Tasygojına G.
2 kýrs stýdenti,
Ǵylymı jetekshisi: Kargabekova R.I.,
ónertaný magıstri
Qazaq ulttyq óner ýnıversıteti
Myń jyldan astam ýaqyt boıy adamzat mataǵa sýret salý, matany kórkemdeýmen, ıaǵnı batık ónerimen tanys. Batık – bul mataǵa qolmen sýret salýdyń ártúrli ádisteriniń jalpylanǵan ataýy. Tarıhqa júginsek, batık - Indonezııa elindegi Iava aralynan bastaýyn tapqan sándik-qoldanbaly óneriniń bir túri. Iava tilinde «batık» - «ystyq balaýyzben sýret salý» degen maǵyna beredi [1]. Kóptegen ǵasyrlar boıy batık kúrdeliligi jaǵynan joǵary deńgeıge jetip, kórkem jáne estetıkalyq qundylyqqa aınaldy. Iava aralynda batık óneriniń «altyn ǵasyry» - 17 ǵasyr bolyp eseptelinedi [2].
Sonaý kezderden bastap kúndelikti turmysta qoldanylatyn kıim-keshekter de, sonymen qatar mańyzdy kezdesýler úshin arnalǵan kostıýmder de, tipti aıaq-kıim, sómkelerge deıingi barlyq zattar batık tehnıkasynda oryndalyp, tigilgen. Batıktiń túsine, úlgisine jáne motıvine qarap, kıim ıesiniń qoǵamdaǵy ornyn, áleýmettik jaǵdaıyn anyqtaýǵa bolatyn.
Kólemi boıynsha Indonezııa respýblıkasynyń eń úlken bóligi - Iava araly bolyp sanalady. Ortalyǵy – Djokıakarta¹ qalasyndaǵy batık óneriniń motıvteri óziniń ǵajap alýan túrliligimen erekshelenedi. Djokıakarta batık úlgileriniń dızaıny túr-túrge, onyń ishinde taǵy da júzdegen varıaııalarǵa bólinedi. Mysalǵa, tús nemese motıvter arqyly asa joǵary aýqatty nemese qarapaıym otbasylardyń qoldanǵan batık úlgilerin anyqtaýǵa bolady. Sonymen qatar, caraı qabyrǵalarynda patsha, sot ókilderiniń kıim úlgilerinde arnaıy Udang Liris (ýdang lırıs) motıvi kóp kezdesetin. Jalpy Indonezııa elinde myńdaǵan batık motıvterin kezdestirip zertteýge úlken múmkindik bar. San jetpes dárejedegi motıvter Indonezııanyń 17 myń araldarynda jaıǵasqan. Osydan batık motıvteriniń sheksiz túrliligine kóz jetkizýge bolady. Ceplok (cheplok), Kawung (kavýng), Parang Barong (parang barong), Parang Rusak (parang rýsak), Lereng (lereng), Udang Liris (ýdang lırıs), Nitik (nıtık), Nitik Truntum (nıtık trýntým), Semen (symyn), Isen (ısyn) motıvteri Indonezııanyń tek bir aralynyń bir bóligin ǵana qamtýda [3].
Mysalǵa alatyn bolsaq, Ceplok (cheplok) kóbinese, juldyzshalarǵa, dóńgelek rozetkalarǵa nemese basqa da usaq pishinderge negizdelgen geometrııalyq qurylymdardyń keń spektrin qamtıdy. . Ceplok Grompol (cheplok grompol) birge jınalý degen maǵyna beredi. Úılený rásimderi úshin jıi kıiletin bul batık úlgisi otbasydaǵy, nekedegi baqyt pen sáttiliktiń jaqyndyǵyn bildiredi [4].
Kawung (kavýng motıvi) – Indonezııadaǵy batık óneriniń eń eski úlgileriniń biri bolyp sanalady. Patsha áýletine arnalǵan motıvi retinde qoldanylǵan. Kavýng motıvi ortasynan kesilgen jemister tizbeginiń kóldeneń qımasyn, geometrııalyq sımmetrııada salynǵan tórt sheńberden nemese sopaqshadan turatyn topty qamtıdy.
Parang (parang motıvi). Iava aralynyń turǵyndary, ásirese Djokıakarta qalasynyń mańy bul motıv túrin lıdah apı² dep atasa, ózge araldarda parang motıvi kerıs³ degen ataýǵa ıe. Parang – jýan dıagonaldi parallel syzyqtardyń arqasynda batıktiń eń qýatty, ári áserli motıvteriniń biri bolyp sanalady. Parallel syzyqtardyń júzdegen nusqalary bar: kishigirim 2 sm-den bastalyp, parang barong motıvindegi 8 sm-ge deıin jetetin eń úlken úlgisimen aıaqtalady.
Burynda Parang Barong (parang barong) úlgisin tek patshanyń ǵana kıetin múmkindigi bolatyn. Parang barong motıviniń basty qyzmeti - patsha ókiliniń jaýapty, adal, ári ádil bıleýshi ekenin eske túsirý bolyp sanalatyn.
Koroldik otbasyna arnalǵan parangtyń taǵy da bir túri – Parang Rusak (parang rýsak). Bul motıv adam boıyndaǵy danalyq qasıetti arttyrý maqsatynda adam men qatygezdik arasyndaǵy ishki kúresin beıneleıdi.
Lereng (lereng motıvi) parang motıvteriniń arasyndaǵy dıagonaldi oıý-órnekterge negizdeledi. Sonymen qatar, kóptegen shaǵyn órnekterge toly jińishke dıagonaldy syzyqtardyń joldaryn quraıdy.
Udang Liris (ýdang lırıs) – patsha saraıyna arnalǵan motıvterdiń eń tanymal úlgisi bolyp sanalady. Ýdang Lırıs nemese «jeńil jańbyr» motıvi qunarlylyqty, úmitti, ult pen onyń halqy úshin mańyzdy nárselerdi oryndaý úshin qajetti batyldyqty bildiredi.
Nitik (nıtık motıvi) - batıktiń eń kóne úlgileriniń biri bolyp tabylady. Dál osy motıv Indııa elinen, Gýdjarat degen jerden ákelingen patola matasynan oryndalady. Matanyń túpnusqasyn ımıtaııalaıtyn bul geometrııalyq dızaın shaǵyn núkteler men shtrıhtar arqyly jasalady [5, 212].
Truntum (trýntým) - úılený toı ıeleriniń ata-anasy kıetin motıv.
Semen (symyn «symı» - «ósý») - tabıǵı álemmen baılanysqan túrli oıý-órnekter jıyntyǵy. Stılızaııalanǵan sabaqtarǵa, gúlderge, japyraqtarǵa, taýlar men janýarlarǵa toly bul top koroldik otbasylardyń, sondaı-aq qarapaıym adamdardyń kúndelikti paıdalanatyn motıvi bolatyn.
Semen Garuda (symyn garýda) - ındýıstik mıfologııada qus adamy. Sýretterde jıi bir nemese eki qanatymen beınelenedi. Qanat beınesi cheplok jáne parang motıvterinde de kezdesedi [6].
Tarıhqa júginip, joǵary atalyp ketken 4 ǵasyr buryn qoldanylǵan Iava aralyndaǵy motıvter men búgingi tańdaǵy motıvterdi salystyrý jumystaryn júrgizýge tyrystym. Salystyrý barysynda, detaldardyń kóbeıýin, sıýjetterdiń paıda bola bastaýyn, motıvterdiń kúrdelene túsýin baıqaýǵa bolady. Sido Mulyo (sıdo mýlo), Sido Dadi (sıdo dadı), Satrio Wibowo (satrıo vıbovo), Tikel Asmorodono (tıkyl asmorodono) motıvteri osyǵan mysal [7].
