Aıymgúl Oralqyzy
jýrnalıst
Fotografııanyń paıda bolýy
Bizge málim dástúrli maǵynadaǵy fotografııa aıtarlyqtaı
kesh paıda boldy. Óıtkeni, XIX ǵasyrǵa deıin fotografııa jasaýǵa tikeleı qajetti
hımııalyq zattardyń kópshiligi áli ashylmaǵan bolatyn. Ol kezde ǵalymdar hımııalyq
zattardyń qaısysy sáýlemen shaǵylysýǵa qabiletti ekenin bilgen joq. Sondyqtan,
keskinder tek qylqalam sheberleriniń týyndarynda ǵana saqtaldy.
Keskinder jasaýdyń negizgi ádisi sanalatyn beıneleý
óneri orta ǵasyrlarda keń taraldy. Qoǵamda qalyptasqan pikir boıynsha, sol zaman
sýretshileriniń barlyǵy birdeı kedeı boldy deýge kelmes. Olardyń keıbireýleri,
tipti, qazirgi toı fotograftary sekildi joǵary suranysqa ıe bolatyn. Adamdar keler
urpaǵyna ózderi týraly estelik qaldyrý maqsatynda sýretshilerdi jıi jaldaıtyn.
Sýretshiler portret sýretter salǵany úshin úlken qarjyǵa keneletin. Biraq, bir
keskindemeni salýdyń ózine tym kóp ýaqyt
ketetin. Árıne, bir adam nemese tutas otbasynyń portretin jasaý barysynda uzaq
ýaqyt boıy tapjylmaı otyrý qıyn, ári múmkin emes. Osy sebepti, sýretshiler bul
úderisti tezdetý amaldaryn qarastyratyn. Úlken izdenister men talpynystar nátıjesinde «Obskýr kamerasy»
atalatyn qurylǵy paıda boldy.
Obskýr kamerasy týraly derekter Leonardo da Vınchıdiń
eńbekterinen bastap kezdesedi degenmen, shyn mánisinde, onyń qasıetteri jóninde
ejelgi grek fılosofy Arıstoteldiń jazbalarynan da kórýge bolady.
Obskýr kamerasy – jaryqsyz qorap. Ol terezesiz qarańǵy
bólmege uqsaıdy. Bir qabyrǵasynyń ortasynda dóńgelek tesik bolady. Sol tesikten
ishke ótken jaryq qarama-qarsy qabyrǵaǵa túsedi. Osynyń nátıjesinde, adam
kameranyń aldynda turǵan zattyń tóńkerilgen keskinin kórýge múmkindik alady.
Leonardo da Vınchı Obskýr kamerasynyń ortasyna tússiz qabyrǵa ornatyp nemese
áınekpen bólýdiń amalyn oılap tabady. Mundaı jaǵdaıda, sýretten kórip
turǵanyńyzdaı, sýretshige daıyn beıneni qylqalammen basyp shyǵarý ǵana qalady.
Optıkanyń damýymen baılanysty Obskýr kamerasy da jetile bastady. Oǵan qos dóńes lınzanyń
ornalastyrylýymen qurylǵynyń aýqymy áldeqaıda kishireıip, paıdalanýǵa yńǵaıly
bola tústi. Obskýr kamerasy shaǵyn ǵana aǵash qorapqa aınaldy. Onyń artqy
bóligine ornalastyrylǵan aına arqyly keskin áınekke túsetin boldy. Biraq, bul
da fotografııa alýǵa múmkindik bermedi. Óıtkeni, munda da úlken Obskýr
kamerasynyń jumys jasaý prınıpine saı, keskin tek sýretshiniń sheberligine ǵana
táýeldi bolatyn.
Ol brıtandyq Gemfrı Devı men Tomas Vedjvýd jasaǵan
tájirıbemen tyǵyz baılanysty. Olar kúmis nıtraty men natrıı hlorıdiniń
eritindisine malynǵan qaǵazdy Obskýr kamerasyna salyp kóredi. Nátıjesinde
tómen-kontrastty beıne alynady. Biraq, ony ekspozıııalaý úshin birneshe saǵat
qajet bolatyn jáne sýretti jaryqqa shyǵaryp qaraǵan kezde ol tolyqtaı joǵalyp
ketetin. Sondyqtan, bul tájirıbe de kóp uzamaı toqtatyldy.
Dástúrli maǵynadaǵy fotografııaǵa alǵash qol jetkizgen
Jozef Nısefor Neps esimdi ónertapqysh bolatyn. Ol únemi Obskýr kamerasynyń
jumys isteý prınıpin zertteýge qyzyǵýshylyq tanytyp, zerdelep júrgen. Neps
beınelerdi avtomatty túrde qaǵazǵa
túsirý jolyn tabýda aıanbaı izdenedi. Aqyry, oǵan qoly jetedi.
Ol aq-qara keskinder alý úshin bıtým atalatyn sırııalyq
asfalt sińgen qaǵaz paıdalanǵan. Alaıda, mundaı sýret alý ádisiniń ózindik qıyndyǵy
bar edi. Ol – ekspozıııaǵa uzaq ýaqyttyń qajet bolýy. Keıde bul úderis segiz
saǵatqa deıin sozylatyn. Al, adamdardy segiz saǵat tapjyltpaı ustap otyrý
múmkin bolmaǵandyqtan, Nepstiń alǵashqy fotosýretterinde tek óz qalasynyń
peızajdary ǵana beınelengen.
Fotografııanyń damý tarıhy
Nepstiń ómirden ótýimen fotografııanyń damýy toqtap
qalǵan joq. Bul isti odan ári Lýı Jak Dager jalǵastyrdy. Ol sýretter jasaý úshin
kúmis jalatylǵan mys plastınany paıdalandy. Oǵan qosa, ıod ta jaǵatyn. Osy
tájirıbe nátıjesinde paıda bolǵan negatıvti keskin ónertapqyshtyń kóńilinen
shyqpady. Onyń ústine, ekspozıııa ýaqyty da qysqarmady.
1835 jyly Dager sýret ekspozıııasynyń áldeqaıda jyldam
júrý jolyn anyqtaıdy. Bul ashylý kezdeısoq oryn alǵan eken. Ónertapqysh áli
ekspozıııalanbaǵan sýretti shkafyna salyp qoıady. Erteńgi kúni tartpadan sol
qaǵazdy alsa, fotosýret daıyn turǵan bolyp shyǵady. Sodan keıin Dager barlyq
hımııalyq elementtermen tájirıbe jasaıdy. Nátıjesinde ónertapqysh ekspozıııa
jyldamdyǵyna áser etetin hımııalyq zat synap
ekenin anyqtaıdy.
Osydan keıin fotografııa alý joldary áldeqaıda damyp,
qarqyndy jetile bastady. Djon Frederık Goddard esimdi aǵylshyn azamaty kúmis
plastınany brom jáne hlor bý qospasymen óńdeý arqyly úlken jetistikke qol
jetkizdi. Sebebi, osy tásildi paıdalaný barysynda ekspozıııa ýaqyty bir
mınýttan aspaıtyn boldy. Bul jańalyqtan keıin portrettik túsirilimder keń etek
jaıa bastady.
1850 jyldary stereoskopııalyq dagerotıpııa paıda boldy.
Osyǵan oraı, bir qurylǵyǵa eki keskin qatar ornalastyrylatyn. Jeke lýpa nemese
bınokl kómegimen adamnyń ár kózi jeke-jeke bir sýretke qaraı alatyn boldy.
Nátıjesinde, sýret aıtarlyqtaı aýqymdy kórindi.
Sol kezdegi sýretterdiń kemshiligi olardy kóshirý
múmkindiginiń bolmaýynda. Jańa sýret jasaý úshin fotosýretke qaıta túsirý kerek edi. Bul másele negatıvti-pozıtıvti
úderistiń oılap tabylýy nátıjesinde óziniń ońtaıly sheshimin tapty.
Jalǵasy bar.
Kórneki fotolar photography.tutsplus.com, ru.pinterest.com saıttarynan alyndy.