Zamanaýı teatrdyń búgingi damý tendenııasynda teatr synynyń alar orny erekshe. Sahna ónerin zertteýshiler de, qamyn jeýshiler de, nanyn jeýshilerge baǵyt berip, qyzǵyshtaı qorıtyndar da – teatrtanýshylar. Óz isine shyn berilgender ǵana jıylǵan bul salada atqarylǵan eńbekter týraly az aıtylatyny ókinishti, árıne. Biraq, olar «meni aıtsa eken, jasaǵanymdy kórse eken» deıtin halyq emes. Álqıssa, áńgimemizdiń tórkini – "Halyqaralyq teatr synshylarynyń birlestiginiń" ashylýynda.
13 aqpan – qazaq teatrynyń tarıhynda aıtýly data. Bul kúni Semeı jerinde eýropalyq úlgidegi tuńǵysh spektakl qoıylǵan. Dálirek aıtqanda, J.Aımaýytovtyń sahnalaýymen 1915 jyly dál osy kúni «Birjan – Sara» aıtysy usynylǵan edi. Bir ǵasyrdan astam ýaqytty artqa tastap, 2020 jyldyń 13 aqpanynda «M.O.Áýezov murajaı-úıi» ǵylymı-mádenı ortalyǵynda «Halyqaralyq teatr synshylary birlestiginiń» – «International Union of Theatre Critics» tusaýy kesildi. Teatr ónerin damytý baǵytyn betke alǵan halyqaralyq birlestik Anar Erkebaı (Qazaqstan), Lasha Chhartıshvılı (Grýzııa) jáne Elchın Djafarov (Ázirbaıjan) syndy belgili teatr synshylarynyń bastaýymen qurylǵan bolatyn.
Erekshe atap ótýge tıis dúnıe – osy birlestiktiń resmı túrde ashylýy aıasynda A.Erkebaı bastaǵan teatrtanýshylardyń tarapynan jasalǵan úlken eńbek. Olar búgingi kúni tirshilik etip jatqan otandyq teatrlardyń 2019 jyl boıynsha jalpy statıstıkasyn jasady. Tyńdap otyrǵan ekinshi adamǵa jaı ǵana ıfrlar bolýy múmkin. Biraq, bul sandar teatrlarymyzdyń damý kórsetkishi, búgingi hal ahýaly bolyp otyr.
Ǵylym men tehnıka ǵaryshtap damyp jatqan zamandaǵy adamzattyń sanasyn jaýlaǵan buqaralyq aqparat quraldarynyń qaı túri bolmasyn, reıtıngke jumys isteý arqyly básekege qabilettiligin arttyryp keledi. Sondyqtan, qazaqstandyq teatrlar arasyndaǵy saraptamalyq reıtıng te olardyń kórkemdik deńgeıinen buryn kásibılik qabiletteriniń nátıjesin anyqtaý úshin zerttelip otyr. Joba týraly aqparattar men saýalnama memlekettik jáne jeke teatrlardyń barlyǵyna derlik jiberilgen bolatyn. Jaýap bergenderdiń sany – 43. Iá, alǵashqy kórsetkish úshin – jaman emes dep baǵamdap qoıdyq. Keıbir teatrlardyń nemquraıly qaraǵanyn jasyrmaı, birden «jaýap bermeımiz» dese, al, keıbirinen «jiberetin túgimiz joq» degen mazmundaǵy hattar tústi. Osylaısha, shaǵyn «báıgede» shańnyń arasynda qalam dep, esigin japqandar da, men júırikpin, ozam degen tulparlar da boldy.
Saltanatty jıynda 2019 jylǵy saraptama boıynsha elimizdegi úzdik dep tabylǵan teatrlar «Synshylar júldesimen» marapattaldy. Atap aıtar bolsaq:
- Áýezov at. Qazaq memlekettik akademııalyq drama teatry úzdik saıt úshin;
- Temirtaý balalar men jasóspirimder teatry «V gostıah ý Trollı» spektakli úshin;
- Almaty memlekettik qýyrshaq teatry «Aıko men Stroshka» qoıylymy úshin;
- Rejısser D.Bazarqulov 2019 jylǵy 3 premera úshin;
- Q.Qýanyshbaev at. qazaq memlekettik akademııalyq mýzykalyq drama teatry «Láıli-Májnún» spektakli úshin.
Sol tulparlardy qamshylap, baǵyp, úıretýde teatr synshylarynyń roli mańyzdy ekenin teatr ókilderiniń kóbi túsine bermeıdi. Iakı, moıyndaýǵa, moıynsunýǵa dármensiz bolsa kerek. Teatr synshylaryn ózderine qarsy qoıyp, «úırenip qalǵan jaý atyspaqqa jaqsy» dep, sol stereotıpti qamal qyp quryp, sonyń artynda búrkenip ap jatqan teatrlarymyz bar-aý. Bar degen azdyq eter. Olar kóp. Al, teatrtanýshylar az.
Jıyn barysynda sóz sóılegen teatrtanýshy S.Qabdıeva kótergen máseleler asa oryndy dep esepteımiz. Respýblıka ǵana emes, alys-jaqyn shet elderdiń festıvalderinde qazylar alqasynda boı kórsetip júrgen bilikti mamannyń qazaq teatryna aıtary kóp. Aıtyp keledi. Elimizde sońǵy bes onjyldyqta boı kórsetip kele jatqan festıvalder qozǵalysynyń teatr ónerin damytýdaǵy roli artyp keledi. Biraq, olardyń uıymdastyrylý deńgeıi (tehnıkalyq turǵydan emes, árıne) áli de bolsa, óte jaqsy deýge kele qoımaı tur. Árige barmaıyq, festıvalge qatysýshy spektaklderdi irikteý – asa jaýapty kezeń ekeni eskerilmeı jatatyn kezder bolady. Festıval repertýaryn quratyn kezde, spektaklderdi oı men qyrdan jınamaı, kásibı mamandardyń usynýy boıynsha iriktese ǵoı degen ýájin birneshe márte aıtyp keledi. Keshegi sózinde de aıtty. Aıtty. Aıtyldy. Aıtylady. Esitip, jaýap qatary qaıda?
Festıval repertýarynan buryn, teatrlardyń jalpy repertýarlyq saıasatyn júrgizý máselesi de daýly másele. Teatrda qyzmet etetin Álııa Bópejanovanyń sózinshe, memlekettik teatrlardyń repertýarlyq saıasatyn júrgizýde kóbi asa túsine qoımaıtyn kedergiler oryn alady. Ádebıet synshysynyń sózindegi astardy, álbette, teatrtanýshylar uqty. Álgi kedergiler teatrtanýshylarǵa asa qupııa emes, álden-aq aıdan anyq dúnıeler edi. Memlekettik tapsyrys, arnaıy jospar, ne belgili bir teatr qaıratkerleriniń mereıtoılaryna arnalǵan ıakı basqa da «belgisiz» sebepterdiń aıasynda álsiz repertýarlar qurylatynyn synshylar qaýymy «beske» bilip otyr.
Jıyn basynda sóz sóılegen jazýshy, dramatýrg Dýlat Isabekov te teatr jaıly tolǵamdaryn tókti, aqtaryla tarqatty. Dramatýrgııa, teatrdyń kórkemdik deńgeıin ósirý týrasynda keleli oılar tyńdadyq.
Teatrsúıgish ortanyń aǵa býyn ókilderinen aq batasy men tilegin arqalaı kelgen dramatýrgtan bólek, teatrtanýshy Erkin Jýasbek boı kórsetti jıynda. Ol óz sózinde teatrtanýshylar júrgizgen monıtorınginiń bos áýrege sanap, odan da teatr damýy úshin naqty qadamdar jasaý kerek degen pikirin alǵa tartty. Jaraıdy, jasaımyz delik. Biraq, aýrý adamnyń emine kirisý úshin, oǵan dıagnoz kerek emes pe? Teatr synshylary teatrdy dertinen emdep, qulan taza saýyqtyrmasa da, aldyn alý sharalaryn, sımptomdaryn aıtyp, eskertip jatqanyn, jalpy organızminiń analızin jasaǵanda turǵan ábestik joq. Ǵ.Músirepov at. balalar men jasóspirimder teatrynda kórkemdik jetekshi qyzmetin atqarýshy teatr synshysynyń aıtýynsha, teatrtanýshylar spektakldi talqylaý kezderinde akter, rejısserdi oryndy, naqty syn aıtyp, taldaý júrgizý jaǵy aqsap tur. Árıne, «ıá, ras, solaı» dep qoshtaǵandar bar shyǵar. Biraq, aınaldyrǵan on shaqty teatrtanýshylardyń respýblıka kóleminde atqaryp jatqan eńbegi elenbeı, daýystary estilmeı jatsa, talqylaýlardaǵy pikirleri baǵalanbaı jatsa, kim kináli? Báribir synshy ma kináli? Báribir, synshy kináli.
Biraq, sol qazaq synshysy aıtqan pikirdi shetelden kelgen maman aıtsynshy, «mine, synshy degeniń osyndaı bolsa kerek!» deı qalatyn olar. Qazaq teatryna taǵylǵan min úshin jerge kirip ketetin tesik tappaı qalatyn – synshylar. Oǵan bas aýyrta qoımaıtyndar – teatrlar. Paradoks.
Osy syndy ekiudaı pikirlerdi sıretý úshin, eńbekteri kóp jaǵdaıda kóp sebeptermen bilinbeı qala beretin teatrtanýshylar men synshylar ne bitirip júr degen suraqtar týyndamas úshin «Halyqaralyq teatr synshylary birlestigi» qurylyp, naqty isterdi qolǵa almaq maqsatyn kózdeýde. Ala kózin tigip, kúmándana, synaı qaramaı, «oń eken» desken jurt (basym kópshiligi ózimiz, teatrtanýshylar) jumyla qazaq teatrynyń otyna da kúıemiz, yzǵaryna shydaımyz. Óıtkeni, olar teatrdy arnaıy maqsatpen jaǵalap júrgen joq. Shyn súıedi. Sol úshin de shyn alańdaıdy.
«B.Qundaqbaev, Á.Syǵaılardyń kózi tiri bolǵanda, teatr synynyń jóni basqa bolar ma edi?» degenge salady kóbi, synshylar týraly áńgime qozǵala qalsa. Sara joldy abyroımen jalǵastyryp kele jatqandar joq emes ekenin, olardyń da aıtar, jazary bar ekenin, olardyń da «qaıtsek qazaq teatryn damytamyz?» dep jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeıtinder bar ekenin aıtqymyz keledi osy rette.
