Eki aıdan astam ýaqyt boıy sahnaǵa shyqpaǵan shyǵarmashylyq quramnyń jaǵdaıyn aıtpasaq ta túsinikti. Olar «amal joq» dep qol qýsyryp qarap qalmaı, tiri organızmniń báseńdegen júrek soǵysyn toqtatpaýǵa tyrysyp jatqanyna kýámiz. Bul qubylystyń bári árıne, teatr synshylarynyń nazarynda.
Búgingi tańda álemniń barlyq buryshyndaǵy óner ujymdary birdeı jaǵdaıdy bastan keshirip jatyr. Kórermen zalymen tikeleı energııa almasyp otyratyn sahna óneriniń ókilderine de, oǵan baǵyt baǵdar berip, jazyp, aıtyp júretin teatrtanýshylarǵa da bul kezeń ońaı tıip jatqan joq. Tusaýkeser, festıval, josparlanǵan sheberlik sabaqtary, teatr sharalarynyń toqtatylýy aýdıtorııasyz ómir súre almaıtyn óner túriniń daǵdarysqa ushyraýyna ákelip otyr. Tosqaýyldarmen kúres barysynda teatrlar qoldarynan kelgenin jasap tyrashtanyp jatsa, teatr synshylary osy jaǵdaıdan keıingi kórinisti, saldardy, nátıjeni, jalpy karantın ýaqytyndaǵy teatr tynysyn baqylaı otyryp, damý sharttaryn saralaı kele onyń bolashaǵyna kásibı boljam jasaýdy jón kórdi.
Bul, bálkim teatr úshin jańa beleske qadam basý kezeńi bolar? Múmkindikteri shektelgen kúıde otyrǵan teatrlardyń tyǵyryqtan shyǵatyn jańa tásil, jol izdeýi jańa baǵyt, formalardyń paıda bolýyna áser etpeı qoımaıdy. Jaı ǵana arhıvtik spektaklderdi usynyp jatqan, aǵymdaǵy repertýardaǵy qoıylymdardyń túsirilimin jarııalap jatqandar da, tikeleı translıaııa arqyly spektakl qoıyp júrgender de, kún saıyn bir ártis efırge shyǵyp shyǵarmashylyǵy týraly suraqtarǵa jaýap berip jatqan da teatrlar bar. Árqaısysy óz shama sharqyna baılanysty qyzmetterin jalǵastyryp keledi. Al, bul qubylys qashanǵa deıin jalǵasyn tappaq jáne kedergilerdi eńsergen teatrdy qandaı jetistikterge jetkizýi múmkin?
Osy sekildi suraq, másele, ıdeıalardyń barlyǵyn bir sheńberge ortaqtastyrýǵa muryndyq bolǵan «Halyqaralyq teatr synshylary birlestigi» «Theatre Online» atty halyqaralyq vırtýal ǵylymı konferenııasyn júzege asyrdy. 11 mamyr kúni uıymdastyrylǵan teatr synshylarynyń onlaın rejımdegi kezdesýi qyzý talqylaýlarǵa ulasty. Teatrdyń karantınge deıin de zamanaýı ózekti máseleleri az emes edi. Sondyqtan, bul konferenııada sóz etilýi tıis taqyryp tapshylyǵy bolǵan joq.
Qurylǵanyna bir jyl tola qoımaǵan «Halyqaralyq teatr synshylary birlestiginiń» quryltaıshylary Lasha Chhartıshvılı (Grýzııa), Anar Erkebaı (Qazaqstan), Elchın Djafarov (Ázirbaıjan) konferenııanyń kirispe, qorytyndy bólimderinde sóz sóılep, atalmysh sharanyń mańyzdylyǵy men maqsat-mindetterimen tanystyryp, birlestiktiń aldaǵy jospary týraly aıta ketti. Marına Vasadze men Israfıl Israfılov konferenııanyń eki bólimin ózara bólisip moderator boldy.
Bul konferenııa burynǵylardan ózgerek bolǵany anyq. Birinshiden, árıne, ótkizilý formasy jaǵynan. Ekinshiden, ondaǵy kóterilgen tap búgingi kúndegi ózekti máseleler turǵysynan. Ár elden, sáıkesinshe táýliktiń ártúrli ýaqytynda qosylǵan teatr mamandary ózderiniń búgingi úrdiske beı-jaı qaramaıtyndaryn bildirdi. Aǵylshyn jáne orys tilinde ótken eki sekııaly konferenııanyń qatysýshylary men kórermenderi óz oılaryn ortaǵa salyp, uıymdastyrylyp otyrǵan konferenııanyń mańyzdylyǵyn alǵa tartty. Rasynda da, teatr tarıhynda bolyp jatqan barlyq proessti kózden tasa qylmaıtyndardyń, ıaǵnı, teatrtanýshylardyń kezekti mıssııasy da osy týraly oılaryn bildirý, másele kóterý, baǵdaryn jasaý ekeni belgili. Onysyn oıdaǵydaı oryndap ta keledi.
Bir qyzyǵy, konferenııa formaty baıandama oqýmen ǵana shektelgen joq. Qatysýshylar óz oılaryn ashyq ári erkin jetkizip, aıtylǵan taqyryp boıynsha qyzý talqylaýlar júrgizdi. Bir-biriniń oıyn ilip áketip otyrǵan teatrsúıgish mamandardyń búgingi teatrdaǵy proesske degen qyzyǵýshylyǵy ǵana emes, sahna óneriniń bolashaǵyna qam jeıtindigi aıqyn kórinip tur.
Máselen, ázirbaıjandyq teatrtanýshy, ónertaný kandıdaty, professor Aıdyn Talybzade (Ázirbaıjan) óz sózinde: «Slovosochetanıe teatr-onlaın, vo-pervyh, eto polneıshıı ıdıotızm, absýrd, a vo-vtoryh, vse oznachaemye etogo ponıatııa, absolıýtno protıvorechat poetıke, garmonıı teatra. Teatra onlaın ne byvaet: eto aksıoma», – dese, reseılik ónertanýshy Emılııa Demenova (Reseı): «Razýmeetsıa, mojno dolgo sporıt o tom, chto teatr v zapısı terıaet svoıý energetıký, chto daje prıamye translıaıı spektakleı ne peredaıýt ego «svıaennodeıstvııa», no, ýverena, chto vsem ochevıdno odno – lýchshe spektakl v zapısı, chem ego otsýtstvıe», – degen pikirin ortaǵa saldy. Ol baıandamasynda karantın jaǵdaıyndaǵy teatrǵa tóngen qaýip pen týyndaǵan múmkindikter týraly keńirek sóz etti. Iaǵnı, pandemııany teatrdyń jalpy jańa formaǵa enýi men jeke-jeke óner ujymdarynyń óz aldyna damýyna, bir damyldap, qaıta kúsh jınaýyna áser etetin faktor retinde qarastyrdy. Sonymen qatar, reseılik taǵy bir teatrtanýshy, ónertaný kandıdaty Aısylý Sagıtova (Reseı): «Posle okonchanııa karantına nastýpıt dolgıı perıod vosstanovlenııa admınıstratıvnoı, ekonomıcheskoı ı hýdojestvennoı strýktýr teatrov. Slojno skazat, kak býdet proıshodıt vozvraenıe zrıtelıa v teatr. Odnako, ıasno, chto v pervoe vremıa my býdem ızbegat mesta massovogo skoplenııa lıýdeı, sledovatelno, daje posle togo, kak teatry otkroıýt svoı dverı, teatram nýjno byt gotovymı k tomý, chto zrıteleı v zale býdet nemnogo», – dep, osy kezeńniń saldarynan teatrlar óz aýdıtorııasyn saqtap qalý úshin nemese qaıta jınaý úshin kórermenniń jeteginde ketýi ábden múmkin deıdi.
Konferenııada sóz sóılegen on úsh spıkerdiń toǵyzy teoretıkter. Joǵaryda atalǵan teatrtanýshylardyń tizimin ónertaný kandıdaty, professor Sánııa Qabdıeva (Qazaqstan), PhD, doent Vıdadı Gafarov (Ázirbaıjan), ónertaný kandıdaty, Stanıslavskıı Elektroteatrynyń kýratory Krıstına Matvıenko (Reseı), Nıshantashı ýnıversıtetiniń oryndaýshylyq óner menedjmenti kafedrasynyń meńgerýshisi Zııad Gýlıev (Túrkııa), Lameı ýnıversıtetiniń oqytýshysy (Iran) Saıd Kazemıan, ónertaný magıstri Aleksandr Mantýsh (Belorýssııa) tolyqtyrdy. Olarmen qosa ArteFaktým teatrynyń mamany (Meksıka) Monıka Badjonero Dıas, Karachı teatrynyń kórkemdik jetekshisi Sohaıl Ahmed Malık (Pákistan), rejısser, dOM teatrynyń kórkemdik jetekshisi Tarlan Rasýlov (Ázirbaıjan), dramatýrg, «Slezy ı smeh» teatrynyń rejısseri Hrısto Stoıchev (Bolgarııa) ta baıandamalaryn usynyp, konferenııa barysynda belsendilik tanytty.
Árıne, bizdiń elimizden de teatr rejısserleri, senograftar, akterler, basqa da mamandardyń bul sharaǵa atsalysýy, soǵan baılanysty óz oı maqsatyn bildirýi mańyzdy edi. Tek kórermen retinde otandyq eki úsh qana teatr praktıkteri qatysqany ókinishti. Óıtkeni, álem teatrlarynda ne bolyp jatqandyǵynan, qandaı máselelermen tuspa tus kelip, nendeı jańalyqtar enip jatqanynan habardar bolý, qaı eldiń qandaı teatr ókiline bolmasyn artyq etpes edi.
Qazirgi kúni teatrlar keship otyrǵan kúı teatr óneriniń tarıhy men teorııasyn zertteýshiler, saralap taldaýshylar, baǵytyn anyqtap, baǵdaryn kórsetýshilerdiń nazarynan tys qalmaq emes. Kerisinshe, tikeleı nysanasyna aınalyp otyrady. Bul konferenııa sonyń bir dáleli bolyp qalmaq.