Álemdi jaılaǵan pandemııadan keıin ýaqyt sanaǵyn alsaq, otandyq teatr óneriniń damýy, alǵa jyljýy jáne teatr ónerine degen qyzyǵýshylyqtyń artqany baıqalady. Ortalyq megopalısterde shyqqan «Mahabbat qyzyq mol jyldar» (rej. F. Moldaǵalı), «Gaýhartas» (rej. A. Maemırov) spektaklderi qazirgi kezeńniń otandyq teatr óneriniń fenomeni dep ataýǵa bolady. Áleýmettik jelilerdegi mıllıondaǵan kórsetilim, satylymnyń alǵashqy saǵattarynda sold-out bolýy otandastarymyzdyń teatrǵa degen yntyzarlyqty oıatqany sózsiz. Bul effekt oblys turǵyndarynyń aımaqtaǵy jergilikti teatrdan osy ispettes spektaklderdi izdeýi nemese suraý serpininiń ózi qýantady. Osy kezekte, ár aımaq zamanaýı tilmen aıtqanda óz kórermenine sapaly ári qyzyqty kontent usynýda jaqsy jumys isteýde.
Bir spektakldi kórý úshin ózge qaladan kelip tamashalaýdyń ózi – teatrdyń durys baǵytta jumys jasatqannyń belgisi. Kóktemniń alǵashqy aıynda Ertis-Baıan óńirindegi J. Aımaýytov atyndaǵy qazaq mýzyka-drama teatry Shákárim Qudaıberdiulynyń «Ujdan» shyǵarmasynyń jelisi boıynsha «Ujdan» spektaklin usynatynyn jarııalaǵan bolatyn. Rejısserlik-shyǵarmashylyq quramnyń ózi biz úshin qyzyǵýshylyq tanytty. Óıtkeni spektakldiń rejıssýrasyn máskeýlik Azamat Nıgmanov tizgindese, franııalyq sýretshi maman Elle Ranshe jáne plastıka rejısseri Ilıa Podchezerev trıosyn qurady. J. Aımaýytov teatrynyń artıstterimen birlese bir qyzyq dúnıe alyp keletinine senim boldy. Olaı deıtin sebebim 2021 jyly rejısser men sýretshi tandemi Jezqazǵan qalasyndaǵy Serke teatrynda «Jut» spektaklin otandyq nazarǵa usynǵan bolatyn. Serke teatryna jańasha lep, jańa tynys bergenin bile otyryp, osy tandemniń Pavlodarda, aldymen qanshalyqty teatr artıstteri men kórermen úshin, onyń ishinde men úshin qyzyq bolatynyna suraq qoıýmen boldym. Premera kúni jarııalanǵan kúni Pavlodar qalasyna jol tarttyq. Kórdik... oılandyq... oı túıdik...
Sonymen, spektakl týraly oı qozǵap kórelik. Spektakl ne týraly? Máni men maǵyna qandaı? Jáne taǵy sol sııaqty suraqtarǵa jaýap izdep oı tolǵap kóreıin.
Men úshin «Ujdan» spektakli rejısserdiń túsinigindegi «Jut» spektakliniń II-bólimi, aıtar oıynyń jalǵasy ispettes dep qabyldadym. Óıtkeni «Jut» spektakli senim men úmit týraly bolsa, «Ujdan» osy senim men úmittiń jaǵdaıy qandaı ekenine oı tolǵaıdy. Spektakl «ar», «namys», «senim», «úmit», «ujdan», «uıat», «jaýapkershilik» sózderiniń maǵynasy men haline baǵa beredi. Rasynda da, qazirgi kezde osy sózderdiń qunsyzdanyp bara jatqanyn ókinishpen aıtamyz. Ar-namys, senim, ýáde degen bir kezderi adamzattyń qundylyǵy retinde sanalsa, qazirgi ýaqytta birneshe áripterdiń qosyndysy retinde ǵana kórinedi.
Rejısser bolyp jatqan oqıǵanyń ornyn anyqtamaıdy. Spektakl dekoraııasy ár túrli pishinderdiń tizbegi, adam formasyna saı emes oryndyqtar men ýnıversaldy tósek syndy detaldardy kórermenniń fantazııasyna erik beredi. Biri adamnyń ishki oıy, mıy dep qabyldasa, biri qudyqtyń ishi dep qabyldaýy múmkin. Sahna ortasynyń bıiginde ornalasqan sheńber formasyndaǵy pishin qudyq nemese bir jaryq túsetin jol retinde kórsetiledi. Men úshin, bul gıgıenalyq jınaqtaýshy (septık) retinde qabyldadym. Oqıǵanyń bolyp jatqan jeri las pen boq aralasqan jer deýimniń sebebi joǵary aıtylǵan birneshe kıeli sózderdiń osyndaı deńgeıge jetkenin kórsetken rejısserdiń qazirgi qoǵamǵa bergen baǵasy dep baǵaladym.
Ár kórermen óziniń geosaıası jaǵdaıdan habardar jáne ıntelektýaldyq deńgeıine baılanysty osy boqqa toly konteınerdiń ishinde bolyp jatqan oqıǵaǵa óz baǵasyn beredi. Jalpy spektaklde metaforalyq elementter óte sátti jáne óz ornynda durys paıdalanyldy. Osy rette plastıkalyq sheshimderdiń óte áserli shyqqanyn atap ótkim keledi. Qolmen uıymdastyrylǵan alyp júıe mashınasy óz jolynda eshkimdi aıamaıtynyn, tipti sol mehanızmdi oılap tapqan ıesin de jutyp jiberýge daıyn ekendigin kórsetetin plastıkalyq sheshimderdiń ár ıirimi áserli. Júıeniń quly bolǵan adam óz dosynyń terisin tirideı sypyrý, myńnyń bireýi ǵana bolmaı, sol myńnyń bireýi bolýyna kóngen adamnyń taǵdyry qandaı aıanyshty. Óziniń oıy bar adamdar birden atylady, nemese oıy bar bolsa da árqashanda qysqa arqan jipke baılaýly ekenin kórsetken rejısser Azamat, qoǵamnyń bir qarys jippen baılanyp otyrǵanyn ádemi kórsetedi. Ásirese fınaldaǵy plastıkalyq sahna – úmit pen senimniń qazirgi haliniń ahýalyn kórsetedi. Bir-birin demeıin dese, ustatpaıtyn, qoldan ǵaıyp bolyp kete beretin bul árekette úlken mán bar. Eger de rejısser Azamat «Jut» spektaklinde úmit pen senimniń bar bolýynyń yqtımaldyǵyn aıtsa, «Ujdan» spektaklinde Azamat úmit pen senimge eshkim demeý bola almaıtyn kórsetip otyr. Spektaklde qazirgi ýaqytta bolyp jatqan oqıǵalardy kórsetýmen qatar, sol zulmattyń basy 1920-1930-jyldardyń oqıǵalarymen ushtastyrady. Rasynda da, sol zııaly qaýymnyń repressııaǵa ushyramaı, oılaǵan maqsattaryna jetken kezinde qazirgi qoǵamnyń qandaı bolatynyn elestetkimiz keledi. Rejısser sol zulmattyń basynan qýlyqpen aman qalyp, bılikke jetken urpaqtyń zııanyn kórsetedi. Spektakl barysynda rejısser qoǵamnyń quldyq sanadan aryla almaı jatqanyn áserli jetkizedi. Osy rette spektaklde birneshe ret «Men armyn! Men barmyn! Men tirimin!» dep aıtylatyn sózderge «Halyq áli qalyń uıqyda! Olar óz tańdaýyn jasady» dep qoıylymnyń ıdeıasyn, basty messedjin aıqyndap beredi.Tipti Brehttiń júıesindeı artıstter spektakl barysynan shyǵyp (metod otchýjdenııa): «Sender osyǵan áli de kónip qarap otyra beresińder me?» degen kózqaraspen halyqpen ınteraktıvke túsedi. Bolyp jatqan oqıǵany túsinip jatyr ma eken degen sııaqty dıalogqa túsken áreket kórermendi tyǵyryqqa tireıtini belgili. Al eger, ol senimdi túrde aıtylatyn bolsa, bir kórermenge baǵyttalǵan sóz barlyq zalǵa áser etedi.Kórermen jaýap berýge qysylady, úndemeıdi, jaýap bermeıdi... Iaǵnı, spektakl qoǵamnyń ózekti máselesin kóterip otyr. Osy rette Maǵjannyń «Men jastarǵa senemin», Mirjaqyptyń «Oıan qazaq» dep Alash ıdeıasyn jyrlaǵanyna 1 ǵasyr ótse de, bizdiń áli uıqyda ekenimizdi túsinemiz. Óıtkeni spektaklde «Bala-bıliktiń» (búldirshin sanasyndaǵy basshynyń) qolyndaǵy mansaby, bıligi ózine qajet emes, tipti onymen ne isteý kerektigin bilmeıtin adamnyń qolyndaǵy bılik atom bombasynan da qorqynyshty. «Men ózimniń bar baılyǵymdy halyqqa taratyp berýdi sheshtim» deýi - qandaı kúlkili. Spektakl barysynda bótelke (quty) ishinde taza sý adamnyń taza peıili men kóńili retinde qabyldaımyz. Sál ýaqyttan keıin sol quty ishindegi taza sýdy basshynyń basyna quıady. Keıin sol ishi bos bótelkemen án aıtqysy keletin áreketinde ishi bos adamnan taza áýen, peıildiń bolmaıtynyn kórsetedi. Keıin sol áınek qutyǵa qyzyl tústi suıyqtyq quıylyp, ilingen boıda adamdar sol qutymen mýzyka jasaýǵa tyrysady. Qanǵa, muńǵa toly jannan qandaı jaqsy peıil kútýge bolady. Iaǵnı, adamzat óziniń taza peıilin qandy agressııamen toltyryp, sol negatıvti ásermen ómir súretinin kóremiz. Qazirgi qoǵamda ishi negatıv pen agressııaǵa toly adamdar jaıdarly adam bolyp ómir súrýdi oınaıdy. Ekijúzdilik bizdiń ómirimizge aralasyp ketkenin adamnyń áleýmettik jelisinen kóre alamyz. Áleýmettik jelide ádemi ómirin kórsetip júrgen adamdar ómirde ondaı emes ekenin kórip te, bilip te júrmiz. Kúlesiń de qorqasyń. Álde qoryqqannan kúlesiń be? Mıdaǵy dıssonanstyń bolýy da osy.
Spektaklde basty nemese qosalqy rolderden gori, ansambldik jumysqa qurylǵan. Ár quram múshesi bir mehanızmniń mańyzdy bólshegi. Áreketteri nanymdy, psıhofızıkalyq kúıi durys. «Ujdan» qoıylymynyń bir keıipkeriniń teris damýy kórsetý arqyly qoǵamǵa kórsetilgen zııanyn aýqymyn kórsetedi. Rasynda da, bizde qoǵamnyń damýynan góri tulǵalyq damý úshin adam adamdy attap ótip kete beretin, bir-birin dattaýǵa daıyn ekendigin bilý ókinishti jaǵdaı.
Tipti fınaldyq sahnada kishkentaı búldirshinderdiń keıipkerlerdiń kostıýmderi sııaqty emes etip kórsetýi jańa tolqynnyń kelgenin Azamat tamasha kórsetedi. Al ol jańa tolqyn, jas urpaq qaıda tur? Boq jınaıtyn septık ishinde! Tipti kórermenge poklonǵa shyǵa otyryp, aldyǵa jas urpaqty emes, olardyń jolyn jaýyp ózderi birinshi shyǵýda qandaı astarly aýqymdy mán jatyr. Iaǵnı, biz jas urpaqtyń bolashaǵyn kes-kestep jaýyp qana qoımaı, olardyń bólek shyǵýyna jol bermeıtin adamdardyń baryn ekenin kórsetip otyrmyz.
Dese de, bir atap ótetin jaıt bar. Eger de spektaklge deıin sahnada óner kórsetetin artıstter spektakldiń basty ıdeıasymen aýyrmasa, ony sezinbeı sahnaǵa bos shyqsa, spektakl fılosofııasy suıylyp ketý qaýipi bar. Iaǵnı, artısttiń ishki psıhofızıkasy toly bolý kerek. Spektaklde kórermenmen dıalogqa túsetin akter dırıjer keıipkerin de oryndap, dıalogqa taǵy da tússe degen usynys bar.
«Bul án, basqa ánnen ózgerek» demekshi, bul spektakl basqa spektaklden ózge ekenin ras. Pavlodarlyq áriptesterimiz úshin shyn qýanyshtymyz. Zamanaýı teatr tili, zamanaýı kórkemdeýmen qatar ulttyń fılosofııasyn bir ultpen ǵana shektemeı kórsetkeni úshin ornymyzdan turyp «BRAVO!» dep aıtamyz. Keıde biz óz ultymyzdyń shyǵarmalaryn bir mólsherde, shektelgen aýmaqpen belgileımiz. Alaıda Abaı Qunanbaev, Shákárimdeı jaýHarlar bir ulttyń emes, barsha adamzattyń asyl murasy. Osyndaı uly tulǵalardyń fılosofııasyn bir ulttyń emes, barsha álemniń fılosofııasy retinde nasıhattaý – bizdiń paryzymyz. Otandyq teatr keńistiginde «Ujdan» spektakliniń dúnıege kelýi qýantarlyq jańalyq. «Ujdandy» kórgen kórermen ujdannyń ne ekenin bir oı eleginen ótkizse eken degen tilek bar.
Doshan Sákenuly
Ulytaý oblysy, S.Qojamqulov atyndaǵy
Jezqazǵan qazaq mýzykalyq-drama teatrynyń dırektory