Tarıhı fılmderdi talqylamas buryn jalpy tarıh uǵymyna kóz salǵan jón bolar. Tarıh (ejelgi grek tilinen ἱστορία) - ótkendi, shynaıy faktilerdi jáne tarıhı oqıǵalardyń almasý zańdylyǵyn, qoǵam damýynyń evalıýııasyn jáne birneshe býynnyń adamı qyzmetterine baılanysty qoǵamnyń ishki qarym-qatynastaryn zertteıtin ǵylym.
Qazaqstan tarıhyn alatyn bolsaq, biz osyǵan deıin óz tarıhymyzdy ózimiz jazbadyq, óz tarıhymyzǵa ózimiz obektıvti túrde baǵa bermeı kelemiz. Ásirese, sovet rejıminde tarıhymyz sovettik ıdeologııaǵa saı buramalandy. Sońǵy 30 jyldaǵy osy áleýmettik-gýmanıtarlyq ǵylym alańyndaǵy tartystarymyzdyń kóbisi bizdiń elimizde bolǵan oqıǵalardy qalaı tanımyz, oǵan qalaı baǵa beremiz, qalaı túsindiremiz degenge tireledi.
Saıasattanýshy Arman Ámir tarıhty zerdelegende saıası faktorlar áser etetinin aıtady. Mysaly osydan otyz jyl burynyraq Alash zııalylaryna, sonyń ishinde Mustafa Shoqaıǵa qandaı kózqaras boldy? Dál búgingideı dáriptelmedi. Táýelsizdik alǵan soń saıası, ekonomıkalyq daǵdarystar bolyp jatty, tarıhtyń ózi ekinshi planda qaldy. Ásrese keńes odaǵy qulaǵannan keıin « ıdeologııa» degen sózdiń ózi bir qorqynyshty nárse boldy. Sondyqtyn, biz óz tarıhymyzǵa sońǵy jyldary jaǵdaı ornyqqannan keıin qaraı bastadyq dep oılaımyn. Alaıda saıası proester, sonyń ishinde qoǵamdaǵy áleýmettik-mádenı faktorlar da áser etti. 1991 jyldan bastap eldi otyz jylǵa jýyq bastarǵan Nazarbaev kýlty jasaldy. Memlekettik qyzmetkerler, ıntellıgenııa ókilderi asyra maqtap, Qazaq eli tek toqsanynshy jyldary ǵana táýelsiz bolǵandaı áser qalyptastyrdy. Nátıjesinde 2014 jyly Valdaıda ótýken forýmda RF prezıdenti V. Pýtın qazaqtarda 90 jyldarǵa deıin memleket uǵymy bolmaǵan degendi aıtty. Oǵan jaýap retinde biz Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn eske alyp, toılaýdy josparladyq. Biz endi ǵana tarıhqa ózimizdiń Qazaq memleketi turǵysynan qarap, qaıta qarastyra bastaǵan sııaqtymyz.
Jalpy bizdiń tarıhshylar, ǵalymdar kóptegen sheshilmeı jatqan máselelerdi ashyq talqylap, jaýabyn tabýy kerek. «Otyrardyń kúıreýi» fılmindegi tezısterdiń shynaıylyǵy qanshalyqty? Fılmde beınelengen Otyrardyń obrazy bizge kerek pe? Qaıyrhannyń osy obrazy kerek pa? Shyńǵys han qandaı edi? Qazaq tarıhyndaǵy Altyn Orda muragerleriniń alatyn orny qandaı? Árıne, biz tarıhymyzdy mıfologııalyq turǵyda jazbaýymyz kerek. Bolashaqqa baǵdar jasaý úshin ótkennen sabaq alýymyz kerek, al Shyńǵys han kezeńinen qandaı sabaq alamyz?
«Otyrardyń kúıreýi» fılmindegi tarıhqa qatysty bir derekti kınodramatýrg Záýresh Erǵalıeva aıtady:
- Shamamen 6 synyp oqyp júrgen kezim. Qolyma «Qazaq SSR tarıhy» degen juqa ǵana kitapsha tústi. Avtory repressııalanǵan tarıhshy Ermuhan Bekmahanov eken. Meni Otyrar qorǵanysy sıpattalǵan bólimi qatty tolqytty. Qalanyń búkil turǵyndary qyryldy, qıraǵan qamal tóbesinde qala ámiri Qaıyr han mońǵol áskerine tas atyp tur. Sanaýly sátterden soń jaý qolyna túsetinin bilip tursa da berilmegen ámirshi obrazy esimnen ketpedi. Kóp jyldan soń redaktor josparyna «Otyrardyń kúıreýin» engizdim. Sol kezdegi «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń bas redaktory Murat Áýezov osy epızodty estip, maǵan qoldaý bildirdi. Dál sol kezde myqty kınematografıster Alekseı German men Svetlana Karmalıta qýynǵa ushyrap júrgen kezi, «Qazaqfılmnen» jumys suraǵan eken. Al Murat Áýezov batyl taqyrypty kóterýden qashqan, qorqaqtaǵan emes. Sóıtip, «Otyrardyń kúıreýi» óz senarıstin tapty.
Rejısser Ardaq Ámirqulovtyń bir áńgimesinde osy fılmniń senarııin jazǵan Alekseı German men Svetlana Karmalıta 1987 jyly Almatyǵa festıvalge kelgende aıtady. Alekseı German keńes úkimeti kezinde enzýraǵa kóp túsken, qýǵyn kórgen, orys kınematografııasyna syımaǵan myqty kınematografıst bolǵan. German men Karmalıtaǵa da ıdeıa óte qyzyq bolǵan. Senarıı úsh jyl jazylypty. Bul bir memlekettik tarıhqa qatysty tapsyrys emes, munda keremet kıno estetıkasy, fılosofııalyq ıirimder, mádenıetter qaqtyǵysyna degen kózqaras kıno tilimen berilgen.
Mundaǵy tarıh HIII ǵasyrdaǵy kezeń, qazaq dalasyn mekendegen halyq tarıhy deýge bolady. Aýmaly-tókpeli kezeń, mádenıetter, kózqarastar almasyp jatqan kez. Osy Otyrardyń kúıreýiniń ózi qazaq aqyn jazýshylar shyǵarmasyna arqaý bolǵan. Tipti, taqyryptyń ózi zııaly qaýymdy ekige bóldi. Eki Muhtar arasyndaǵy daý merzimdi basylymdarda jarııalanyp, kóp dıskýssııa týǵyzdy.
- Men fılmnen eki oıshyldy kórdim, tipti úsheý deýge bolar. Shyńǵyshannyń beınesin qansha jerden zulym etip kórsetkisi kelgenimen menińshe ol naǵyz oıshyl, al ekinshi oıshyl tulǵa Qaıyr han, úshinshi Qypshaq. Osy keıipkerler aýzymen aıtylatyn ıdeomalar óte kóp. Máselen «daýyl tek qoqysty ǵana kóteredi», «torǵa túsken jolbarys», «sasyq kúzenniń basyn úıittik, endi tútin quıryǵynan shyqqanyn kóreıik» deıdi. Eger sózderge mán bersek, qazirdiń ózinde oı salar dúnıelerdi tabýǵa bolady. Fılmniń fılosofııalyq astary tereń. Mysaly «kúzdiń kúni sarǵaıyp jerge túsken japyraqtardy jek kórýshi edim, biraq sol ózimniń basyma keldi» deıdi. Dúnıeniń jalǵandyǵy, máni osy bir frazada qalyp qoıǵan. Sonymen qosa, órkenıetter arasyndaǵy, dán arasyndaǵy tartys ta bar. Bir qyzyǵy osy fılm avtorlarynyń kótergen taqyryby bizdiń qazirgi qoǵam men áleýmettik ómir úshin tipti ózekti bolǵanyn kóremiz. Sondyqtan fılm tek tarıh týraly emes, onyń arnasynan shyǵyp, máńgilik bir adamzattyq máselelerdi qaýzaǵanyn aıtýǵa bolady, deıdi fılosof Áset Quranbek.
Fılmdegi ıdemoalarǵa nazar aýdarǵan fılolog Nazgúl Qojabek mynadaı pikir aıtty: «Fılmdegi ıdeomalar óte salmaqty, tereń. Sonyń ishinde «Seniń jotańnan qamshynyń izin kórgen joqpyn, demek sen qojaıynyńa bas kótermegensiń» deıdi. Iaǵnı quldyń da quly bar, tutqynnyń da tutqyny bar. Ia sen taǵdyryńa kónip qulaqkesti qul bolyp, eńkeıip júre beresiń, ne sen basyńdy kóterip qarsy shyǵasyń, biraq taıaq jeısiń. Azattyqqqa, erkindikke umtylýdyń belgisi sol qamshynyń izi shyǵar. Osy qul bolmaý úshin ne isteý kerek sonda? Qazirgi bolyp jatqan geosaıası jaǵdaılarǵa qaraı otyryp, búkil adamzat tarıhy osy oıdyń tóńireginde kele jatyr ma eken deımin».
Rejısser Ardaq Ámirqulovtyń tereń ıntellektýal dúnıeni kórsete alý qabiletin kınotanýshy Ásııa Baǵdáýletqyzy onyń ustazdarymen baılanystyrady:
Ardaq Ámirqulov óte tereń ıntellektýal rejısserlerdiń biri. Ózi suhbatttasqanda Andreı Tarkovskııden kóp úırendim dep aıtatyn, sonymen birge Alekseı Germanmen de kóp jumys istep, oǵan kómekshi bolǵan. Jalpy A. Tarkovskıı men A.German orys kınosynyń óshpes danyshpandary. Sonymen birge osy fılmde Akıra Kýrosavanyń yqpaly óte kóp dep sanaımyn. Bul úsh rejısserden ne aldy degen kezde, estetıkalyq turǵydan, úsh rejısser estetıkasyn bir fılmde toǵystyrǵan der edim. Intellektýal rejısser retinde Ámirqulov «Kıno degen ne?» suraǵyna qalaı jaýap berer edi. Ol sıýjet, basqany bylaı qoıǵanda, kıno bizge ne kórsetýi kerek, onyń maqsaty ne degende, aldymen mynadaı dúnıeni alǵa shyǵarady - Kıno bizge sezindirý kerek. Bizge ózimizdiń basymyzdan ótken, biraq sózben aıtyp jetkize almaıtyn bizdiń psıhıkamyzda, boıymyzda bar sezinisterdi oıatýy kerek. Mysaly, jalyndy, otty, sýdy, jeldi paıdalanýy bir jaǵynan Tarkovskııdiń poetıkalyq stıline uqsas bolsa, bir jaǵy Kýrosavanyń fılmderindegi atmosferany, mysaly jaýyndardan kórip qalamyz. Ekeýinen de elemental, ıaǵnı tabıǵatty kúshtep adam baǵyndyrmaıdy, qaıta adamnyń tabıǵattyń bir bólshegi ekenin sezindiredi. Biz ony kórgen kezde Tarkovskııdiń «Aınasyn» nemese Kýrosavanyń «Jeti samýraıyn» kórgen sııaqty ózimizdiń de jel soqqan sátte oılanyp qalǵan sátimizde eske alamyz. Sondaı bir sensorlyq elemental sáti bar.
Otyrardyń kúıreýi óte kóp qyrly fılm, kıno tilin taldaıtyn bolsaq, onyń ár qyrynyń ózi tereń taldaýdy qajet etedi. Kınodaǵy adam táni óz aldyna jeke áńgime. Fılmde óte aýyr kórinister bar. Tipti qarap otyrǵanda óz tánińe qatigezdikpen jara salyp otyrǵandaı sezinesiz. Aınalyp kelgende Ardaq Ámirqulovtyń kınony ne dep qabyldaıdy degen suraǵyna qaıta oralamyz. Alaıda eger bul qyryn túsinip, ary úńilsek, adam senimi, erkindigi sııaqty fılosofııalyq kategorııalarǵa jetemiz. Sondyqtan, rejısser Ardaq Ámirqulovtyń “Otyrardyń kúıreýi” tek tarıhty ǵana emes, adamnyń ishki janyn, senim, kózqaras qaıshylyǵyn, qoǵamdyq sana men mádenıet qaqtyǵysyn da kórsete alǵan fılm.
Marapattar.
«Otyrardyń kúıreýi» kartınasy 1991 jyly Monreal Halyqaralyq kınofestıvalinde FIPRESCI júldesin alǵan.
Osy fılm úshin rejısser Ardaq Ámirqulov 1992 jyly Qazaqstannyń Memlekettik syılyǵyna ıe boldy.
Fılm týraly derek
Ataýy: Otyrardyń kúıreýi
Shyqqan jyly: 1991
Memleket: KSRO
Janr: tarıhı, psıhologııalyq drama
Kompanııa: Ardfılm K, Qazaqfılm, Álem
Premera: maýsym, 1992
Uzaqtyǵy: 176 mın.
Rejısser: Ardaq Ámirqulov
Senarıı: Alekseı German, Svetlana Karmalıta
Operator: Sapar Koıchýmanov, Áýbákir Súleev
Sýretshi: Aleksandr Rorokın, Ómirzaq Shmanov
Montaj: G.Qystaýova
Fılm dırektory: Anatolıı Brıov, Igor Semenıýra
Basty rólderde: Tuńǵyshbaı Jamanqulov, Dohdyrbek Qydyralıev, Bolot Beıshenalıev, Abdýrashıd Mahsýdov, Zaýr Zehov, Qasym Jaqybaev, Sábıra Ataeva, Petr Morozov, Sh. Hákimjanov, Álı Týkhýjev.
