Qazirgi ýaqytta kitap oqımyn degen oqyrmanǵa shyǵarma tańdaýy mol bolsa, teatrǵa baramyn degen kórermenge de arnalǵan óner ordasynyń repertýary san alýan. Sońǵy jyldary talaı ǵasyrlar jemisine aınalǵan klassıkalyq dúnıelerdiń sátti qoıylýyna kýá bolyp júrmiz. Osy tusta teatr synshysy Áshirbek Syǵaıdyń myna pikiri eske túsedi: «Klassıka degen – máńgilik taǵdyr tapqan, máńgilik tarıh tapqan rýhanı dúnıe». Rasymen de, sońǵy jyldary sahnamyzdan qazaq jáne álem klassıkteriniń dúnıesin jıi tamashalaımyz. Álem klassıkteriniń ashqan eki túrli mektebi bar. Ataqty dramatýrg Ýılıam Shekspır dramatýrgııa negizderin qalaýshy al, orys jazýshysy Anton Chehov adam janyn zertteýshi. Jazýshy A. Chehovtiń shyǵarmashylyǵynda ataqty 4 pesa bar. Olar «Shaǵala», «Shıe baǵy», «Úsh apaly-sińili», «Vanıa aǵaı». Búgingi kúni «Shaǵala» pesasy elimizdiń túkpir-túkpirinde qoıyldy. Ǵabıt Músirepov atyndaǵy qazaq memlekettik akademııalyq balalar men jasóspirimder teatrynda, Aqmola oblystyq orys drama teatrynda jáne Respýblıkalyq memlekettik akademııalyq Koreı teatrynda sahnalandy. Ár teatr shaǵalanyń muńyn ózinshe tarqatty. Búgingi sóz qozǵaǵaly otyrǵan Petropavl qalasyndaǵy Sábıt Muqanov atyndaǵy qazaq sazdy-drama teatrynda 1-2 aqpan kúnderi premerasy ótken «Shaǵala» burynǵylardan ózgerek. Kúni keshe rejısser Álibek Ómirbektiń bastaýymen qoıylǵan Treplevtiń ertegisi erteń de jalǵasa bermek. Biraq ol kórermen kóńilinen sáýle oıata alady ma? Álde tarıhta bar derekter sahnada saırap qana qalady ma? Ulttyq professıonaldy teatr óneriniń negizin salýshylardyń biri Jumat Shanın dep talaı ulyqtasaq ta, onyń sol ýaqyttardaǵy mádenı kúresi el jadynda saqtalmady.
A. Chehovtyń «Shaǵala» pesasynyń jelisimen bastalǵan atalmysh spektaklde ádetki formada berilip kelgen shaǵala beınesi basqasha keskindeldi. Ataýy «12 mınýt (Treplev ertegisi)» dep atalǵanymen, mazmuny ulttyq teatrymyzdyń negizin qalaýshy qazaq zııalylarymyz jaıynda boldy. Rejısser «12 mınýt (Treplev ertegisi)» dep ataı otyryp, negizgi maqsaty – qazaq zııalylarynyń qıly taǵdyrynan syr shertý boldy. 1936 jyly 17-27 mamyr aralyǵynda Máskeý qalasynda ótken Onkúndik qazaq ádebıeti men ónerin álemdik deńgeıge kótergen jáne barlyq rýhanı qýaty men bolmysyn tanytqan tarıhı oqıǵa boldy. Máskeý sahnasynda «Qyz Jibek» pen «Jalbyr» operalary qoıyldy. Alaıda atalmysh tarıhı oqıǵa óner ıeleriniń taǵdyryna balta shapty.
A. Chehovtiń «Shaǵala» pesasynyń jelisi boıynsha, jas jazýshy Treplevtiń qoıylymyn onyń anasy aktrısa Irına Nıkolaevna sońyna deıin kórmeı, toqtatyp tastaıdy. Oqyrman men kórermendi oıǵa salatyn osy sát. Treplev ne jaıly aıtqysy keldi? Onyń álemge degen ózgeshe kózqarasy men albyrt jastyqtan týǵan shyǵarmalarynyń ishinde qazaq zııalylary jaıynda sóz bolýshy ma edi?! Negizgi oqıǵaǵa arqaý bolǵan Treplev ertegisi men qaterli 12 mınýt bir-birimen osy qoıylymda ushtasady.
Elestetińizshi, shymyldyq ashylǵanda, qarapaıym shaı ishken akterler, keıinnen qazaq zııalylarynyń «Qazaq ádebıeti men óneriniń Máskeýdegi on kúndigi» mádenı is-sharasyna barmaýyna ótinip, poezd artynan shyryldap júrgen keıipker... Alǵashqy mınýttan-aq babymen ishilgen shaıdyń qandaı bolatyndyǵy jóninde talas-tartystan týǵan sahna búgingi urpaqtyń jeńil sóz, usaq áreketke beıim ekendigin bir sybap ótti. Ári qaraı oqıǵa legin poıyzdyń ysqyryq daýysy buzyp, tóbemizden zýlaı jóneldi. Shaǵalanyń sıýjeti burylǵan jerden Treplev ertegisi bastaý alady. Keıipker Treplev: «Shaǵalany qoıa turyńdar, odan da qazaq teatr tarıhyn bir jańǵyrtyńdar!» dep til qatqandaı. Akterlerdiń dekoraııany árli-berli tasyp «bul palma» nemese «bul shaǵala» dep shegelep aıtýy kórermenge ár detaldan tereń maǵyna izdemeýin meńzetti. Jalpysy 17 akterden turatyn spektaklde shaǵalanyń tórt keıipkeri bar. Negizgi «12 mınýt» tarıhı oqıǵasyn asha túsken keıipkerler: qazaqtyń tuńǵysh rejısseri Jumat Shanın, aktrısa Janbıke Shanına, ataqty ánshi Ámire Qashaýbaev, ánshi-kompozıtor Isa Baızaqov, akterlik óner negizin qalaýshylardyń biri Elýbaı Ómirzaqov, áıgili ánshi Kúlásh Baıseıitova.
Erekshe kózge túsip, Stalın obrazyn ádetki jıyntyq keskinnen tysqary beıneleı alǵan jas akter Ernur Araltaevtyń oıyny birden este qaldy. Poezd sońynan ıtshe úrýi onyń zulym keıipker retindegi bar bolmysyn kórsetip turdy. Rejısser Á. Ómirbektiń belgili shartty túrde tekstke júginbeýi, sıýjetteriniń ár túrliligi, kóp sózsiz naqty qımyldy keıipkerleri, kórermendi sahnadan ózin kórýine múmkindik beretindigin ár spektaklden ańǵaryp kelemiz.
Jumat Shanınniń jıyntyq obrazy óte momyn, kónbis adam keıpinde sýrettelgen. Asylhan Razıevtiń oınaýynda Jumat keıipkeriniń ómirden talaı ókinishpen ótse de, rýhynyń myqtylyǵy este qalady. 1938 jyly et-súıegin jaqyny tappastaı qorlyqpen óltirilgen Jumattyń kómýsiz qalǵan denesi spektaklde ózgeshe sheshimin tabady. Qazaq teatrynyń bastaýy bolǵan J. Shanındi qoıylymda basqasha jerlep búgingi urpaǵy tarıhı tulǵasyn umytpaıtynyn kórsetti.
Al sońǵy mınýttarda kórermen nazaryn aýdartqan keıipker Kúlásh. Onyń tistenip turyp aıtqan monology júrekke jetpeı qoımaıdy. Qansha jerden eńsesi tússe de, bolashaqtan úmit úzbegen qalpyn kóremiz. Taǵy bir kózge túsken akter – «Eshqashan da tarıhymda dalamnyń, keshegideı burys ketý bolmaǵan!», - dep aqyn Shynbolat Dildebaevtyń termesin jyrlaǵan Órken Ahmet boldy. Sahnadaǵy oqıǵalar sharyqtaý shegine jeter tusynda osy terme arqyly ay shyndyqty taǵy jyrlady.
Sıýjettiń basty keıipkeri Jumat Shanın. Afıshaǵa nazar aýdarsaq J. Shanınnen bólek shaǵala beınesi, Stalınniń jartylaı salynǵan portreti jáne teatr reformatory K.S. Stanıslavskııdiń de keskinin kóremiz. Qoldarynda qazaqı oıýly kese, artqy fonynda jaıýly kilem. Spektaklde kilemge shaǵalany ilip, qazaq sahnasynda Chehov shyǵarmasynyń oınalǵanyn kórsetedi. Al, K.S. Stanıslavskıı beınesi J. Shanınge degen senimdi bildiredi. Bul senim tek tuńǵysh rejısserimizge ǵana emes onyń urpaǵyna da artqan úmit edi. Ulttyq án-kúıler men turmys-salttyq, etnografııalyq boıaýyna, sahnalyq rekvızıtke, dekoraııa men kostıýmge erekshe den qoıylǵan, qazaqtyń aıtysy men ulttyq bıin engizgen Jumat Shanın jetekshilik etken qoıylymǵa Stanıslavskıı rıza bolyp, tań qalǵan. Qazaq óneriniń ǵajaıyp týyndysyna basyn shaıqap, «Siz úshin halqyńyz maqtanatyn bolady» degen eken. Osy senimdi qazirge urpaq aqtaı aldyq pa?
Spektakl de tek sıýjet pen akterlyq oıynnan ǵana emes, dekoraııadan da jańasha kózqaras, erekshe stıl baıqaımyz. Qoıýshy sýretshi Álibek Ómirbek jáne Botagóz Ahmetova sımvolızmmen jaqsy jumys jasaǵan. Shymyldyq ashylǵanda paıda bolǵan úlken ydys-aıaq pen kishkene poezd spektakldiń konepııasyn qurap tur. Biz búgingi iri shyndyqty bilsek te keshegi uly tulǵalarymyz jaıly derekti kishkene poezdben birge alysqa jóneltip jibergendeı áser berdi. Keıingi sahnalarynyń birinde Stalınniń kózine jas alyp, teatr quramyna túgeldeı tósbelgi taratqanynda Jumat Shanınge jetpeı qaldy. Rejısserge tósbelginiń jetpeýi oqqa baılaǵan on eki mınýtqa qatysy bar edi. Spektakl bastala salysymen ózine nazar aýdartqan avansenadaǵy qyzyl kirpishti dekoraııa. Atalmysh dekoraııa tek spektaldiń aıaǵynda ǵana paıdalanyldy. Árbir kirpishin ózim qaladym degen Stalınniń shaqyrtýymen avansenaǵa kelgen qazaq zııalylary qansha tyryssada medaldarymen birge birtindep qulaı berdi. Stalın bastaǵan soqyr saıasattyń tarıhı tulǵalarymyzǵa kelgende tar jol taıǵaq keshýge aınalǵanyn osy dekoraııanyń paıdalanýymen baıqaımyz. Atý jazasyna kesýshi men ony oryndaýshynyń bas kıimine deıin oılastyrylǵan. Akterdiń maskasynda uly kóshpeliler dalasyna tıesili balbal tastardyń beınesi keskindelgen.
Qorytyndylaı kele aıtarymyz, spektakldiń negizgi oıy óz máresine jetip, ulttyq teatr tarıhy taǵy bir eske túsirildi. A. Chehov adam janyn zertteýshi ekendigin eskersek bul joly bizdi «Shaǵala» keıipkeri Treplevtiń emes, Jumat Shanınniń taǵdyryna úńilte aldy. Nelikten Treplev pen Shanın? Sebebi olardy biriktiretin kúsh –jańashyldyqqa degen umtylys. Teatr ónerin ózgeshe damytýǵa degen qulshynys. Poezda oryn alǵan sábıiniń shetinep ketýi, Janbıkeniń tunshyqqan jan aıqaıy, qaterli 12 mınýt... Nebári 12 mınýt adam taǵdyryn sheshti degendi eske alsaq janyńyz túrshigedi.
Qazaq sahnasynda taǵy bir kezekti teatrda qoıylǵan «Shaǵala» burynǵydan ózgerek keıipke endi. Qazaq teatr tarıhynyń qoınaýynda qalyp qoıǵan derekterdi alyp shyqqan qoıýshy rejısser jáne de Sábıt Muqanov atyndaǵy qazaq sazdy-drama teatrynyń ujymyna alǵysymyz sheksiz. Ult teatrynyń negizin qalaýshylarynyń esimderin eske salyp, ulyqtap júrgen óner maıtalmandaryna aldaǵy ýaqytta sátti qoıylymdarynyń kóp bolýyna tilektespiz.