Búginde ózimizdi taný úshin "biz kimbiz?" degen suraqty qoıǵan kezde zertteýlerde jáne jalpy áleýmettik pikirlerde ótken shaqqa úńilemiz. Bizdiń búgingi kelbetimizden góri, kim edik degen etno sarynǵa túsemiz. Alaıda, osy joba aıasynda bizdiń "kimdigimiz" búgingi bolmysymyzda jatyr. Sondyqtan talqylaýdyń negizgi suraǵy "Qazaq kınosy bizdiń qoǵamdy, ýaqytty oqı alyp jatyr ma?" boldy. Bul suraqty Serik Apyrymovtyń "Baýyr" fılmi arqyly talqylap, Ánnás Baǵdattyń moderatorlyq etýimen saıasattanýshy Arman Ámir men kınotanýshy Eńlik Egeýbaevamen birge “biz kimbiz?" degen suraqqa jaýap berýge tyrysty.

Kıno teorııasynyń sońǵy jyldardaǵy baǵyty negizinen sezim máselesine kóbirek oıysyp jatyr. Amsterdam ýnıversıtetiniń kıno jáne televızııa mektebiniń professory Tomas Elzesserdiń (Thomas Elsaesser) "Kıno teorııasy: sezim arqyly kirispe" atty lekııasynda kórermenniń kınony kórgen soń óz sezimin eshqandaı fıltrsiz bildirýi fılmdi túsiný úshin óte mańyzdy ekenin aıtady. Sondyqtan aldymen kórermenderge óz sezimderin, pikirlerin bildirýge múmkindik bereıik dedi Ánnás Baǵdat.

Bul fılm qazirgi aýyl ómirin shynaıy kórsetip otyr. "Baýyr" degen sóz qazaqtyń jandy ári mańyzdy uǵymdarynyń biri. Bul sózdiń mánin Qýanysh Asylov esimdi aqyn jaqsy jetkizgen. Ol ınjener, master, bas ınjener jáne dırektor bolyp qyzmet atqaryp, qalada basshy bolǵan. Onyń "Áleýmetti ala-qula bólmeımin, Barsha jandy baýyr tartqym keledi" degen óleńi bar edi.

 

Fılmdegi kishkentaı Erkin esimdi bala baýyrmaldyqtyń úlgisin kórsetti. Ol aǵasy úshin eńbek etip, qoı daıyndap, tipti qaryzǵa batty. Biraq aýyldaǵylar oǵan janashyrlyq tanytpaıdy. Aǵasynyń bezbúırektigi men ustazdyń túńildirgeni muńaıtty. Soǵan qaramastan, balanyń rýhy myqty ekeni kórinedi. Ol baýyrmaldyqtyń qanshalyqty mańyzdy ekenin sózben de, ispen de kórsetti. Bul aýyl ómirinde kezdesetin shynaıy kórinister. On jasar balanyń qaısarlyǵyna rıza boldym. Fılmde drama da, úmit te bar.

 

Men bul fılmdi birinshi ret kórdim. Maǵan aýyr tıdi. Balanyń taǵdyryna jylap qaldym. Baýyrmaldyqty tek osy baladan kórdik. Ol búkil aýylǵa baýyrmaldyq tanytyp júr. Men turǵan aýylda da osyndaı taǵdyrly bala boldy, jáne biz oǵan aýyl bolyp kómektesetin edik. Sondyqtan mundaı jaǵdaıdyń bar ekenin kórip, tańǵaldym. Júregim aýyrdy.

 

Fılmdi kórgende jalǵyzdyqty sezingendeı boldym. Aýylda adamdar kóp bolsa da, jalǵyzdyq sezimi bıledi. Bala jalǵyz qaldy. Anasy qaıtys bolǵan soń, aǵasynyń kelýin kútse de, jalǵyzdyǵy jalǵasty. Adamnyń jalǵyzdyǵyn tereń sezindirdi. Beıtanys, kloýn keıpindegi adam bir-eki epızodta ǵana kórindi.

 

Bul jaǵdaılardy ońtústik óńirlerden estip, kórgenim bar. Munda anasy qaıtys boldy, biraq ákesinde jaýapkershilik joq. Eń bolmaǵanda, kishkentaı balasyn 18 jasyna deıin qaraýǵa bolar edi. Ákelerdiń jaýapkershiligi týraly oılandym. Basqa qalalardy bilmeımin, biraq bizdiń óńirde mundaı jaǵdaılar kezdesedi.

 

Rejısser Serik Apyrymov bizge "Baýyr" fılmi arqyly qoǵamdaǵy adamnyń taǵdyrmen jalǵyz qalǵan kezdegi kúıin, qoǵamnyń bet-beınesin kórsetti. Avtor "burynyraq qazaqtar mundaı bolmaǵan" degen oıdy aıtady. Qoǵamda da osy oı jıi aıtylady: biz qazaqty kóbinese jaqsy jaǵynan aıtamyz, jetimin jylatpaǵan deımiz. Osy másele qaıdan paıda boldy? Múmkin, bul postkolonıal sındrom shyǵar, biz ótkendi sakralızaııalap otyrǵan shyǵarmyz degen Ánnás Baǵdattyń oıyn saıasattanýshy Arman Ámir de qostaıdy:
"Postkolonıal sındrom shynymen bizde bar. Ótkendi romantızaııalaý, uly bolǵanymyzdy aıtý – Sovet úkimeti ornaǵan soń, ásirese asharshylyq, zulmat jyldary urpaqtar sabaqtastyǵy úzildi. Sol kezde biz óte kóp nárseni joǵaltqanymyz jıi aıtylady ǵoı. Biraq, jesirin jylatpaǵan, jetimin jylatpaǵan, qańǵyrtpaǵan dep aıtqanymen, biz Muhtar Áýezov, Beıimbet Maılınderdiń romandaryna júginsek, sol ýaqyttaǵy ahýalǵa tarıhı fakt retinde qaramasaq ta, sol ýaqytty beıneleýge arqaý bolǵan belgili bir oqıǵalarǵa qarasaq, bundaı faktiler boldy. Iá, aýyldy romantızaııalaý bar, bári bir-birine kómektesetin. Múmkin, ondaı bolǵan da shyǵar. Árıne, bári jaman boldy dep aıta almaımyz. Jaqsy men jaman qatar júretin áleýmettik fenomen basqa da ulttarda, memleketterde baıqalady. Bul kınoda aıtylǵandaı aýylda janashyrlyqtyń bolmaýy búgingi áleýmettik daǵdarysty kórsetedi. Aýylda bılik bar, mektep bar, dırektory bar, belgili bir ıerarhııa bar, polıııa bar. Jáne de ol polıııa da óz qyzmetin atqaryp jatyr. Demek, ol aýylda memleket bar, onyń yqpaly bar. Jáne sol bılik kózi jalǵyz turyp jatqan balaǵa kómek bermeýi, qamqorlyqqa almaýy bul eń aldymen memleket fýnkııasy. Ol on jasar balany jalǵyz qaldyrmaýy kerek. Óz taǵdyrymen betpe-bet qaldyryp qoıýy, ákesiniń kómek berýin qadaǵalaý qajet. Eńbektenip júrgen on jasar balanyń qalypty nárse emes ekeni anyq. Jáne onyń bolmaýy – degradaııanyń birinshi kórinisi. Demek, memleket óz fýnkııasyn atqara almaı jatyr. Ekinshi kórinisi – jalpy sol aýyl turǵyndarynyń qoǵamdaǵy meıirimsizdiginiń kórinisi. Kıno barysynda baıqaǵanym, balaǵa meıirim kórsetetin 3-4 adam ǵana bar. Aýyldan meıirim kórmeıdi, biraq aýyldaǵy meshit ımamynan meıirim kóredi. Jáne aradaǵy qorshaýdyń ar jaǵynan sóılesip turýy bul bir shekarany kórsetedi. Imam árdaıym durys istep jatyrsyń, azamatsyń deıdi. Ol qoldaýdy aýyl turǵyndarynyń eshqaısynan kórmeıdi. Jáne sol qoldaý jasytpaýy úshin úsh keıipker bar. Biraq olardyń bári jolaýshy: kloýn, qoıyn izdep júrgen beıtanys jáne rejısserdiń ózi, qolynda kamerasy bar. Bir leıtmotıv bar "jigitsiń ǵoı, myqty bolýyń kerek" degen. Fılosofııada stoıızm degen baǵyt bar, ejelgi antıka dáýirinen kele jatqan. Sol stoıızmdi kóremiz. Bul bala taǵdyryn stoıktershe kóteredi, qabyldaıdy. Bul taǵdyrdyń soqqysy nátıjesinde synyp qalmaý, adaldyqtan attamaý. Bul stoıızmniń úıretetin nársesi. Erkin rýhy sol stoıkterge jaqyn. Tipti qaıtys bolǵan adamnan alǵan qaryzyn baryp aıtýy, qaıtarýy. Janazada sol soqyr shaldyń qaryzyn moınyna alýy – bul qoǵamdaǵy óz jaýapkershiligi".

Kınotanýshy Eńlik Egeýbaeva aýyldyń tek túsirilim orny ekenin, mundaı jaǵdaılardyń kez kelgen ýaqytta, kez kelgen jerde bolýy múmkin ekenin aıtady:
“Jalpy kıno tarıhyna bir sheginis jasasaq, Serik Apyrymovtyń alǵashqy fılmi "Qııan". Bul fılmde alǵash ret Sovet úkimeti kezinde aýyldyń bolmysy qandaı ekenin kórsetken. Múmkin keı jerde basqasha bolǵan shyǵar, biraq sol lokal jerde bul naǵyz realızm bolatyn. Aýyl qalaı beınelendi? Jazyq jer, topyraq joq, gúl joq, toqal tamdar. Óte nashar keıipte kórsetilgen. Biraq ol jerde bir nárse bolatyn - adamdar bir-birin tastamaıtyn. Iship ketken dosyn qandaı bolsa da úıine jatqyzatyn. Al "Baýyr" fılminde aýyldyń sakralızaııasy emes, múldem aýyl týraly da emes. Adamdardyń bir-birine qarym-qatynasynyń qanshalyqty nashar kúıge túskenin, qanshalyqty meıirimsiz bolǵanyn kórsetedi. Bul jaǵdaı aýylda kórsetilgenimen, qalanyń ár túkpirinde de bolyp jatyr. Iaǵnı aýyl tek fılm túsiretin lokaııa ǵana, basqa esh fýnkııany oryndap turǵan joq. Aýylym óleń tósegim degen emes, jaı ǵana oqıǵa aýylda ótip jatyr. Bul barlyq jerge qatysty oqıǵa”.

Kez kelgen kınotýyndynyń qurylymyn onyń keıipkerleri quraıdy. Keıipkerlerdiń bolmysy bar, atqaryp jatqan fýnkııalary bar. Bul fılmde keıipkerlerdiń bir-birimen baılanysy týraly kınotanýshy Eńlik Egeýbaeva bylaı deıdi:
“Jalpy birinshi suraq Erkin kim? Ol qandaı bala jáne ol bala ma? Bul suraq qyzyq. Bylaı oılap qarasańyz, bul rejısserdiń óziniń kemeldengen shaǵyna kelgendegi refleksııasy dep qaraýǵa bolady. Biraq balany ustaıtyn bir nárse bar - eń basynda esterińizde bolsa, muǵalimniń jelkesine oq tıedi ǵoı, sonda bylaı deıdi: 'Uıatyń bolsa tur ornyńnan, namysyń bolsa... adamnyń obalyna qalasyń'. Bul úsh kilt sóz: uıat, namys, obal. Bala osy qundylyqtardy boıyna sińirip kele jatqan bala. Sondyqtan ol ornynan turdy, dırektorǵa bardy. Tipti barmaı-aq qoıýyna bolar edi. Bala ózi durys dep tabatyn joldy tańdady. Endi aǵasymen baılanysyn qaraıyq. Aǵasy qandaı ról atqarady? Aǵasy Erkinniń ómirine esh jańalyq ákelmeıdi, qýanysh ákelmeıdi. Erkinniń fılmde qýanatyn jalǵyz tusy bar: aǵasy kelgende qýanyp qushaqtaıdy, 'aǵa, jaqsy jettiń be?' dep rııasyz qýanady. Sosyn jylaıtyn bir jeri bar: aǵasy ketip qalǵanda ıttiń janynda ózi jalǵyz otyrǵanda jylaıdy. Aǵasy kelip kúresýdi ǵana úıretti. Erkin aǵasy kelgennen keıin qaryz aqshasyn suraı bastaıdy, anasyna quran oqytady, belgili bir áreketterdi oryndaı bastaıdy. Sonda oılaımyn aǵasynyń róli ómirindegi kúresýdi úıretý. Bul ómir qatigez, sen óz pozıııańdy qorǵaý úshin kúresý kerek degendeı.

Aǵasy bir qaraǵanda tasjúrek, qatygez sııaqty kórinedi. Ekeýi bir ata-anadan shyqqan, biraq eki túrli. Biraq aǵasy da qurban ǵoı. Aǵasy qaladan keldi. Qala oǵan ne kórsetkenin biz bilmeımiz, ıá, aýyl qala demeıik, baryp kelgen jeri. Sondyqtan aǵasyn da túsinýge bolady. Onyń da otbasylyq travmasy bar. Qalada qandaı travma bolǵany belgisiz. Ol tipti psıhologııalyq turǵyda áli bala, jıyrma beske tolmaǵan, sanasy, minezi tolyq qalyptaspaǵan.

Dırektordy alatyn bolsaq, mektepti nemese júıeniń bir modelin emes pe? Keıipkerler, onyń ishinde dırektordyń obrazy týraly Arman Ámirov bir qyzyq jaǵdaıdy baıqaǵan. Dırektor oqýshylarǵa: 'Men sender sııaqty jalańaıaqtardy adam qataryna qosý úshin júrmin' degen pikirdi aıtady. Ózine solar úshin jaýapkershilik alýy bir Ǵaısa paıǵambardyń adamdar kúnásin arqalap júrgeni sııaqty. Áleýmettik daǵdarys degende, osy turǵyda baılanystardyń úzilgenin baıqaımyz. Erkin ákesin saparda dep aıtady, biraq odan bas tartady, onyń basqa áıeli bar ekenin biledi. Aǵasynyń ómirinde Erkin joq. Ákesimen balasy, aǵasy men baýyry arasyndaǵy baılanystyń úzilgeni kórinedi. Kórshi men kórshi, aýyldastar men balanyń arasyndaǵy baılanystyń úzilgeni, ádiletsizdik bolyp, kishigirim aýyl kórinisinde qoǵam úlken daǵdarysqa ushyraǵanyn kórsetedi. Bul Erkin mysalynda ózin qalaı ustaý kerek ekenin kórsetedi”.

Keıipker retinde tek akterler emes, mektepti de alýǵa bolady. Onda júıeniń, tártiptiń, zań men qundylyqtyń bolmaýy kórinedi. Shyndap kelgende, mekteptegi muǵalimderdiń ózderi álimjettik jasaıdy. Ony biz oqýshylardyń is-áreketi men sózinen baıqaımyz. Mysaly, basty keıipker "Meniń atym Erkin Ǵalym. Men mektepti jaqsy kóremin" deıtini bar. Ol mektepten álimjettik pen ádiletsizdik kóre tura, osyndaı sóz aıtady. Bul rette maǵan Qazaqstandaǵy muǵalimder men sheneýnikter eske túsedi. Saıası naýqan, bıliktiń bıýrokratııalyq tapsyrmalary kezinde, tipti birinshi prezıdent aýysqanda, kózine jas alǵan sheneýnikter men jarysa post jazǵan muǵalimder esimizde. Ózi teperish kóretin bılikke jaǵyný formasy qalypty bolyp ketken. Osy fılmdegi kontrastili epızodtar bizdiń ómirimizdegi de sondaı qym-qıǵash oqıǵalar men qundylyqtar qaıshylyǵyn kórsetedi.

Osyndaı bir qaıshylyqtyń biri moldaǵa da qatysty. Bir qarasaq, balaǵa meıirim tanytqan, úmit beretin keıipkerlerdiń biri aýyl meshitiniń ımamy. Biraq marqumnyń qaryzyn aýyldastary kishkentaı Erkinge júktegende, esh qarsylyq bildirmedi. "Balıǵat jasy" degen uǵym dinnen keldi ǵoı. Ol adamnyń zań júzinde tolyq qabiletti dep tanylatyn jáne óz áreketteri úshin jaýapty bolatyn mejesin bildiredi. Al Erkin balıǵat jasyna tolmaǵan bala, sonda óziniń de emes, bógde adamnyń jaýapkershiligin balaǵa artqanda, molda esh qarsylyq tanytpady. Bul jerde jaýapkershilik tek adamnyń istegen isine ǵana emes, kóre tura istemegen isine de qatysty ekenin ańǵartady. Bul turǵyda, qazirgi jaǵdaıda, túrli keleńsizdikti kóre tura, ádiletsizdik pen zańsyzdyqty bile tura úndemeı qalǵan qoǵamǵa da jaýapkershilik artýǵa bolady.

Árıne, bul jerde osy oıdy rejısserge tańa almaımyz. Rolan Barttyń “Avtordyń ólimi” (La mort de l'auteur) atty essesinde aıtylǵandaı, ol tipti mańyzdy emes. Kórermen retinde bizdiń túsinýimiz áldeqaıda mańyzdyraq. Sondyqtan osy oıdy ári órbitsek, bul tek qoǵam ǵana emes, býyn týraly da aıtylady. Bolashaq býynǵa da bizdiń artatyn, júkteıtin jaýapkershilik tym aýyr.

Eńlik Egeýbaeva: “Serik Apyrymov bul suhbattarynda aıtqany bar: bul oqıǵa tikeleı meniń býynyma qatysty dep. Ol kisi 60-shy jyldary týǵan, biraq bul 70-shi jyldary bolǵan oqıǵa emes shyǵar. “Baýyr” fılminde bir keıipker bar, aýyl syrtynda qoı baǵyp júrgen atty ma, álde jolaýshy ma, belgisiz. Sol atty jolaýshy ótken shaqtan kelgen adam sııaqty. Kıno tilimen aıtqanda, Serik Apyrymov óz balalyq shaǵyndaǵy adamdar arasyndaǵy tazalyqty emes, burynǵy ótken zamanda bolǵan 'tazalyqty' ańsaıtyn sııaqty,” - deıdi.

Erkin kónbis adam. Ol qaıdan shyǵady? Fılmniń basynda eden jýyp jatqan áıel “aıaǵyńdy súrt” deıdi. Toqta demeýinshe, Erkin súrtip tura beredi. Bul balanyń psıhologııalyq máseleleri shyǵar. Biraq Erkin dep ataǵan balada erkindik joq. Ol qalaýymen, óz tańdaýymen eseıgen joq. Ákesi joq, sheshesi joq, qamqor bolar panasy joq balada tek tirshilik etý qamy bar.

Keıipkerdi memleketpen, ultpen parallel júrgizip kórsek, “qazaq” ultynyń ataýyna qatysty túrli nusqalar bar. Qazaqty erkin júrgen, azattyqty bárinen joǵary qoıatyn el boldy deımiz. Biraq shyndap kelgende, qazir bul erkindik tek ıllıýzııalyq, formaldy turǵyda ǵana sııaqty. Mundaı kúıge jetkizgen ne? Erkindi de, qoǵamdy da kónbis bolýy. Erkin umytylǵan emes. Dırektormen de, soqyr shalmen de, basqalarmen de saýdalasyp kóredi. Biraq nátıjesinde sál de bolsa jeńildikke qol jetkizedi. Degenmen qandaı nátıjege jetse de, muny qabyldaý bar keıipker boıynda.

Iaǵnı kez kelgen áreketti jasaǵanda qandaı shartta durys bolady degen kózqaraspen jasaıdy. Qoıdy soıýy, kórshilerdi shaqyrýy, salt-dástúrdi saqtaý – ıaǵnı solaı bolýy kerek. Aǵasy men baýyry arasynda qarym-qatynas jaqsy bolýy kerek. Ol aqsha jınaıdy, qolynan kelgenshe árekettenedi.

Jalpy shyǵarmashylyqta, kınoda, avtordyń óziniń balalyq shaǵyna arnalǵan týyndy jazbaǵan avtorlar joq. Bul álem kınosyna da qatysty. Keıbiri sátti shyǵady, keıbiri sátsiz. Seriktiń de bul týyndysy balalyq shaǵyna arnalǵan. Apyrymov qazaq kınosynda "qazaq jańa tolqyn kınosy" degen uǵym bar. Sol tolqynnyń negizgi esteti Serik Apyrymov dep oılaımyn. Apyrymovtyń "Qııan", "Aqsýat", "Ańshy" bolsyn, negizgi fılmderiniń kıno tili men kótergen taqyryptary biz týraly, bizdiń ár kezeńdegi aıdentıkamyz týraly. Ózińdi, qoǵamdy taný úshin Serik Apyrymovtyń fılmderi óte mańyzdy. Shetelden kelip, Seriktiń oralǵandaǵy fılmi osy.

Ádette, syrttan kelip, elge oralǵanda kúndelikti kórip, sińip ketken nárseler baıqala bastaıdy. Al shetelde júrgende elge degen saǵynysh mazdaı bastaıdy. Múmkin, adam balalyq kezin, týǵan ortasyn ıdealdandyra bastaıtyn shyǵar. Bul fılmdi rejısser 53 jasynda túsirdi. Balalyq kezine degen nostalgııa seziledi. Biraq fılmdegi Erkin bala emes, sol elý jastan asqan rejısserdiń ózi degen oıǵa keldim dep túıindeıdi oıyn Ánnás Baǵdat.

Serik Apyrymovtyń "Baýyr" fılmi – rejısserdiń balalyq shaǵyna degen saǵynysh pen ótken zamandaǵy tazalyqty ańsaýynyń kórinisi. Bul fılmde qazaq qoǵamyndaǵy áleýmettik jáne moraldyq máseleler aıqyn kórsetilgen. Erkinniń kónbistigi men erkindik ıllıýzııasy, aýyldaǵy álimjettik pen ádiletsizdik arqyly, rejısser qoǵamnyń qazirgi jaǵdaıyn, onyń qundylyqtarynyń qaıshylyqtaryn, jáne bolashaq býynǵa artylatyn aýyr jaýapkershilikti taldaıdy. Apyrymovtyń týyndylary, ásirese shetelden oralǵannan keıingi fılmderi, qazaq aıdentıkasyn tereń túsinýge jáne qoǵamdy tanýǵa mańyzdy úles qosady.