Qalyqbek Salyqovtyń «Balkon» fılmi 1988 jyly jaryqqa shyqty. Sonymen birge, parallel 1988 jyly Rashıd Nuǵmanovtyń «Ine» atty fılmi jaryq kóredi. R.Nuǵmanovtyń «Ine» fılmin qazaq jańa tolqynynyń manıfesti retinde qabyldandy. Alaıda, «Balkon» - qazaq kınoónerinde jańashyldyq paıda bolǵanynyń dáleli edi.
Kınotanýshy Baýbek Nógerbek:
Rasymen, «Balkon» fılmi «jańa tolqynnyń» alǵysharty desek bolady. Nege deseńiz, osyǵan deıin enzýranyń kesirinen aıtylmaı kelgen taqyryp qozǵalady: repressııa qurbandary, sol kezdegi Stalın júıesin synǵa alyp, nashaqorlyqty kórsetedi. Negizi «qazaq jańa tolqynyn» «Ine» fılmimen baılanystyrady. Rasynda, ol tolyǵymen jańa fılm boldy. Eń qyzyǵy, ekeýi de bir jylda, ıaǵnı 1988 jyly shyqqan fılm. Rashıd Nuǵmanov «Ineni» túsire bastaǵan kezde, parallel «Balkon» fılminiń túsirilimi júrip jatty, tıisinshe, «Balkon» erterek shyqty. Alǵashynda «Ine» Brodveı dep atalatyn (qazirgi Abaı atyndaǵy Opera jáne balet teatrynyń mańy) aýdan týraly túsirmek bolady. «Balkon» fılmi túsirilip jatqanyn estip, rejısser taqyrypty ózgertedi. Al «Balkon» fılmi 1952-1953 jyldardaǵy «jylymyq» kezeńiniń aldyndaǵy Almatyny sıpattaıdy. Baıqasańyz, fılmde Stalındik kýlt báseńdep jatyr jáne 1930-jyldardaǵy qyzyl qýǵyn-súrgindi qatty synǵa alady. Fılm 1980 jyldardyń aıaǵynda túsirilgen. Al, ol kezeńde qaıta qurý bastaldy. Qaıta qurý Hrýevtiń «jylymyǵynan» da áldeqaıda kóp múmkindikter ashty. Sondyqtan da, «jańa tolqyn» paıda boldy. Jalpy, álemdegi «jańa tolqyndardy» baqylasaq, olar áleýmettik-saıası daǵdarystan keıin paıda boldy. Bul «jańa tolqyn» bastaýy 1984 jyldan bastap kelgen demokratııalyq jarııalandyrýdan bastaldy.
Shalqar Nurseıit: «Kınonyń túsirilgen ýaqyty jáne kınodaǵy ýaqyt óte mańyzdy kezeńder. Eger bul fılm 1988 jyly emes, 10 jyl erte túsirilse, onyń kontenti múlde basqasha bolar ma edi. Qaıta qurý júrip jatqan kezde, Gorbachevtiń saıası reformalar lozýngy keń taraǵan ýaqytta túsirilgen. Iaǵnı, Máskeý óz aldyna, Odaqqa múshe memleketter óz aldyna ózin qaıta taný, demokratııaǵa umtylys, naıonalızmniń kúsheıýi, táýelsizdik týraly áńgimeler aıtyla bastaǵan kezeń. Sondyqtan, biz qazir Sovettik ıdeologııaǵa ýlanbaǵan barynsha avtorlyq fılmniń kórermeni bop otyrmyz. Fılmdegi kezeńge, 1953 jylǵa aýyssaq, áli kúnge deıin Stalın kýlti bar kezeń. Fılmnen Stalınniń beınesinen-aq áleýmettik-saıası dogmalar áli de kúshinde ekenin bilemiz. Ókinishke qaraı, meniń qatarlastarymnyń arasynda da, Stalındik kezeńdi romantızaııalaý bar: stalındik dáýirde tártip boldy, qazirgideı korrýpııa bolǵan joq jáne bastysy memlekettik ıdeologııa boldy degen jańylys túsinikter bar. Sovettik Odaqta eń mańyzdy adam jáne onyń ómiri, qundylyq degen bolǵan joq. Adam saıası ıdeologııanyń materıaly boldy. Soǵystan keıingi Keńes Odaǵy eýropalyq memlekettermen salystyrǵanda ıdeologııa ózgermegen, memlekettik bılik aýyspaǵan memleket boldy. Bul degenimiz II Dúnıejúzilik Soǵystan keıin Italııa, Germanııa demokratııaǵa kóshti. Eýropadaǵy demokratııa álsiregen memleketterde demokratııa kúsheıdi. Shyǵys Eýropa demokratııalyq kommýnızmge kóshti. Al Keńes Odaǵy sol qalpynda kommýnıstik rejımdi saqtap qaldy. Repressııa tıimdi tásildermen júrdi. 1937 jyly Uly terrordyń kezeńinde jappaı, massalyq sıpattaǵy qýǵyndaý, repressııa bolsa, soǵystan keıin Stalınniń rejımi qýlyqqa, dáldikke negizdelgen, selektıvti tásil arqyly qýdalaýǵa kóshti. Bul týraly kóptegen zertteý bar. Árıne, Keńes Odaǵy basqa Eýropa memleketteri sekildi ekonomıkany qalpyna keltirýdi qaıta bastady. Keıbir saıası-ekonomıstterdiń zertteýi boıynsha 1948 jyly Keńes Odaǵy soǵysqa deıingi ekonomıkalyq ósimge qol jetkize aldy. Biraq, ol úlken qunmen keldi. Saıası repressııanyń quraldaryn basa aıtqym keledi. Iaǵnı, kommýnıstik partııanyń baqylaý komıssııasy 1937 jyly Uly terror kezinde qalaı jumys istese, dál solaı jalǵastyra berdi, jumysy álsiregen joq. Kerisinshe, tıimdi jumys isteı bastady. Ekonomıkany qalpyna keltirý úshin Stalınge ekonomıster, ınjenerler, agronomdar t.b. mamandyq ıeleri kerek boldy. Al eger massalyq sıpattaǵy repressııamen aınalysatyn bolsa, kerek kadrlardy túrmege toǵytatyn edi, óltiretin edi. Sondyqtan, bılik barynsha tıimdi tásilderdi izdeı bastady. Adamdardy saıası rejımniń múddesi qurbandyqqa shaldy.
Fılmde basty keıipker Aıdardyń ákesiniń obrazy bar. Fılmde anasynyń ǵana sýreti bar, ákesiniń sýretin qıyp alyp tastaǵan. Iaǵnı, «Halyq jaýy» dep qýdalanyp ketken otbasynyń músheleri. Olar ákeden ǵana aıyrylǵan joq, olarda óshpeıtin kúıe tur. Fılm 1988 jyly túsirilmese bul kadrdy kórmes pe edik, enzýradan ótpeı qalar ma edi. Osyndaı azamattardyń ómiri arqyly 1950-jyldardaǵy saıası-áleýmettik, ekonomıkalyq kontekstti óte jaqsy bergen. Mundaı materıaldy tarıhshylar, zertteýshiler talaı ret kórgen shyǵar. Biraq, 1988 jyly osyndaı fılm túsirý arqyly tarıhty qaıta qaraýǵa betburys jasady.
Qarap otyrsańyz, jas balalardyń ózinde sharasyzdyq, úmitsizdik baıqalady. Mektepke barady, oqýǵa degen umtylysty kóre almaımyz. Aýlada oınaıdy, biraq balalardyń armandaýyn kórmeısiz. Kúndelikti kúıbiń tirishilik, tóbeles, kafeni jaǵalap júredi. II Dúnıejúzilik soǵystan keıin Eýropa elderi Marshalla josparyn óte tıimdi paıdalandy, ekonomıkany qaıta qalpyna keltirdi. Eń basty adam kapıtalyn bilimge, densaýlyqqa kóptep ınvestıııa saldy. Al bizde nashaqorlyq, kedeılik, sharasyzdyq, úmitsizdik bıledi.
II dúnıejúzilik soǵystan keıin Eýropa ekonomıkasyn qalpyna keltirýdi bastasa, AQSh bıpolıarly álem qalyptastyryp, AQSh pen KSRO-nyń arasynda álemde básekelestik paıda bolady. Fılmde geosaıasattyń, kommýnıstik jáne kapıtalıstik rejım arasyndaǵy talas-tartystyń ata-ájelerimizdiń ómirine qalaı áser etkenin kóremiz. Ókinishke qaraı, bizdege tarıhty jetkizý (historytelling) úrdisi úzilip qalǵan. Ol kezeńde Aıdar men Janna aıtýǵa bolmaıdy degen tabýmen ómir súrdi. Sol zamanda ómir súrgen adamdardyń urpaǵy retinde bizge refleksııa jasaý turǵysynan bul fılm óte mańyzdy dep esepteımin».
Ánnás Baǵdat: Balalar tapansha taýyp alǵanda, Mesqaryn tapanshany atyp jiberetin epızod bar. Kelesi kadrde tapanshadan atylǵan oq ǵımarat qabyrǵasyndaǵy Stalın portretiniń kózin tesip ótkenin baıqaımyz. Al portret turǵan alańda, ıaǵnı qala ortasynda bir qora qoı júr. Muny montaj arqyly kadrlar arasyndaǵy qaqtyǵystan maǵyna týdyrdy dese, qandaı oı aıtqysy keldi?
Baýbek Nógerbek: Birneshe maǵynasy bar. Kózine tııýi memlekettiń kózi sende degen metafora sııaqty. Qaıda barsań da, Stalın artyńnan qalmaıdy. Qazaqtyń qoı aıdap júrgeni shyn bolýy da múmkin, sebebi, áli ındýstrıalızaııaǵa túspegen kezeń. Bálkim, eki aýyl arasyna aıdap, qala arqyly ótip jatqany bolýy múmkin. Mańyzdysy ol emes, mańyzdysy rejısserlik sheshim. Qoılardyń mańyraǵanynan eshkim atysty da, Stalınniń kózine oq «tıgenin» de túsinbeı qalady. Ekinshi jaǵynan metafora. Stalınniń beınesi bas shopan negizinde bergen sekildi. Halyqty qaıda aıdasa da óz qalaýy.
Shalqar Nurseıit: Qoılardy qalanyń dál ortalyǵyna alyp kelýiniń Stalınmen sımvolıkalyq baılanysy bar sekildi. Rejısser ádeıi qoımen baılanystyryp otyrǵan sebebi - bárimiz biletindeı qazaqtyń tarıhynda otyryqshylyqqa kóshý Stalınniń ujymdastyrý kezeńinde boldy. Máskeýdiń saýatsyz ekonomıkalyq saıasatynyń nátıjesinen shyqqan asharshylyq ta dál sol kezeńde boldy. Sondaı-aq, qazaqtyń otyryqshylyqqa kóshý kezeńi óte aýyr boldy. Qoı arqyly tarıhymyzdaǵy eń aýyr paraqtar Stalınmen jáne ujymdastyrýmen baılanysty ekenin rejısser osylaı bergisi kelgen shyǵar.
Bul fılm Keńes kezinde túsirilgen fılmderden nesimen erekshelenedi?
Baýbek Nógerbek: «Jańa tolqyndyq» «Ine», «Qııan», «Qaırat» fılmderin alyp qarastyrsaq, bul fılmderdiń barlyǵy tolyǵymen Keńes kınosyndaǵy kınoestetıkaǵa múlde qarama-qaıshy keledi. Barlyq komponentti: akterlik oıyn, fılmniń jalpy temporıtmi, sıýjet baıandaý barlyǵy basqasha. Al «Balkon» fılmin nelikten alǵysharty deımiz. Atalmysh fılm «jańa tolqyn» dep aıta almaımyz, sebebi, fılm úshten bir bolsyn Keńes fılmderiniń dástúrin jalǵastyrady. Ony keı jerlerde asyra siltep, taptaýryn oınaıtyn akterlik oıynnan baıqaýǵa bolady. Taqyryptan bólek jańalyǵy keıipkerdiń beınesinde. Keńestik kıno zańdylyqtary boıynsha kez kelgen keıipker úlgi bolý kerek. Ideologııalyq turǵydan alyp qarasaq, ony baıqaı almaımyz. «Alty jasar Alpamystyń» ıdeologııasy Lenındi jaqtaıtyn bolsa, mátinniń ózinde Lenındi pir tutyp, sony dıalog retinde aıtady. Odan bólek fılmde onyń qanshama sýretteri bar. Mynda Stalınniń beınesin kontekste ǵana kóre alamyz. Oq atylǵanda jáne týnelge qaraı júgirip bara jatqan fınalda kóremiz. Ony da úlken sımvolıkalyq maǵyna dep oılaımyn. Sebebi, týnel – túnek. Al ár túnektiń artynda jaryq bolady. Qanshalyqty uzyn bolsa da ol bitedi jáne jaryqqa shyǵady. Aıdar bastaǵan top ózderi bilmeıtin, biraq ishteı sezetin jarqyn bolashaqqa, bostandyqqa umtylady.
Aıdardy nemese basqa balalardy búlkishi dep aıta alamyz ba?
Baýbek Nógerbek: Iá. Keıipkerler qoǵamǵa, qoǵamdaǵy erejelerge óziniń narazylyǵyn týdyrady. Sol kezde aýdandarǵa bóliný Stalındik kezeńmen tyǵyz baılanysty. Sebebi, 1930-jyldary qylmyskerlerdiń arasynda júıe bolǵan: toptyń kóshbasshysy, toptaǵy ár adamnyń óz róli bolady jáne ol qatty ıerarhııalanǵan. Ony Stalınniń ózi engizgen, sebebi bıografııasynda onyń túrmede biraz ýaqyt merzimin ótegen, birneshe ret Sibirden qashqan.
Keıipker turǵysynan bir jaǵynan narazylyq, ekinshi jaǵynan poezııa bar. Al fılmdegi aqyn – Oljas Súleımenov. Óıtkeni, senarıı Súleımenovtyń «Qysh kitap» kitabynyń «Balkon» poemasynyń negizinde jazylǵan bolatyn. Ol jartylaı proza, jartylaı poema bolyp jazylǵan edi. Biraz nárse shyǵarmadan fılmge aýysqan. Ásirese, balkonnyń ózi arhıtektýralyq keıipker desek bolady. Óıtkeni, ony kóp kórsetedi jáne balkon keıipkerler úshin bostandyqqa shyǵatyn esik sekildi: shý shyqqanda, úıden ketkisi kelgende balkon arqyly qashady. Al úı, otbasy fılmde júıe retinde berilgen. Osyndaı úlken sımvolıkalyq maǵyna bar bul fılmde. Aıdar nege búlikshil? Óıtkeni onyń ákesi repressııalanǵan. Beısanaly turǵyda bolsa da onyń júıeden ósh alý qarsylyǵy bar.
Shalqar Nurseıit: Fılmde eń batyl adamdar – jastar. Borıa aǵaıdyń otbasynan basqalary qorqaq, júıeni qabyldaǵan, kompromıstik ómir súrý saltyn qabyldaǵan adamdar. Aıdar jáne onyń dosy Jenıa úshin balkon ózimen ózi bolatyn, ózin erkin sezinetin, kúıbeń tirshilikten azat, oǵan bıikten qaraıtyn platforma desek bolady. Osy jastar arqyly adamdardyń jaqsylyqqa, ózgeriske degen umtylysyn kórsetkisi kelgen sekildi. Bul fılmdegi jas keıipkerlerdiń qalyptasqan erejelerdi buzýǵa tyrysýy, muǵalimmen sabaq barysyndaǵy qaqtyǵysy, tártipke baǵynbaýǵa degen qulshynysy, balkonǵa qashý, barlyǵy derlik qatyp qalǵan shablondardy buzýǵa degen umtylys.
Fılmde erekshe nazar aýdartatyn sýretshi bar. Ol tarıhı keıipker, balalardyń rýhanı ustazy desek de bolady.
Baýbek Nógerbek: Sergeı Kalmykov beıneleý ónerinde tanymal Sovet Avangardy degen aǵymnyń ókili. Stalındik repressııa qýǵyn-súrginniń qurbany retinde aıdalyp kelgen bolatyn jáne ómiriniń sońyna deıin Almatyda boldy. Ol Abaı atyndaǵy Opera jáne balet teatrynda sýretshi qyzmetin atqardy. Baıqasańyzdar, fılmde onyń aty atalmaıdy. Kúnustar (Solnelov) dep atap, mıfologııalyq keıipker retinde bergen syńǵaıly. Dıalogta da «Kúndi ustaımyn dep kúıip ketti» degen sóz aıtylady. Ol qaıtys bolǵan kezde onyń úıinen basyna shlıapa, ústine bylǵary jamylǵy kıgen, túsi sýyq NKVD adamdary júredi. Qaıda júrseń de, tipti, ólip ketseń seni ańdıdy degen maǵynaǵa saıady. Ózderimen birge kartınalaryn alyp ketedi. Onyń sýret salǵanyn baqylasaq avangardtyq, abstrakııalyq, keıde prımıtıvti desek de bolady. Keıipker fılmde birneshe ret qana paıda bolady, biraq árdaıym maǵynaǵa ıe: Aıdardy tepkiden qutqaryp qalady. Keıin qaıtys bolǵanda Aıdardyń ómirge degen kózqarasy ózgergenin baıqaımyz. Osyǵan deıin ol máseleni kúshpen sheshýge tyrysatyn ataman bolatyn. Kúnustardyń qaıtys bolýy oǵan qatty áser etedi de, ómirdiń qundylyǵyn, baǵasyn seze bastaıdy. Sol sebepten, naqty neni ekenin bilmese de, bir dúnıeni ózgertý kerek ekendigin túsinedi. Dosy Jenıa biledi, ol djazǵa ketip, ómirin sonymen baılanystyrady. Aıdar bilmeıdi, biraq ishteı sezim bar jáne júgirý, umtylys arqyly sımvolıkalyq túrde fılmdi aıaqtaıdy.
Senarıı avtory Shahımarden Qusaıynovpen sóıleskende senarıı boıynsha fılmniń fınalynda balalar týnelge kirip, ar jaǵynan eresek adam bolyp shyǵý kerek bolatyn deıdi, rejısser sońyn ózgertip, ashyq fınal qaldyrǵysy kelgen eken.
1950-jyldarda djazǵa ruqsat etilgen be degen suraqqa Baýbek Nógerbek:
«Djaz týraly «Búgin sen djaz tyńdaısyń, erteń otanyńdy satasyń» deıtin sóz bar. Óıtkeni djaz Batystan, Amerıkadan kelgendikten azǵyndaıtyn mýzyka bolyp sanalatyn. Afroamerıkandyqtardyń Otanyn ańsap, narazylyqtan týǵan mýzyka edi. Klassıkalyq mýzykaǵa qarama-qaıshy keledi. Kóp jyldar boıy djazdy álemdik qaýymdastyq qabyldamaǵan bolatyn.
Fılmdegi kadr syrtyndaǵy mýzyka týraly aıtqym kelip tur. Ony jazǵan Sofııa Gýbaıdýllına jáne Alfred Shnıtke degen ataqty kompozıtorlar. Olardyń da mýzykasy Sovettik Avangard jáne narazylyq mýzykasy bolyp sanaldy. S.Gýbaıdýllına, A. Shnıtke jáne t.b. beıresmı qara tizimge ilikken bolatyn. Jarııalylyq kezeńinde olardyń mýzykasyn qoldanýǵa múmkindik týady. Fılmniń sońynda Gýbaıdýllınanyń «Djaz jáne orkestrge arnalǵan» shyǵarmasy oınalsa, Kúnustardyń qaıtys bolar sahnasynda «Pianissimo» shyǵarmasy oınalady jáne eki jerde de mýzyka fılmdi tolyqtyrady. Osy aqparattar úshin mýzykatanýshy, kınotanýshy Mereı Sembaevaǵa alǵys aıtqym keledi, sebebi, izdeseńiz aqparat kóp emes. Tıtrde de jaı ǵana mýzykalary qoldanylǵan dep shyǵady, al naqty qandaı shyǵarma ekenin tabý qıyn».
Shalqar Nurseıit: «1950-jyldary II Dúnıejúzilik soǵystan keıin Stalın kóptegen dıktatorlar sekildi dıktator dıllemasyna tap bolǵan. Dıktator dıllemasy – dıktator neǵurlym kúshti bolǵan saıyn, onyń óz azamattaryna degen senimi soǵurlym az bolady (R. Wintrobe). Sondyqtan, Stalın repressııany azaıtýdyń ornyna kóbeıtedi. Iaǵnı, eldi tolyqtaı baqylaýda ustaǵanymen, onda únemi úreı turady. Óz azamattarynyń ishinde jaý bolady dep sengen. Terrordy osy oımen júrgizgen jáne soǵystan keıin dál osy oıdy ustanǵan. Fılmnen NKVD-nyń keıipkerlerin kóremiz, ásirese, Jannanyń hatyna qatysty oqıǵada. Montgomerıge hat jazǵan kezde, hat NKVD adamynyń qolyna túsip, hatty oqıdy. Sovet Odaǵynda Batys áleminen kelgen dúnıeniń barlyǵy kommýıstik rejımniń bıligine qaýip tóndiretin syrtqy faktor retinde qabyldanǵan. Mýzyka bolsyn, ádebıet bolsyn, sheteldik dúnıeniń barlyǵy Sovet Ókimetine qarsy dúnıeler bop esepteldi. Al bul rejımniń ózine qaýip dep qaraýy. Sovet Odaǵyn qulatqan rok, ásirese hard-rok degen pikir bar. Kvartırnık bolǵan, jastar jınalyp erkindikke umtylǵan degen sekildi. Sol sııaqty 1960-jyldardaǵy djaz qaýip retinde qabyldanǵan bolýy múmkin.
Bizdiń oıymyzsha II Dúnıejúzilik soǵys bitti, kommýnıstik rejım álsiregen sııaqty áser qaldyrýy múmkin. Shyn máninde, Shyǵys Eýropa 1989 jyly Berlın qabyrǵasy qulaǵanǵa deıin GDR kommýnıstik rejımniń qadaǵalaýynda boldy. Shyǵys Eýropanyń qansha memleketteri kommýnıstik rejımniń aıasynda ómir súrdi. Osyndaı faktorlardy biz keıipkerlerdiń oılaý júıesinen, olardyń qundylyqtarynan jáne azamattardyń teris qylyqtarynan kóremiz. Jannanyń sózinen ol kezeńdegi barlyq adamdar sondaı boldy, ýaqyt áli kelmedi, ómir sondaı degen sekildi jeleýmen aqtaýǵa tyrysady. Biraq Aıdardyń jáne onyń keıbir dostarynan kóretinimiz durys qundylyqtar barlyq kezeńde de birdeı. Adamnyń tikeleı is-qımylyna baılanysty dúnıeler. Iaǵnı, belgili bir kezeńge, kontekse baılanysty sheshim qabyldaýy múmkin. Biraq qundylyqtar degenimiz ol konstanta, turaqty bolyp qalady. Biz qundylyqtardy ýaqytpen, kezeńmen aqtaýymyz kerisinshe adamdardyń sharasyzdyǵyn, qorqaqtyǵyn aqtaýmen teń. 1950-1960 jyldary Baltyq elderinde jáne Ýkraınada qarqyn alǵan naıonalızmdi jaý retinde kórgen. Sondyqtan, kózdep turyp ultshyldyq ıdeıasyn qoldaıtyndardy repressııalaǵan».
Kórermen pikiri.
Arman Ádil: 1987 jyly Anna Ahmatovanyń «Rekvıem» degen óleńi shyǵady. Anna Ahmatovanyń kúıeýi de, balasy da repressııalanǵan. 1938-1940 jyldary jazylǵan shyǵarma 1960-jyldary demokratııalandyrý kezeńinde jaryqqa shyǵady. 1988 jyly shyqqan bul fılmdi de men Rekvıem dep oıladym. Basty kóteretin taqyryby – repressııa. Jáne repressııaǵa kináli Stalınnen buryn tobyr ekendigin kórsetedi. Dovlatovtyń «Iá, Stalın jaman, biraq 4 mln aryzdy kim jazdy» degen sózi bar ǵoı. Rejısserdiń aıtpaǵy, meniń oıymsha, qoǵam, tobyrdyń kináli bolýy. Tobyr sózi kópshiliktiń negizgi lınııasy bop ótýi osynyń kórsetkishi. Ásirese, jataqhana kommýnalkadaǵy kórshisin barlyǵy Mesqaryn dep ataıdy, tek NKVD ǵana ony tegimen ataıdy. Osylardyń aryzy negizinde qanshama mıllıon adam qýdalandy. Taýyqtar qyrylyp qalatyn kóriniste «Senimen organdaǵylar aınalysady» dep, artynan taýyqtardy joqtaýy absýrd emes pe. Adamnyń ómiri eshqandaı qundy bolmaýy dep túsindim. Jáne biz budan arylýǵa múmkindigimiz bar ekenin de kórsetti, óıtkeni Jenıanyń ákesi ala kıimmen otyrady – ol da bir ishki túrme sekildi. Biraq, Jannaǵa kómek qolyn sozǵan kezde, NKVD-da dál osylaı jaryqtyń túsip turýy áppaq beınede boldy. Artynan óz úıinde aq kostıýmmen júrdi. Kezinde kómek qolyn sozbasa da, balalarǵa kómektesý arqyly odan arylyp jatyr. Taǵy bir qyzyq jaıt, Aıdardyń ákesiniń esimi Álıhan bolýy. «2+2=4» bolýy matematık bolǵanyn emes, aqıqatty, shyndyqty úıretkenin kórsetken bolýy múmkin. Suraǵym: Fılmniń sońynda Jenıa men Aıdar aıyrylysady. Jenıa, Jyn djaz oınaıdy, al djaz Sovet Odaǵy kezindegi bostandyqtyń, protesttiń kórinisi. Nege Aıdar proteske barmady? Ol júgirgende adam júrmeıtin jolmen emes, salyp bergen jolmen, relspen júgiredi jáne Stalınniń portreti turǵan týnelge, qarańǵylyqqa kiredi. Osy arqyly búkil memleketti, bılikti tobyrǵa aınaldyryp jiberdi me? Osy sońǵy epızodty aıtyp ketseńiz.
Shalqar Nurseıit: Tobyrǵa óte úlken mán berýge bolady. Kúnustardyń «Tándi de, rýhty da jaralaıtyn tobyr» degen sózi bar. Tobyr degen sózdi azamattardy jamandaý úshin emes, sol kezeńdegi azamattardyń konektýramen dál qazirgi osy kezeńmen ómir súrýi, flıýger bolýy. Iaǵnı, jel qaı baǵytqa soǵady, soǵan qaraı ıkemdelýi. Ony ómirin saqtap qalý nemese t.b. dep aqtaýǵa bolady. Biraq, ekinshi jaǵynan bul fılmnen bizdiń qazirgi ómirimizben de parallel júrgizýge bolady. Bılik aýysqan kezde birinshi prezıdenttiń ketýin kútip, ishinde bolyp jatqan olqylyqtardy aıtýǵa qazir batyly jetip otyr. Revanshıst, «Eski Qazaqstan» degen shablondardy taǵý bar. Qarap tursaq, ár kezeńde de saıası konektıýra adamdardyń is-qımylyna áser etetin óte yqpaldy kúsh. Sondyqtan da, rejısser Sýretshi, Jannanyń sózi jáne Aıdardyń is-qımyly arqyly azamattyq qoǵam repressııanyń qarqyndy júrýine óziniń únsizdigi arqyly, óziniń sharasyzdyǵy arqyly úles qosqanyn jetkizgisi kelgen sekildi.
Fılmde Almatynyń 1950 jylǵy kóp ultty tynys-tirshiligin, jastardyń rýhanı izdenisin erekshe nostalgııamen sýrettep shyǵady. Almatyǵa degen shynaıy súıispenshilikti fılmnen kóre alamyz. Kóshedegi buzaqylar, jasóspirimderdiń ózara qaqtyǵystary alys Batystan kelgen jazdyń ǵajaıyp áýenderin estı alamyz. Osynyń barlyǵy soǵystan keıingi 1950 jyldardaǵy Almatynyń qaıtalanbas kelbeti.
Ekspertter pikiri.
Kınotanýshy Baýyrjan Nógerbek: Bul fılmnen esetin jańa lep tańqalarlyq. Qazaq kınosynyń sheberi Sháken Aımanov «Bizdiń súıikti dáriger» mýzykalyq kınokomedııasynda respýblıkanyń shyǵarmashylyq zııalylaryn fılmniń keıipkerleri etip, máńgilikke esimizde qaldyrsa, Qalyqbek Salyqov «Balkon» retro-fılminde soǵystan keıingi Almatynyń poetıkalyq beınesin qaıta jasap, ony fılmniń keıipkerleriniń birine aınaldyrdy.
Fılm týraly derek
Ataýy: Balkon
Shyqqan jyly: 1988
Memleket: KSRO
Janr: avtorlyq, drama
Kompanııa: Qazaqfılm
Premera: sáýir, 1989 jyl
Uzaqtyǵy: 84 mın.
Rejısser: Qalyqbek Salyqov
Senarıı: Shahımarden Qusaıynov
Operator: Áýbákir Súleev
Kompozıtor: Sofııa Gýbaıdýllına, Alfred Shnıtke
Sýretshi: Borıs Iakýb
Montaj: R.Belıakova
Fılm dırektory: Murat Qaıymbaev
Basty rólderde: Ismaıl Igilmanov, Iýrıı Goroshevskıı, Raıhan Aıtqojına, Valentın Nıkýlın, Vladımır Tolokonnıkov, Qýanysh Sársenbekov, Anýar Shójeǵulov, Zıbagúl Karına.
