Fılmderdiń alýan túrliligine qaramastan, olardy biriktiretin jalpy taqyryp nemese qundylyqtar bar dep aıtý qıyn. Árıne, fılmderde áıel beınesin basty nazarǵa shyǵarý talpynysy bar, degenmen, áıel beıneleri kóbine er rejısserlerdiń prızmasy arqyly jasalǵan («Qyz alyp qashý», «Ózbek qyzy»).

Bıylǵy jyly usynylǵan fılmderdiń ishinde Qazaqstan týyndylary kózge tústi. Alaıda, festıvaldiń irikteý krıterııleri eki túrli oıǵa jeteleıdi: komıssııa sapasyna qaramastan barlyq Ortalyq Azııa elderiniń fılmderin usynýdy kózdegen nemese halyqaralyq baıqaýǵa basa nazar aýdarǵan.

Festıvaldiń Ortalyq Azııa baıqaýynda júldege ıe bolǵan úsh fılmdi qarastyraıyq:

Qazaqstannan Ortalyq Azııa baıqaýyna Ashat Kýchınchırekovtiń «Baýyryna salý» jáne Sharıpa Orazbaevanyń «Tul» fılmderi qatysty. Bul fılmder baıqaýda basym túskenimen, kemshilikteri joq emes. Qazaqstandyq eki fılmdi biriktiretin ortaq oqıǵa – otbasyǵa oralý. Degenmen, bul oralý eki keıipker úshin de kóńilsiz, aýyr oqıǵaǵa aınalady.

Ashat Kýchınchırekovtiń «Baýyryna salý» fılmi baǵdarlama favorıttarynyń biri bolǵany sózsiz. Bul fılm debıýttik jumys úshin sátti oryndalǵan jumystyń biri. Ári oqıǵa jergilikti turǵyndarǵa da, Ortalyq Azııa elderine de ortaq bola alady. Fılm ájesimen birge turatyn tuńǵysh nemere jáne onyń ájesi qaıtys bolǵannan keıin ata-anasyna oralýy týraly. Otbasylyq qatynastar taqyrybyn qozǵaı otyryp, keıipkerdiń ata-anasymen kezdesýge jáne jańa ómirge beıimdelýdiń kúrdeli jolyn kórsetedi. Fılm týraly retimen:

11 jasar Ersultan (Ersultan Erman) ájesimen birge turady. Balanyń ájesimen baqytty sátteri kóp dep aıtý qıyn. Ol áke-sheshesine barý úshin tuz jınap, kirpish quıyp, jumys jasaýy tıis. Bala aýyr jumystan kóz ashpaıdy, sebebi bar armany – ata-anasymen kezdesý, olarmen birge bolý. Rejısser balanyń qulshynysyn, eńbekqorlyǵyn kórsetkisi kelgeni baıqalady, alaıda, fılm konteksinde aıamaı aýyr jumysqa salý – kórermenniń emoııasyn shaqyrý úshin jasalǵan tásil me degen oı keletini jasyryn emes. Oǵan sebep, balanyń árbir áreketi kóńilsiz aıaqtalady. Rejısser ul balanyń eseıý kezeńin eki kezeńge, bólikke bólip kórsete otyryp, fılm arqyly jergilikti halyqtyń otbasy ınstıtýtynda problema kóp ekenin kórsetedi: jaqyn adamdardyń ashylyp bir-birine sezimin aıta almaýy, úlkenderdiń kózinde bala tulǵa emes, kómekshi qural retinde júrýi, bir otbasyda turyp syıysa almaý, sonyń saldarynan ózin jaqyn adamdarynan bótensý.

Ashat Kýchınchırekov balanyń taǵdyryna ómirdiń bir bóligi dep qarap, eshqandaı maǵyna salmaıdy ári Serik Aprymovtyń «Baýyr», Dárejan Ómirbaevtyń «Kardıogrammasyna» silteme jasaıdy. Oqıǵa 90-jyldary ótip jatsa da, rejısser basynan ótken oqıǵaǵa refleksııa jasaı almaǵanyn, áli de ózimen birge osy júkti arqalap júrgenin tıtrda jazady. Bálkim sol sebepti fılmde búgingi zamannyń kórinisteri men qundylyqtaryn, jańa kıno tilin taba almaısyz.

Jasóspirimder taqyrybyn Sharıpa Orazbaevanyń «Tul» fılmi jalǵastyryp, ata-ana jaýapsyzdyǵy men balalarǵa jaýapkershilik júkteýdiń aýyrtpashylyǵyn, sondaı-aq qazaq qoǵamyndaǵy áıelderdiń aldynda turǵan problemalardy kóteredi.

«Tul» fılmi – kórýge óte aýyr dramanyń biri. Ata-ananyń jaýapsyzdyǵy, jaýapkershilikti balalaryna artý – fılmniń negizgi taqyrybyna aınalady. Aıaýlym da Ersultan sekildi ata-anasynan alys, mektep-ınternatta turady. Onyń tipti úıine qashan barǵany belgisiz. Kóp ýaqyt ınternattan shyqpaǵan Aıaýlymdy anasynyń alyp ketý sebebi ákesiniń ólimi edi. Otbasyna qaıtyp oralǵan soń túrli sumdyqtyń kýási bolady. Eshqandaı mahabbat, jylýlyq joq úıde ósip, ınternatta tárbıelenip jatqan Aıaýlym jaqyn adamynyń ólimin de kúndelikti habar alǵandaı estıdi. Internatta Aıaýlym jalǵyz bolsa da qaýipsiz edi.

Kúıeýi qaıtys bolǵannan keıin qıyndyq kóbeıip, qaryzdan qutylý kerek bolady. Kezekti qaryz surap kelgen adamǵa qaryzyn qaıtara almaı, onymen tósektes bolyp, 4-5 aıdan keıin aıaǵy aýyr ekendigin biledi. «Kúıeýi jerlenbeı jatyp bóten erkekpen júrdi» degen sózden qorqyp, túsik jasatýǵa bel býady. Áıeldiń baratyn barlyq jerinde qyzy Aıaýlym erip júredi. Túsik jasatqanda da Aıaýlym anasynyń qasynda bolady. Dál osy túsik tastaý sahnasyna rýmyndyq jańa tolqyn kınosy «4 aı, 3 apta, 2 kún» fılmi referens bolǵany anyq. Deneńdi túrshiktiretin rýmyndyq fılmde oqıǵanyń keıipkerine aınalsań, «Tul» fılminde qorqynyshty sıtýaııanyń kýágeri ǵana bolasyń. Keıinnen jatyrdan shyqqan shaqalaq pen ony «alysqa alyp ketý kerek» Aıaýlym fılmniń fınalynda berilgen «Qańtar» oqıǵasymen logıkalyq baılanys jasaıdy dep kútesiń. Alaıda, rejısser bul qandy oqıǵany ótpeli oqıǵa retinde beredi jáne Aıaýlymnyń mıtıngke kýá bolýynan basqa eshqandaı ról oınamady. Osyndaı jaǵdaıda oqıǵalar oryndy qoldanylǵany qup bolar edi.

Qyrǵyzstandyq «Belek» fılmi – óte tııanaqty, ár dúnıeni oılastyryp túsirilgen jınaqy fılm. Onyń jınaqy bolǵany sonshalyq erkindikti sezbeısiń. Bastan-aıaq fılmdi ıdeal kúıge jetkizýge tyrysqan ári avtor maqsatyna jetedi de. Biraq, bul uqyptylyq shynaıylyqtan alshaqtatyp jiberdi.

Bul fılmde de kishkentaı bala basty keıipkerge aınalady. 9 jasar Arno bes qyzdyń ishindegi ekinshi bala, ári sol úıdiń uly bolamyn dep ózin qurbandyqqa shalatyn keıipker. «Belek» sózi – qyrǵyz tilinen aýdarǵanda «syılyq» degen maǵynany beredi. Osyǵan sáıkes, fılmde úsh túrli «syılyqty» kórýge bolady: alǵashqysy – jeti jasar bas keıipker Arnonyń ernindegi meń. Bul erekshelikti kórgenderdiń barlyǵy «Qudaı aıtqanyńdy oryndaıdy» dep tamsanady. Rasymen, Arnonyń aýzynan shyqqan ár sóz oryndalady. Ákesiniń ólimi de Arnonyń qupııa tilegi edi jáne ózin osy úshin kináli sezinedi. Ekinshi syılyq – Imannyń áıeli Ultýarǵa daıyndaǵan bilezigi. Bul bilezik jaı syılyq emes, Ultýar ul bala dúnıege ákelse ǵana beriletin syılyq. Al úshinshi syılyq – Ultýar men Imannyń úıinde ul balanyń dúnıege kelýi. Fılmniń ataýy osy «syılyq» jaıynda. Shyn máninde, fılmde ul nemese qyz týatynyn rejısser kórsetpeıdi, degenmen kınodaǵy kórkemdik sheshimderdiń barlyǵy ul týatynyn aldyn ala aıtady: fınalda Ultýardyń qolynda bileziktiń bolýy, Arnonyń ul bolady dep boljaýynyń bári ul balaǵa qatysty. Iaǵnı, fılm qyz balanyń, áıel adamnyń teńdigin, olardyń qoǵamdaǵy, otbasydaǵy mańyzyn aıtady desek te, fılm ul bala, urpaq jalǵastyrýshy – Qudaıdyń syılyǵy retinde qabyldanady.

Fılmdegi Ultýar, Sandajoq, Ularno (Arno), Jańyl syndy esimderdi qoldaný jáne bul esimder qyz balalarǵa unaımytynyn, esimderin aýystyrǵysy keletinin kórsetetin sahnalardyń barlyǵy eriksiz kúlki týdyrady. Al ul balalardyń nemese er adamdardyń tek jaǵymsyz keıipte kórsetilýi, áıelsiz erkek ishkish, al balalary tárbıesiz, kórgensiz bolady deý – stereotıpke uryný. Sol sekildi fılmde az halyqqa tán tumsa tabıǵatty, kóshpendi ómirdi kórsetip, ol ómirdi ıdealızaılaý Ortalyq Azııa fılmderine tán kompleks.

Bishkek halyqaralyq kınofestıvalinde usynylǵan Ortalyq Azııa fılmderinde birtutas taqyryp nemese qundylyq bolmasa da, bul fılmder otbasylyq qatynastardyń, genderlik máselelerdiń jáne ózgermeli ómir súrý jaǵdaılaryna beıimdelýdiń mańyzdylyǵyn kórsetedi. Bul kórkem fılmder kórermenderge oı salýǵa, áleýmettik máselelerge basa nazar aýdarýǵa jáne ózgerister engizýge shaqyrady.