Sóz basy...
Jýyqta Qostanaı oblystyq Ilııas Omarov atyndaǵy qazaq drama teatrynyń sahnasynan Shyńǵys Aıtmatovtyń «Teńiz jaǵalaı júgirgen tarǵyl tóbet» shyǵarmasynyń jelisimen qoıylǵan osy attas spektakldi tamashalaýdyń sáti tústi. Insenırovka avtory, ári rejısseri Danıl Fılıppovıch, sýretshisi Daryn Qalpenov, qoıýshy horeograf Vadım Dýbovık.
Jasyratyny joq, Ortalyq Azııa memleketteriniń kópshiligi bul shyǵarmany sahnalap, ózara óner jarystyryp kele jatqany belgili. Óz kezeginde bizde teatrtanýshy retinde qyrǵyz, ózbek, qaraqalpaq aǵaıyndardyń nusqalaryn kórgendikten, olardy ózara salystyrýǵa múmkindik bar.
Shyńǵys Aıtmatovtyń kez-kelgen shyǵarmasynyń negizinde ómirbaıandyq ózek jatady. Basqasha aıtsaq, óz ómiriniń kórinisterin tilge tıek ete otyryp, kúlli zamannyń tynysyn tamyrshydaı tap basyp jetkizetindigimen qundy. Al, «Tarǵyl tóbet» fılosofııalyq astar-arnasy keń, sýretkerlik paıymy aıqyn týyndy ekeni talas týdyrmaıdy. Shyǵarmanyń birneshe dúrkin Nobel syılyǵyna usynylýy da sondyqtan. Túrkilik dúnıetanymda teńiz – qaýip, belgisizdik, sonymen birge, bul sheksiz múmkindikter álemi. Teńizdiń ár bir tolqyny taǵdyrdyń bir belesi ispetti. Al, teńizde júzgen jelkendi keme – adam dep qabyldanady. Teńiz-taǵdyrda keme-adam qalaı júzedi, baǵytyn ózi tańdaıdy degen astarly metafora, názik sımvoldy oqımyz. Iaǵnı, «Tarǵyl tóbet» povesindegi negizgi kúres adamnyń óz taǵdyryn tabýy, qıyndyqqa tózý, keler urpaq úshin adal qyzmet etý dep jan-jaqty tujyrymdaı berýge bolary qaq.
Shyǵarmanyń rejısserlik oqylymy jaıynda...
Elimizdiń teatrlyq úderisine jańadan aıaq basqan rejısser Danıl Fılıppovıchtiń qoltańbasymen jete tanyspyn desem artyq aıtqandyq bolar. Alaıda, onyń Jezqazǵandaǵy Qojamqulov atyndaǵy teatrda qoıǵan «Makondo» spektakli eleýli tabysqa jetkenin jaqsy bilemiz. Sol sebepti onyń Shyńǵys Aıtmatov shyǵarmashylyǵyna qandaı kózqaraspen kelgeni bizdi de qatty qyzyqtyrdy. Aıta ketetin jaıt, «Tarǵyl tóbet» shyǵarmasyn rejısserge teatr ujymy usynǵan, al rejısser bul tańdaýdan bas tartpapty. Danıldiń túrkitildes halyqtardyń mıfologııasyna, tarıhyna alǵash qadam basyp otyrǵandyǵy batyldyq. Osy qadam spektakldiń ózindik erekshelikteriniń qalyptasýyna áserin tıgizgen. Týyndyny kórermen jańa aýtsaıderlik (syrtqy), ıaǵnı, eýropalyqtyń kózqarasy arqyly qabyldaıdy. Bul rette rejısser ańyz-áfsananyń turmystyq (materıaldyq) keńistigine kóp kóńil aýdarǵan. Ol birinshiden spektaklge avtordyń ómirbaıandyq kórinisterin, naqtyraq aıtsaq, ákesi Tórequldyń «halyq jaýy» retinde ustalar kezdegi oqıǵalardy, kishkentaı Shyńǵystyń sol kezde basynan ótkizgen hal-kúıin, tebirenisterin qosqan. Sahnadaǵy baıandalyp jatqan spektakldiń ýaqıǵasy men shyǵarma avtorynyń basynan keshkenin bir arnaǵa toǵystyryp, Kırıskti bala Shyńǵys retinde qarastyrady. Bulaısha oı tolǵaý shyǵarmanyń tabıǵatyna jat emes, ári Aıtmatov álemin tanýǵa ózindik kózqaras. Bul tásil jańalyq deýden aýlaqpyz. Sebebi ár alýan rejısserler avtordyń ózin keıipker retinde spektaklge qosatynyn baıqap júrmiz. Qanshama Shekspırdi, Gogoldi, Abaıdy, t.b. kórgenimiz bar. Al, bul joly Danıldiń Shyńǵys Aıtmatovty balalyq shaǵynan bastap kórsetýi arqyly onyń kishkentaı kúnnen alǵan «ómirlik jaraqattary» arqyly sýretteýi týyndyny qabyldaýǵa kedergi keltirmegenin aıta ketken jón. Bul tásil qoıylymynyń mazmuny men formasy basqa bir kórkemdik qyryn ashýǵa sebep bolady. Osylaısha, rejısser «teatrdaǵy teatr» ádisi arqyly povesttegi oqıǵany ǵana baıandap qoımaı, ony jazýǵa avtordy ne ıtermelgen degen suraqqa jaýap izdegeni baıqalady. Rejısserlik ınterpretaııadaǵy naqtylyq spektakldiń mazmuny men formasyndaǵy naqtylyqqa, naqty teńizdi, naqty ıtbalyqty, naqty kemeni, t.b. turmystyq detalderdi kórsetýimen anyqtalady.
Rejısser usynǵan oıyn erejesine saı alǵashqy kórinister kishkentaı Shyńǵys-Kırısktiń kúrdeli bir ózgeristerdiń beleń alatyndyǵyn túısiktik deńgeıde sezgen bala álemin tanytýdan bastalady. Sahnanyń oń qaptalynda ornalasqan balalar bólmesinde uıqysynan oıanǵan jas jetkinshek, kórshiles bólmede tildesken áke-sheshesiniń «aıttyń ba?», «endi qashan aıtasyń?» degen dıalogtaryn estıdi, bul epızod kórermeniń kókeıinde ár túrli sezimder uıalatady. Osy sahnadaǵy Tórequl negizgi oqıǵadaǵy Kırısktiń ákesi Emraıınge aınalady. Rejısser ómirbaıandyq estelik jelisin sahnalyq oqıǵanyń ón-boıynan úzbeı ótkizip otyrýǵa tyrysqan. Kırısk-Mýzlýk arasynda ótetin sahnada da Mýzlýktyń: «ekeýimiz bir bola almaımyz, ákem ruqsat epeıdi» degen maǵynadaǵy sózi «halyq jaýynyń balasyna turmysqa shyǵýǵa ákem ruqsat etpeıdi» degendi bildirip turady. Qoıylymnyń bel ortasynda ákesinen qalǵan qoljazbalardy Kırısk-Shyńǵystyń tyǵylyp otyryp oqýy da osy rejısserlik oıdyń bir aıshyǵy. «Halyq jaýynyń» balasynyń basynan keshken surqaı ómirin osyndaı epızodtyq kórinister arqyly baıqatyp otyrýy rejısserlik oqylymda jaqsy qamtylǵan. Alaıda, oqıǵa negizgi povesttiń jelisine aýysqan sátte, rejısser qosqan ómirbaıandyq estelik jelisi álsirep ketedi. Alǵashqy myltyq atý sahnasynda osy negizgi rejısserlik kókeıkesti oı qısyndy órbýine jetpeı qalyp jatty. Bul kóriniste basty ıdeıaǵa tıisti ekpin berilmegendikten birsydyrǵy, ústirt oınalyp ketken.
Osy rette, ıtbalyqty atyp alǵan Kırısktiń býtaforııalyq ıtbalyqty sahnadan alyp shyǵýy spektakldiń rýhanı arnasyn naqtylyqqa, turmystyq sheshimge ıtermelep turǵandaı áser qaldyrdy. Sol maqulyqty sahnadan kórsetpeýge de bolatyndaı edi. Bul kórinis spektakldiń kórkemdik ıdeıasyn qarabaıyrlandyryp, jer baýyrlatyp ketkeni ras.
Spektaklde rejısser teńizdiń realdy beınesin qarapaıym qara ellofandy qoldaný arqyly jasaıdy. Jaryq pen mýzykalyq effekttiń saýatty berilýi sahnadan teńiz tolqyndaryn kórýge múmkindik bergen, áserli kórinis bolǵanyn aıtýǵa tıispiz.
Rejısser usynǵan shyǵarmanyń saıası astary spektakldegi qasqyrlar kórinisi arqyly da jetkiziledi. Bul túz taǵylary túkiler tabynatyn totem retinde emes, basty keıipkerdiń jolynda kezdesetin qıyndyqtar, jamandyqtardyń belgisi retinde qarastyrylady. Bul oı, ásirese, qolyna qyzyl papka ustaǵan Qorqaý sahnasynda aıqyndala túsedi.
Rejısser shyǵarmanyń janryn dóp basyp taba almaǵan aıtqan durys. Sebebi akterlik oıyn stılıstıkasynda melodaramlyq reńk basym jatty. Basqasha aıtsaq, shyǵarmanyń rýhanı bıigi turmystyq detalderge sińip, alasaryp ketti. Biz spektaklden optımıstik sezimdi emes, boıkúıezdikti qabyldadyq. Árıne, bulaı qoıýǵa bolmaıdy deýden aýlaqpyz. Biraq alǵan áser osyndaı. Jumbaq qalǵan kelesi bir rejısserlik sheshim horeografııalyq sahnalardyń birinde kordebalettiń maska (betperde) kıip shyǵý. Bul jerdegi bı qımyldarynyń astary dramalyq oqıǵanyń máni men mazmunyna jumys jasamaǵanyn aıta ketken abzal. Osy tusta rejısserdiń aıtar oıyna qanyqpaı qalǵanymyzdy aıtar edik. Rejısserdiń mýzykamen jumysy jasaýy, jaryq berýdiń ádemi ádis-tásilin tabýy qoldaýǵa turarlyq.
Qoryta aıtqanda, rejısser óziniń eýropalyq dúnıetanymy arqyly Aıtmatov álemine degen jańa kózqarasyn jetkizýi ózindik shyǵarmashylyq izdenistiń jemisi deı alamyz.
Akterlik oıyn týraly birer aýyz sóz...
Qoıylymda úlken býyn aǵa akterlermen ıyq tiresip, jas ónerpazdarda shama-sharqylary jetkenshe jumys jasap júr. Organ rolindegi Qonyspek Begaıdarovtyń akterlik sheberligi jas sanatkerlerge úlgi. Sahnagerdiń oıyn bederinen sońynan qalar urpaǵynyń qamyn jegen danagóı aqsaqaldy kórdik. Onyń sóz saptaýy, qımyl-áreketi, psıhologııalyq tereńdikpen jetkizilgen únsizdikdikti ustaı bilý qabileti, oı-tolǵamdary ózinshe bir sheberlik ushtar mektep. Rejısser ıdeıasynan týyp jatqan roldiń shtrıh-detalderi beıneniń máni men mazmunyn tolyq túsýge qyzmet etedi.
Spektakldiń negizgi oqıǵasyndaǵy keıipkerlerdiń qalyń tumanda adasyp, jol tappaı jas Kırısk úshin birinen keıin biri ózderin qurbandyqqa shalatyn basty epızod ózara uqsas sheshilgen. Sonymen qatar, Emraıın – Maratuly Qýanysh, Mylgýn – Kenjeahmetov Nurlybek jáne Kırısk – Begaıdar Oljas arasyndaǵy qarym-qatynas psıhologııalyq turǵyda jetkilikti ashylmaı jatty. Tuy sýdyń qadirin, onyń qundylyǵyn, bolashaq ómirdiń kózi ekendigin akterler umytyp ketedi. Tabıǵattyń tylsymymen synaqqa túskende adamnyń rýhy myqty ekendigin kórsetý jaǵy jetispedi. Sýǵa qatalap tursa da keleshek úshin, artynda iz qaldyrý maqsatynda jandaryn qıǵan adamdardyń bıik rýhyn jetkizýde akterlerdiń jan qubylystary, qaqtyǵystary kemshin boldy. Ómir men ólimniń arasyndaǵy kúresti kórsetý barysynda Kırısk-Oljastyń melodramalyq akterlik ádis-tásilge túsip ketken tustary bar. Mýzlýk rolindegi Týrsýnova Dıana óz oıyn kestesiniń shynaıylyǵymen este qaldy. Jas boıjetkenniń beınesin meıilinshe jan-jaqty ashyp kórsete bildi.
Premera kezinde yrǵaq pen ólshemniń sozylyp, qobaljýlar bolatyny belgili, sondyqtan bolashaqta akterler osyndaı azdy-kópti kemshilikterdi erkin eńserip ketetindigine senimimiz mol, bastysy ujymnyń shyǵarmashylyq áleýeti baryn kórdik.
Sóz sońy....
Adam rýhynyń jasampazdyǵyn jyrlaıtyn zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy Shyńǵys Aıtmatovtyń «Teńiz jaǵalaı júgirgen tarǵyl tóbet» povesi negizinde sahnalanǵan atalmysh qoıylymnyń jańasha oqylymy avtordyń ómirbaıandyq estelikterin arqaý ete otyryp, ótken men búginniń arasyndaǵy urpaqtar baılanysyn kórsetip berdi. Kórermenge zamanaýı tilde jetkizilgen spektakl olardyń kóńiline serpin berip, oılantqanyna kámil senemiz.
Teatrtanýshy Merýert Jaqsylyqova