasy buıyrdy.
Sahnalyq beıneni jasaýda syrtqy is-áreketpen ǵana emes, ishki psıhotehnıka arqyly sezimin jetkizý jaǵy sál kemshin bolǵanymen, izdenisin kórsetken Gerostrat rolindegi Maqsat Rahmet te kópshiliktiń kóńilinen shyqty. Ózindik jumys retinde dúnıege kelip, teatr repertýaryn tolyqtyrǵan jumys qazylar tarapynan da baǵalandy. Nátıjesinde «ÚMIT» - jas akter M.Rahmette.
Ekinshi kún. Shyǵys Qazaqstan oblystyq drama teatry usynǵan "Sergeldeń bolǵan seriler"(rej.:S.Akeleev, avt.:B.Muqaı) qoıylymy kópshilik nazaryna usynyldy. Ózekti máseleni arqaý etken qoıylym, qoǵam shyndyǵyn kórsetkisi kelgen kórinister. Biraq, barlyǵy derlik máseleni mańdaıǵa urý (lobovoı) jáne sahnalyq estetıkadan góri turmystyq (bytovoı) sahnalar basym.
Spektakldiń seriler kórdik, biraq sergeldeń boldy ma ol belgisiz. Zamanaýı spektakl qoıý úshin zamanaýı shyǵarma bolý mindetti emes. Jazylǵanyna ǵasyrdan astam ýaqyt ótken «Qaragózden» de zamanaýı spektakl shyǵarǵan rejısser bar. Demek, ol úshin dramatýrgııa deńgeıi joǵary bolýy qajet. "Ómirzaıadaı" roman jazǵan jazýshyǵa basymdy ıgenimmen, «Sergeldeń bolǵan seriler» pesasyn jazǵan dramatýrgke tańdana almadym. Áıtpese, ekeýi bir adam edi. Komedııany "eń ońaı" janr dep esepteýimizdi qoımasaq eshqashan utpaımyz. Ineniń jasýyndaı jasandylyqty kótermeıtin janrdy arqalaǵan spektaklde tek oıyn kórdik. Rolge keshe-búgin bekitilgen artıster sekildi senimsiz oıyn. Sahnalyq jasandylyq. Talaby taýdaı teatr jastarynyń shyǵarmashylyq izdenisin arttyrýǵa jumystar jasalmaǵan. Qysqasy, shyǵystyqtar áli de teatr óneriniń sheksiz múmkindigin paıdalanýda shektelip júrgenderin kórsetti. Bir qoıylymmen bútin teatrdy baǵalaýdan aýlaqpyz. Degenmen, dodaǵa qosar dúnıeleri talqyǵa túserin bilgen soń úzdikti báıgege qosý kerek edi. Al, rasymen úzdigi osy bolsa, áli kóóóóp jumys jasalynýy qajet. Jáne bul kezek kúttiktermeıtin másele.
A.Ýmýralıev atyndaǵy Bishkek qalalyq drama teatry franýz dramatýrgi J.Anýıdiń «Orkestr» (aýd.:S.Volodına) pesasynyń negizinde sahnalaǵan "Sforando" (rej.: T.Zaharova, avt.: J.Anýı) spektaklin usyndy.
Festıval tájirbıe almasý mektebi degen durys shyǵar. Biraq, ujym, tipti bolmaǵanda bir artıst óziniń shyǵarmashylyq deńgeıin anyqtaıtyndaı báıge bolýy tıis. Synı pikir men talqylaýdy bylaı qoıǵanda, ózge teatr ujymdarynyń qoıylymyn salystyrmaly túrde zerttemese artıstiń qabilet qarymy báseńdep shtampqa aınalýy múmkin. Al, atalmysh teatr ujymynyń kásibı sheberlikterin shyńdaýǵa degen yqylastary men izdenisteri erekshe qarqyndy. Soǵystan keıingi kezeńdegi oqıǵany arqaý etken spektakl ataýy sforando- dybystyń kúsheıýin bildiretin mýzykalyq termın. Demek, soǵys – aýyr, soǵystan keıingi kezeń odan da aýyr, ári oqıǵalar kúsheıe túsedi. Shaǵyn kýrort ishinde bolatyn mýzykanttar oqıǵasyn kórsete otyryp, dáýir shyndyǵyn kórsetedi. Teatr festıvaline jan-jaqty daıyndalyp, bererińnen alaryń kóp bolyp kelýiń qajet. Osyndaı oıdyń údesinen shyqqan ujym qyrǵyz eliniń teatry. Olarda sheberlikke qazyqtalǵan bolmys bar. Árbir qoıylymdy kásibı deńgeıde baǵalarlyq shyǵarmashylyq ósý, jekelegen artısterdiń beıne jasaý sheberligi bar.
Úshinshi kún "Adasqan baq qusy" (rej.: E.Tóleýbaı, avt.:Iran-Ǵaıyp) spektaklin Semeı qalasynyń Abaı atyndaǵy memlekettik qazaq mýzykalyq-drama teatry usyndy. Kemshilikti aıtatyn kez-kelgen adam tabylady. Al, kemshilikpen kúresýdiń jolyn aıtý teatrtanýshyǵa paryz. Qoıylymdy jańa kórgendeı tańdanýdyń qajeti joq. Kinálini izdesek te tabý ońaı. Biraq, nomınaııaǵa ilikpegen bul teatr qoıylymynyń dramatýrgııalyq shyǵarma tańdaýda qateleskenin, sodan soń baryp rejıssýranyń osaldyǵyn aıtýǵa bolady. Al, akterlik oıyn týraly sóz qozǵaý erte. Sebebi, sahnada akterlik oıyn kóringen joq. Ózekti máseleni mańdaıǵa urý, taptaýryn ádister, astarsyz replıka. Estetıkalyq kórkemdik saqtalmaǵan. Aqyn daryndy aqyn bolýy múmkin. Biraq, ol daryndy dramatýrg bolýǵa kepildik emes. Dramatýrgııa kez-kelgenge jalyn sıpatatyn ońaı janr da emes. Talǵamy bıik, oıy tereń rejısser kezdespese búkil akterlik ansamblge obal jasaıdy. Iá, kádimgi obal degen qazaqsha sóz. Kórermenge arnalǵan spektakl degen kúnniń ózinde usynǵandaryn kórermenge shaınap berýdi qoıý kerek.
Taza nan usynsa jegińiz keledi al, shaınalǵan nandy ákelse qoqys týraly oılap turasyz. Avtorlyq pozıııa, azamattyq kózqarasty, minezder ereksheligin ashý jaǵy kemshin. Jalpy, kóńilge qarap kemshilikti kómkerip, óshirýge yqpal jasaǵannan, ósýge degen bir kúsh jiger syılaý artyǵyraq jáne durys. Bılik pen halyq taqyryby jer betinen tirshilik toqtamaıynsha joıylmaıtyn taqyryp. Ol máseleni kishkentaı ǵana detalmen kez-kelgen qoıylymǵa kiristirip te formasyn tabýǵa bolady. Bir taqyryppen shektelip, tutas qoıylymdy tek patsha men tobyrdyń azaby men ozbyrlyǵyna arnaýdyń qajeti shamaly. Kórermenge oılanýǵa múmkindik bermeıtin hálge jettik. Túıin: «Nyneshnıe zrıtelı bolee obrazovany, bolee ınformırovany, a akter ne ımeet prava byt glýpee svoıh zrıteleı». [A.M]
Festıval baǵdarlamasyna usynǵan "Shynarym meniń, shyraılym" qoıylymyn kóremiz dep úmittengen biz mýzykalyq drama janryndaǵy spektakldi tamashaladyq. Óz janrnyń erekshelikterin saqtaǵanymen spektakl deńgeıine kóterilgen dep aıtý qıyn. Konert-spektakl degenimiz durys shyǵar. Ózbek teatryna degen kózqarasymyzdy túbegeıli ózgertedi dep sengen edik. Akterlik beıneniń ósýi, áreket kemshin boldy. Ulttyq detal bolýy, saqtalýy kerek shyǵar. Biraq, kásibı sheberlikti kórsetý bólek deńgeıde bolýy kerek.
H.Bókeeva atyndaǵy Batys Qazaqstan oblystyq qazaq drama teatry Q.Qasymov rejıssýrasymen sahnalanǵan H.Mıýllerdiń "Fıloktet-Medeıa" tragıkomedııasyn ala keldi.
Festıvaldiń tórtinshi kúnine taban tiregende kórgen bul spektaklden rejısserdiń jeke izdenisi birden kózge túsedi. Kameralyq spektakl. Kórermenin zalǵa aınaldyra otyrǵyzyp, oqıǵanyń tap qasynda otyrǵandaı sezindiretin Fıloktet pen Medeıanyń tragedııasy sol zamannyń ǵana emes, adamzat tirshiliginiń ár ǵasyrynyń úndes máselesi. Negizgi ózegi – ar men uıatty qurbandyqqa shalǵan áıel-erkektiń qaı-qaısysy bolmasyn qalaıda jeńilis tabatyny… Spektakl sýretshisi – M.Mámbetov. Antıkalyq kezeń men sol dáýirde týǵan shyǵarmalardy sahnalaý sheberi Q.Qasymovtyń tragedııa janry dep alǵan qoıylymynda rol sheńberi saqtalmaǵan. Sondyqtan da bolar, tragedııa bar, al tragedııaǵa jetkizetin oqıǵa joq. Sahnalyq kostıýmderde estetıkalyq kórkemdik kemshin. Degenmen, festıval aıasyndaǵy kórgen qoıylymdardyń ishindegi rejısserlik kózqaras, sheshim kórgen birden-bir spektakl deýge bolady.
M.Vahıdov atyndaǵy Tájikstan memlekettik jastar teatry usynǵan «Znamıa Kovy» (avt. rej.: N.Melıkov) tarıhı dramada rejıssýra, shahnamelik kózqaras saqtalǵan. Rejısser Nurqanat Jaqypbaı: "men bul kezge deıin birde-bir ret tájik teatrynyń spektaklderin kórmesem de, ózimniń rejıssýramdy kórgendeı boldym" dep pikir bildirdi. Spektakldi kórmes aldyn buryn-sońdy ujymyn kórmegen teatrdyń tynys-tirshiligi men jetistikterin jipke tizgendeı jazyp alyp, bar yqylasymdy qoıǵanymmen, qazylar «jaqsy» dep baǵalaǵanymen, men tereńine boılaǵan qoıylym bola almady.
Festıvaldiń sońǵy kúni Jezdi ólkeniń júregi S.Qojamqulov atyndaǵy qazaq mýzykalyq-drama teatrynyń "Shyńǵys hannyń aq bulty" spektakline kýá boldyq.
Epıkalyq drama janrynda sahnalanǵan qoıylym rejısseri - T.Janbotaev. Teatr repertýaryndaǵy birneshe spektakldi sahnalaǵan rejısserdiń kezekti jumysy jezqazǵandyq kórermenderdiń erekshe kóńilinen shyǵyp, festıval aıasynda kórsetilgen qoıylymda ıne shanshar oryn bolmady. Spektakldi turyp kórgen teatrtanýshy úshin qýanysh bolmasa, eshqandaı qaıǵy emes. Spektaklge oıyssaq, Sh.Aıtmatov shyǵarmashylyǵy eshkimdi beı-jaı qaldyra qoımaıtyn ótkir shyǵarmashylyq. Týyndyǵa sahnalyq nusqa (ınsenırovka) jasaǵan rejısser T.Janbotaev. Jazýshy, dramatýrg R.Muqanovanyń «Men M.Áýezovtiń «Qaraly sulý» áńgimesine ınsenırovka jasaýdan bas tarttym. Sebebi, Áýezovke bir sóz qosý úshin deńgeıim onymen bir bolýy qajet» degen bir sózi bar. Bul sahnalyq nusqa jasaýshylardyń báriniń qulaǵyna altyn syrǵa degen sóz. Jas rejısser usynǵan spektakl ekspozıııasy kúsh-jigeri men ar-uıaty eki jaqta synǵa túser sahnamen bastaý alady. Aıtylar oı tereń bolǵanymen tym uzaq replıka, túsindirme, baıandama qalpynda kórermenin alǵashqy áserden aıyryp alýǵa qadamdar jasalynady. Shyńǵys han roline – S.Bulǵaqbaev. Kásibı sheberligi bir tóbe, ómirlik jıǵan qory bólek áńgime aǵa býyn artıstiń oıyn úlgisi atalmysh spektakldegi barsha seriktesterine úlgi bolarlyq deńgeıde. Eń birinshi jetistik – qoıylym byltyrǵy jyly sahnalanǵan «Qara oramal» kompozıııasynan kórkemdik deńgeıi áldeqaıda joǵary, rejısserlik kózqarasy bar dúnıe. Tik aıtylatyn oılar men allegorııalyq beıne aq bulttyń semıotkalyq ádis-tásilin qarastyrmaýy spektakldiń kórkemdik deńgeıin túsirýge yqpal etip tur. Festıval aıasyndaǵy spektaklder ishinen jas býyn artısterdiń erekshe izdenisi men psıhofızıkalyq daıyndyǵy basym dep osy ujymdy erekshe aıtsa bolady. Ásirese, Shyńǵys Hannyń jasóspirim kezeńi jáne ondaǵy sahna saıystary qalypty deńgeıden joǵary. Eger jas býyndy jigerlendirer nomınaııany tabystaýdy usynsa jas artıst N.Beıisbekovti usynǵan bolar edim. Qoıylymdaǵy bir artıst úlken júldege ıe bolsa, bul rejısserdiń eńbegi emes dep kim aıtty? Sondyqtan, spektakldiń salmaǵyna saı eńbektengen, izdengen artısterge qoldaý, óz kezeginde yntalandyrý paryz emes mindetke saıady degim keledi.
Osylaı otandyq bes teatr men kórshiles úsh eldiń ujymdarynyń basyn qosqan aıtýly sharany 19-qazan kúni saltanatty túrde qorytyndyladyq. Festıval ne berdi degen saýaldan buryn mundaı sharany uıymdastyrǵan kimder degenge jaýap izdep kóreıik. Jezqazǵan teatrynyń aǵa býyn artısti, QR Halyq artısi Dosjan Janbotaev bastaǵan teatr ujymy festıval basynan sońyna deıin báıgege kelgenderdi emes, et jaqyn týysyn kórgendeı tórt kún tórine shyǵaryp kútti. Jetýdiń ózi bir «ǵanıbet» Jezqazǵan qalasynyń jurtshylyǵy men teatrdyń árbir qyzmetkeri ár aımaqtan kelgen ujymdardyń ónerin yjdaqattylyqpen tamashalady. Búginge deıin teatr festvıalderi men gastroldiń saparlarǵa shyqpaǵanyna jeti jyldan asyp ketken teatrdyń ózge ujymdardyń eńbekterin kórýge degen yqylastary erekshe. Qaraǵandy oblysy men Jezqazǵan qalalyq basshylyǵynyń teatr ónerine degen qurmetteri men sahna ónerine degen qoldaýlaryna tańdanbasqa shara qalmady. Óz kezeginde teatrdyń barlyq múmkindigin qarastyryp, ońtústik astanamyzǵa gastroldik saparmen kelýin jáne mádenı astana kórermenderiniń pikiri men yqylasyn sezinýdiń ózi Serke teatry ujymy úshin úlken serpilis bolar edi. Qurylǵandaryna eki jyl ótkende 1974 jyly Almaty qalasyna esep berý gastroldik saparyn ótkizgen teatrdyń 45 jyldan bergi jumysy
mádenı orta qalyptasqan alyp qalaǵa ákelip qoıylardaı deńgeıde emes pe? Ol kúnderge de jetemiz degen nıettemiz.
Teatr ujymdary óz shama-sharqy kelgeninshe ózekti máselerdiń shetin shyǵarýǵa tyrysty. Qorytyndy osylaı:
"ÚMIT" nomınaııasy - Maqsat Rahmet (Gerostrat roli úshin)
- "ÚZDIK EPIZODTYQ ÁIEL ADAM BEINESI" - Abdýsalamqyzy Jaınagúl (Bishkek teatry)
- "ÚZDIK EKINShI PLANDAǴY ER ADAM ROLI" - Saǵyzbaı Qarabalın ( Tıssafern roli úshin)
- "ÚZDIK AKTERLIK ANSAMBL" - A.Ýmıralıev atyndaǵy Bishkek drama teatry
- "ÚZDIK REJISSÝRA" - Temirjan Janbotaev ("Shyńǵyshannyń aq bulty spektakli úshin)
- "ÚZDIK MÝZYKALYQ SPEKTAKL" - Týron memlekettik áskerı teatry (Ózbekstan)
- QAZYLAR ALQASYNYŃ ARNAIY SYILYǴY - H.Bókeeva atyndaǵy Batys Qazaqstan drama teatry ujymy
- J. HADJIEV ATYNDAǴY ARNAIY SYILYQ – M.Vahıdov atyndaǵy Tájikstan jastar teatry.