Á.Mámbetov atyndaǵy memlekettik drama jáne komedııa teatrynda elimizge belgili zertteýshi, qazaq folkloryn nasıhattaýshy aqyn - Júsipbek qoja Shaıhıslamulynyń «Qyz Jibek» jyry qoıyldy. Búgingi kúnge deıingi sahnalanyp kele jatqan Qyz Jibekterden ereksheligi – spektakldiń atalmysh jyrshynyń aq óleńimen jazylǵan dastany boıynsha sahna kórýi boldy. Aqyn aýyzeki aıtylyp júrgen ańyzdy jyrǵa aınaldyrýy arqyly «Qyz Jibek» týyndysy dúnıege kelgen: «Júsipbek akademık M.Áýezovpen 1927 jyly kezdeskende: «jyrdy Aqshámshidegi bir jyraýdan jazyp alǵandyǵyn aıtqan» [1, 194]. Aıta keterlik, avtordyń bul shyǵarmasy birneshe márte jaryq kórgen. Sońǵy nusqanyń ózinde Júsipbek qoja dastandy qaıta jazyp shyqqanynyń sebebin bylaısha túsindiredi:

«Basynda menen jaıyldy,
Qıssa bolyp bul Jibek.
Basy-sońyna qarasam,
Bári shala sóziniń,
Eńirep jylap júr júdep.
Basynda menen shyqqanda
Tyńdaǵan adam jylaǵan,
Súıeıin muny bir demep» [2, 84].

Qıssada keıipkerlerdiń minezderi aıqyndalǵan, shyǵarmanyń sońy da buryńǵy nusqalarynan erekshe, sonymen qosa aq óleńmen tamasha sıpattalǵan qyz beıneleri, kórinister de shyǵarmashylyq jas ujymǵa durys ári utymdy tańdalǵan nusqa dep sanaımyz. Dastannyń ótkir de sheber tili, tamasha ádebı teńeýler men ásireleýdi qoldanýy akterlerge beıneni tereń túsinýine kómekshi bolǵany anyq. Dastan Qyz Jibek pen Tólegenniń mahabbat jyryn baıan etedi, dramaǵa sáıkes keıipkerler arasyndaǵy qaqtyǵystar da, tipti qazaq pen qalmaq arasyndaǵy ózara tartystar da qıssada kórinis tapqan. Jyrdy shamamen XVI-HVII ǵasyrǵa jatqyzýǵa bolady. Sebebi qalmaq eliniń ómir súrýi, sonymen qosa jyrda ıslam dinimen qosa, pirlerge tabyný elementteri de kezdesedi.

Qoıylymnyń rejısseri – Dına Qunanbaı. Rejısser spektakldi dástúrli stılden alshaqtap, zamanaýı ınterpretaııada sahnalaýdy maqsat tutqanyn birden baıqaımyz. Prolog 2 jyrshynyń (Aıbol Shákirjanov jáne Nurjigit Mýslımov) asyq oınaýy arqyly dastandy baıan etýinen bastalady. Shymyldyq ashylǵannan sahnada úlken altybaqandy kóremiz. Spektakldiń sýretshisi Aınur Esbolatovamen birigip jasalǵan dekoraııaǵa rejısser úlken metaforalyq mán beredi. Birde ol Qyz Jibektiń qyl ústinde turǵan taǵdyry, birese ómirdiń ótkinshi ekenin bildiretin fılosofııalyq oı bolsa, birde kóńil qosqan eki ǵashyqtyń otaýy syndy maǵynada qoldanylǵan. Jalpy, spektakl dekoraııasy mınımalızmge qurylǵan, atalmysh altybaqannan basqa kúbi, jigitter ustaǵan aǵash bolmasa, aıtarlyqtaı artyq nárse sahnada joq. Ol akterlerdiń qımylyna, áreketterine bir jaǵynan óte qolaıly jasalynǵan.
Spektakl belgili bir formaǵa qurylǵandyqtan, keıipkerler keıde dastandy aıtyp otyrǵan jyrshyǵa da aınalyp ketedi. «Artyq týǵan» Tólegendi ataǵanda, altybaqandy terbetý arqyly bas keıipkerge akent berilgen. Kelesi sahnada anasymen qoshtasý sátindegi Qamqanyń (Ajar Shákirjanova) oramalyn tartyp, ary-beri julqylaýy arqyly rejısser ómir boıy ata-anadan jyraq ketip kórmegen jas Tólegenniń óz-ózimen arpalysýyn kórsetedi, al oramaldan bosap shyǵýy óz oıyna erik berip, ketýge naqty sheshim qabyldaǵanyn bildiredi. Altybaqan ústindegi jigitterdiń áreketteri, Qamqa men qyzdardyń kúbi pisýi ýaqyttyń ótkenin kórsetedi.

Spektakldegi barlyq akterlerdiń kostıýmderiniń birdeı bolýy arqyly rejısser keıipkerlerdi naqty bólmeı, monýmentaldyqtan qashyp, jalpy adam retinde, bas keıipkerlerdiń sezimin qarapaıym adam basynan ótetin oqıǵalar arqyly kórsetýdi maqsat etken. Qyz Jibek pen Tólegenniń de basqalarynan erekshelenbeýimen keıipkerlerdiń jan dúnıesin, ishki psıhıkalyq hal-kúıin kóbinese bı qımyldary arqyly kórsetken. Qoıylymnyń horeografııasyn Almaty qalasy koreı teatrynyń horeografy Anna oı qoıdy. Onyń Dına Qunanbaı ekeýiniń birigip jasalǵan jumysynan bir-birin uǵyna alǵan myqty tandemdik eńbekti baıqadyq. Tólegenniń Qyz Jibekti taǵatsyzdana izdep, tapqansha damyl tappaǵan kúıin kórsetetin sahna óte áserli qoıylǵan. Árbir qyzdyń mereıin ósirip, altybaqanda eki jyrshynyń (Aıbol Shákirjanov pen Baǵlan Imanǵazınov) sıpattaýymen sáıkes qoıylǵan bı qımyldaryna úmittene kútip otyrǵan kórermennen tek «Jibek emes!»,- degen sózden keıin ǵana demin tartyp, kelesi qyz sol shyǵar degen janǵan úmit pen qyzyǵýshylyqty baıqaımyz. Ár qyzdyń sulýlyǵyn beınelegen sózderdiń sahnadaǵy bı qozǵalystarymen úılesim taýyp, qoıylymnyń kórkemdigin asyra túsken. Akterlerdiń ishki hal-kúıin, sol sáttegi sezimin búginde bı elementteri arqyly kórsetýi quptarlyq. Sebebi sahnada sózden góri áreketke kóshken akterdiń oıyny utymdy ári durys ekeni anyq: «Sahna alańynda áreketke barý kerek. Akter óneri men drama óneriniń tiregi-belsendilik pen áreket» [3]. Ázer degende sulýdyń kóshine jetken sahnada akterlerdiń kostıýmderin Qyz Jibektiń (Aıda Janzakova) ústine ilip, aktrısanyń aldyǵa qarap, barlyq kıimderdi laqtyryp, júzin kórsetken effekti sahnada ǵana kórermen bas keıipkerdi beınelegen aktrısamen, Qyz Jibekpen tanysady. Kelesi kóriniste bıkeshti Tólegenge jeńgetaı bolyp tanystyrǵan Qarshyǵa (Álı Jarasuly), Qyz Jibek (Aıda Janzakova) jáne Tólegendi (Álı Bıdahmet) kóremiz. Qaı ýaqytta da eki jastyń qosylýyna sebep bolar adamdardyń bolǵanyn, qazaq halqyndaǵy jeńgetaılyq ahýalyn osy kórinisten ańǵaramyz. Spektaklde rejısser basqa keıipkerlerden góri naqty Qyz Jibek pen Tólegenniń ǵana sezimderin, mahabbatyn ashýǵa akent jasaǵany baıqalady.

Qos ǵashyqtyń alǵash kezdesken sahnasynda Jibek óte pań, beıtanys jigittiń ójettigine qarsy jaýap bere alatyn, naǵyz óz eliniń sulýy ekenin ańǵartatyn minez kórsetedi. Al, óz elinde patshamen teń kórip, esh qyzdyń teris jaýabyn alyp kórmegen Tólegenniń ashý shaqyryp, toıtarys bere alǵan qyzdyń ójet minezine tań qalatynyn baıqaımyz.

Qarshyǵanyń Tólegenmen ári Qyz Jibekpen sóılesip, eki ǵashyqty keziktiretin sahnada altybaqanda ózi turyp, eki jaqta bas keıipkerlerdiń turýy - utymdy sheshilgen mızansena. Bekejan, Tólegen, Bazarbaı kezdesetin sahnada Qyz Jibektiń kelip otyryp, altybaqanda terbetilýi, onyń taǵdyrynyń sheshilip jatqandyǵyn, qyl ústinde turǵanyn bildiredi. Qyz Jibektiń Tólegenmen kezdesýge shyqqan sahnada aldymen Bekejannyń kezdesýi arqyly Bekejannyń Qyz Jibekke degen sezimin, oǵan qatysty qurǵan jospary baryn bildirtedi. Osy sahnada rejısser jaryqpen jaqsy jumys jasaǵan. Tek Qyz Jibekke túsirilgen jaryq arqyly, aktrısaǵa qurylǵan bı arqyly súıiktisine qamdana shyǵyp, jetkenshe asyqqan Qyz Jibektiń sezimin jetkizýge tyrysqan. Osy arqyly rejısser óz sezimin ashyq bildire alatyn, óz mahabbatynan qoryqpaı, batyl qadamǵa bara alatyn qyz minezin baıqatady. Jalpy, spektaklde kóbinese horeograf modern negizine súıengen kontemberı bıin qoldanyp, dastandy zamanaýı baǵytqa jaqyndatady. Eki ǵashyqtyń kóńilderi qosylǵan sahnany da bı qımyldary arqyly sheshken. Súıgenderdiń kóńil qosqan sahnamen qatar ashýǵa berilgen, ne isterin bilmeı, tipti jer tyrmalaýǵa deıin barǵan, ashynǵan Bekejandy kóremiz. Bul degenimiz paralel Bekejannyń úmitiniń sónýin, úlken maqsaty jolyndaǵy Jibektiń qolyna túse qoımaǵandyqtan, qınalysqa túsip, josparynyń kúl-talqan bolǵanyn baıqaımyz. Dastan boıynsha qoıylǵandyqtan, qoıylymda rejısser Bekejannyń sezimin, kek alýyn, ashýyn shartty túrde kórsetedi.

Qyz Jibektiń túsinde mıstıkalyq saryn baıqalady. Shashyn jalbyrata jibergen qyzdardyń qorqynyshty mýzykamen jasaǵan bı qımyldary, kúbini piskende sýdyń shashylýy qaýiptiń jaqyndaǵanyn, pýanty kıgen Jibektiń ary-beri júrýi, jerde jatyp, bir orynda júgirýi qorqynyshty tústen qasha almaǵanyn kórsetedi. Túsinen shoshyp oıana sala Jibektiń jeńgesi Dúrııany (Eńilik Aıymǵazy) Tólegenge jibergen tusy alda kele jatqan kesirdiń jaqyndaǵanynan habar beredi. Tólegenniń óz eline jolǵa shyǵarda ǵashyqtardyń bir-birine degen yntyzar sezimin ekeýiniń qosylyp, janyndaǵylardyń qaıta-qaıta ekeýin bir-birinen aıyrýynan baıqaımyz. Bazarbaı aýylyndaǵy sahnadaǵy ákesi men ulynyń sózge kelispeı, Tólegenniń Bazarbaıǵa qarsy shyǵyp, sóz qaıtarýynan Tólegenniń óz degenin istetetin, azdap erkelik, qyzba minezdi ekeni baıqalady. Degenmen, osy bir tusta Bazarbaıdyń teris bata berýiniń sebebin odan saıyn asha túsken jón bolar edi dep sanaımyz. Bul «eger de» bul jaǵdaı oryn almasa, tragedııanyń da bolmaýy yqtımal edi degen oıdy tereńdete túser edi.

Tólegenniń tús kórýinde S.Seıfýlınniń «Aqqýdyń aıyrylýy» poemasyn rejısser utymdy qoldanǵan dep uıǵarýǵa bolady. Sebebi shyǵarmada aqqýdyń syńarynyń ólýi onyń shyn ómirdegi óliminiń jaqyndaǵanyn bildiredi. Osy eki shyǵarmanyń úılesimi jaqsy tabylǵan: Qyz Jibek pen Tólegenniń mahabbatyn bir-birinsiz ómir súre almaıtyn qos aqqýdyń ómirine balap, kórkem turǵyda ekeýiniń súıispenshiligin odan ári kótere bildi. Aldaǵy ólimin kórse de, «Allanyń kelse ámiri, úıde bolsa ólemin»,-dep taǵdyry ne jazsa da qalyńdyǵyna ketýge sheshim qabyldaǵan Tólegenniń anasymen qoshtasar sahnada qatty qınalysqa túsýi, tipti jylaýy ákesiniń bergen teris batasynyń áseri ári qıyn jolǵa jalǵyz shyǵyp bara jatqandaǵy kúıi ekeni anyq.

Biz biletin «Qyz Jibek» shyǵarmasynda, kınosynda bolsyn ǵashyqtardyń negizgi jaýy Bekejan dep bilip keldik. Al, Júsipbek qoja Tólegenniń bir ǵana emes, tipti alpys jaýy bolǵan dep kórsetedi. Iaǵnı, Qosobanyń kólinde Tólegendi tek Bekejan ǵana emes, ol bastap kelgen Jibekten dámeli alpys jigittiń de bolǵany aıtylady. Tek Tólegendi jeńgen, ony óltirgen oq Bekejanǵa tıesili edi. Osynaý qorqynyshty ári qatygez ólimdi horeograf tóbeles qımyldarymen sheshedi. Bekejanǵa laǵynet aıtyp, betine túkiretin sahnadaǵy aktrısalar jyr arqyly Tólegendi madaqtap, artynda qalǵan týǵandarynyń ókinishin jetkizedi. Sol tustaǵy Bekejannyń Jibek bergen beldikpen ózin qamshylaýy, óz-ózine zııan tıgizýi, shyńǵyryp-aıqaılaýy arqyly rejısser Bekejannyń ishteı tolyq synýyn, maqsatyna jetý jolynda bir qyzdyń kedergi bolýyn, qyzǵa qoly jetpeýin kótere almaýyn kórsetkisi kelgen.

Tólegenniń ólgen jerinde joǵarydan topyraq shashylyp, onyń qaıta orynynan Sansyzbaı bolyp tirilýin kóremiz. Bul sahna arqyly rejısserdiń adamnyń topyraqtan jaratylyp, topyraqqa kómiletinin jetkizgisi kelgen oıyn baıqaımyz. Aǵasynyń ólimin estip, joqtap otyrǵan Sansyzbaı men arersenada toıy ótkeli otyrǵan Jibektiń jeńgesine jylap, qınalǵanyn tipti án arqyly beretin sahnada qatar bolyp jatqan is-áreketterden alda qaıyn ini men jeńgesiniń kezdeser tusynyń jaqyndaǵanyn baıqaýǵa bolady. Bul jerde de jeńgetaı rólin, Tólegen basshy bolyp keledi dep eskertken Shege (Erasyl Ahan) atqaryp, ekeýiniń kezdesýine sebepshi bolady. Sansyzbaı Jibekti kórgende pyshaq alyp, óltirýge umtylǵanynan aǵasynyń ólimine sebepker janǵa degen kek nıetin baıqaımyz. Sansyzbaı ári Tólegen rólin birdeı beınelegen Álı Bıdahmette keıipker arasyndaǵy aıyrmashylyqty ustaı aldy ma degen saýal týyndaıtyny ras. Tólegen – qyzba minezdi, ot sekildi alyp-ushyp turǵan, ózine senimdi, is-áreketke birden kirisip ketetin jigit bolsa, Sansyzbaı – baısaldy, ár isin oılap baryp qana jasaı alatyn, minezi jaısań, aǵasyn óltirgen qylmyskerlerdi jazalaý úshin baryn salýǵa tyrysqan, qamqor jigit bop beınelendi.

Pyshaqty kórse de, ólimge de kóngen, tipti sony qalaǵan jeńgesiniń múshkil halin kórgen Sansyzbaı ony keshirip, ózine jar etedi. Spektakl sońyndaǵy altybaqanda terbelip turǵan Qyz Jibek pen Sansyzbaıdy ár keıipkerdiń bir-birlep qosylyp terbetýi, jyrǵa qatysqan barsha akterlerdiń eki jastyń qosylýyna sebepshi bolǵan jandardy kóremiz. Epılogta avtordyń (Aıbol Shákirjanov) sózimen aıaqtaýy spektakldiń tustastyǵyn saqtap, bútin etýge yqpal etedi.

Elordalyq Á.Mámbetov atyndaǵy drama jáne komedııa teatry repertýaryna engen «Qyz Jibek» lıro-eposy trýppa úshin sátti sahnalanǵan týyndy dep esepteımiz. Sebebi jyrdyń tili, tańdalǵan akterlik quram, bı sahnalaryn qoıǵan horeograf, dastanǵa jańa serpin berip, sahnalyq oqylym syılaǵan rejısserdiń jumysy kóńil qýantarlyq. Bul qoıylym qazaqtyń tanymal týyndylaryn jańa zamanaýı úlgide sahnalaýǵa bolatynyn taǵy bir dáleldedi. Spektakl ashyq sahnalardan, emoııalyq sahnalardan turǵandyqtan, qalyptasyp qalǵan Qyz Jibek pen Tólegen beınelerin múlde basqa qyrynan baıqaımyz. Folklor degenmen, osyndaı formatta sahnalanǵan qoıylymdardy qabyldaý qajet dep sanaımyz. Atalmysh qoıylymdaǵy horeografııalyq, rejısserlik sheshimder keıipkerlerdiń ishki kúıin, sezimin ashýǵa baǵyttalǵan. Klassıkalyq dúnıe eshqashan ózektiligin joımaq emes, atalmysh qoıylymnyń sheshimi, qoıylý stıliniń ereksheligimen qundy bolyp qalmaq: «Klassıkalyq repertýardyń máńgi taýsylmas zárý problemalary kún tártibinen eshýaqytta túsken emes» [4, 246].

«Qyz Jibek» lıro-eposynda Qyz Jibek pen Tólegenniń sezimderin tereńnen uǵynýǵa, olardyń bastan keshirgen mahabbat jyrynda kezdesken kedergilerdi jaqynnan kórýge, keıipkerlerdiń ishki kúıin, jan tebirenisterin, súıispenshilikterine buryńǵydan tereńirek úńilýge múmkindik týady. Eki ǵashyqtyń qosylýyna kedergi bolǵan Bekejan ba, álde Bazarbaıdyń ulyna bergen teris batasy ma, múmkin múlde basqa sebep ekenin kórermenge óz paıymdary boıynsha topshylaýǵa oı salady. Tek eki ǵashyqtyń ǵana emes, sonymen qosa qoıylymda yrymdar, salt-dástúr, saıası máseleler de qozǵalady. Spektakldiń basty jeńisi – tanymaly dastanǵa jańa baǵyt, jańa kózqaras syılaýy dep bilemiz. El ishinde sahna kórýge suralyp turǵan altyn jaýharlarymyz kóp. Oǵan tirshilik berip, ómir syılaıtyn, ózindik kózqaras pen oı qosatyn talantty rejısserlerimiz, keıipkerlerdi keskindeıtin talantty jastarymyz kóbeıe, qazaq teatr óneriniń damýyna ózindik úles qosar edi dep túıindeımiz.