Ras, adam balasy kóbine-kóp qoǵam tańǵan taptaýryn kózqarastarmen ómir súredi. Dástúr, din, qoǵam, aralasatyn ortańyz, túrli ádebıetter men medıa ónimder, sonymen qatar bala kezimizden kórip ósken fılmderdiń ózi kóp jaǵdaıǵa qatysty qalyptasqan oı-júlgeni sanamyzǵa sińirip tastaǵan. Sondyqtan basymyzdan ótkerip jatqan kóp jaǵdaıattarǵa qatysty týyndaıtyn emoııamyz ben áreketimiz tańylǵan, sanamyzǵa sińirilgen senimderden tamyr tartady.
Degenmen ómirde qalypty oı-júlgesine, eshqandaı shekaralarǵa syımaıtyn jaǵdaılar bolýy bek-múmkin. Máselen, Mopassannyń keıbir áńgimeleri jáne aǵaıyndy Koenderdiń fılmderi kórermendi (ıakı oqyrman) qısynǵa kelmeıtin, qalypty jol nusqaıtyn joralardyń sheńberine syımaıtyn jaǵdaıattarǵa kýá qylyp, oısha «men qaıter edim?» degen saýaldyń jaýabyn izdeýge ıtermeleıdi. Irandyq rejısser Azgar Farhadıdiń fılmderi de kórermendi dál osylaı sumdyqtyń ortasyna tastap, tyǵyryqqa tireıdi. Onyń fılmderinde kóterilgen oǵash ta ári uıatty oqıǵalar quddy bir óz basyńnan ótip jatqandaı áserde qalyp, aqylyńyz ar men ádildik, jaqsy men jaman uǵymdaryna qatysty dıalektıkanyń sheńberine syımaıtyn ólshemderge qaraı ótip ketkenin ańǵarasyz. Farhadıdiń fılmderi Bodrıııardyń tilimen aıtqanda, uıat pen arsyzdyqty qarsy qoımaıdy, arsyzdyqtan da ótip ketken soraqylyqty ashyp kórsetedi. Keshirim men ókpeni qarsy qoıýdyń ornyna, keshirimnen de úlken izgilikti jaryqqa shyǵarady.
Atalmysh «synynda» Bodrıar dıalektıkany jalǵan dúnıetanym retinde emes, modern qoǵamnyń qaldyǵy retinde sanaı̆dy. Degenmen Bodrıardyń oı̆ynsha, múldem jańa álem týdy. Atalǵan álemge dıalektıkanyń qaǵıdalary men zańdary áser etpeı̆di. Osylaı̆sha Bodrıar bizge qarsy qoıý arqyly da aı̆qyndalmaı̆tyn dúnıelerdiń bar ekenin kórsetedi. Postındýstıaldyq qoǵam týdyrǵan jańalyqtar, qarsy qoıý arqyly, tipten logıka arqyly qısynyn tabýǵa kelmeı̆tin dúnıelerdi usynyp, jalǵan men aqıqatty ajyratýdan qalǵan álem usynady. Búgin sóz etpek bolyp otyrǵan Azgar Farhadıdiń «Qaharman» fılminde de osy atalǵan qaıshylyqtyń bári kórinis tapqan.
Oqıǵa jelisi
Qaryzyńyz bastan asady dep oılaıyq. Jurttyń bárine qaryzsyz, nesıeńiz de kóp. Kúnderdiń bir kúni kósheden osy bir qaryzdaryńyzdyń teń jartysyn jabýǵa jetetin bir qadaq altyn taýyp aldyńyz deıik. Somen kelesi áreketińiz qandaı bolmaq? Izgilikke boı túzegen adam uqsap, altynnyń ıesin sharq uryp izdeısiz be álde altyndy qoınyńyzǵa tyǵyp, qaryzyńyzdan qutylýǵa tyrysasyz ba?
Azgar Farhadıdiń «Qaharman» fılminiń basty keıipkeri Raqym dál osyndaı jaǵdaıǵa tap bolyp, qandaı qadamǵa baramyn dep áýre-sarsańǵa túsedi. Bir kezderi qabyrǵany árleıtin sýretshi bolǵan Raqym, nesıesin jaba almaı sottalatyn bolǵan soń, saýdager qaıyn atasynan qaryzǵa alyp temir tordan qutylady. Alaıda sýretshiniń tirligi de ónbeıdi, otbasylyq ómirinde de urys-keris kóbeıip, aqyry jubaıymen ajyrasyp tynady. Osylaısha qaryz alǵan qaıyn atasymen arasy buzylyp, ol kisi óz kezeginde aryz jazyp, qaıda barsań Qorqyttyń kóri kóringen qý tirlik shyr aınaldyryp Raqymdy túrmege toǵytady.
Somen birshama ýaqyt ótip, túrme bergen demalystar kezinde Raqym ómirlik serigi bolar bir arýdy keziktiredi. Túrmeden shyqqan soń, sol arýǵa úılenip, shańyraq kótermek te bolady. Ol úshin Raqymǵa ókpesi qara qazandaı bolǵan burynǵy qaıyn atasy bolǵan susty kisiniń raqymyn alý qajet. Qaıtpek kerek dep bas qatyryp júrgende, Qudaıdyń ózi qarasyp Raqymnyń ǵashyǵy bir sómke altyn tıyn taýyp alyp, osy tıyndarmen bostandyqqa shyǵýdy oılaıdy. Túrli jaǵdaıattar oryn alyp, aqyrynda Raqym men ǵashyǵy bul altyn tıyndardy paıdasyna jaratamyz degen oıynan aınyp, qara sómkeni ıesine qaıtaryp berýdi jón kóredi. Osy bir izgi oqıǵany túrmeniń basshylyǵy estip qalyp, aıaq-asty Raqymdy teledıdardan kórsetip naǵyz «qaharmanǵa» aınalyp shyǵa keledi. Jergilikti juldyzǵa aınalǵan oǵan, túrmeden bosap, armandap júrgen baqytty ómirge qol jetkizý qııal emes, naqty shyndyq sekildi elesteı bastaıdy. Alaıda jurtqa baıan etken oqıǵasynda ol az-maz jalǵan sóılep, sol úshin ar azabyn arqalaıdy. Farhadıdiń stıline saı, osy bir az-maz ótiriktiń ózi aqyr sońyna oqıǵany 180 gradýsqa ózgertip, jurt maqtaǵan qaharmanymyz antıqaharmanǵa aınalyp shyǵa keledi.
Rasynda, Raqym qaharman ba?
«Qaharman» degen sózdi estigende, sanamyzda, eń áýeli elin jaýdan qorǵaǵan ıa kúndelikti kúıbeń tirlikten aıryqshalanatyn batyl áreketke barǵan batyr adamnyń kelbeti týyndaıdy. Al fılmdegi Raqymnyń áreketi rasynda, osyndaı erlikke jata ma? Bir suhbatynda saıası oıyndar nátıjesinde aıyptalyp, 11 jyl túrmede otyrǵan Muhtar Jákishev: «Osy jurt meni kóshede kórip qalsa arqamnan qaǵyp, «batyrsyń» dep maqtap jatady. Sonda, bizde óz qaǵıdattaryńnan attamaı, ádildikten taıqymaı, sózińde turǵannyń ózi batyrlyqqa balanatyn bolǵan ba?!» degen edi. Iá, bir qaraǵanda, Raqymnyń isin erlikke balap, ony qaharman kórýdiń qajeti de joq sekildi. Óıtkeni bala kezden áke-sheshemiz bergen tárbıe, qoǵam tańǵan adaldyq, ádildik qaǵıdattary boıynsha, bárimizde solaı jasaýǵa mindettimiz. Adamdyq paryzymyz bizge sony úgitteıdi. Biraq, qym-qýyt tirliktiń shyrǵalańy solaı jasaýǵa mursha bere me? Basyńa túsken náýbetten qutyldyrar jol shyqqanda, adamdyq, izgilik, paryz sekildi asqaq uǵymdardy oılap turýǵa shama kele me?! Munyń bári adam ishinde ǵana byqsyq jatar oǵash oılar ári basqa túspegen soń «men qalaı jasar edim?» degen saýalǵa jaýap ta berý ońaı emes. Men de altyndy ıesine qaıtarar edim degen sózdi aıta salý, álbette, tilge jeńil. Biraq adam psıhologııasynyń túrli qatparlary, túrli jaǵdaıda áralýan oılar keletinin eskersek, Raqymnyń áreketin erlikke balaýǵa bolady.
Aıtalyq, álemdik klassıkaǵa aınalǵan F. Dostoevskııdiń «Qylmys pen jaza» romanynda adam psıhologııasyn asha túsetin qyzyqty bir oqıǵa bar. Romanda kempirdi óltirip, tonaımyn degendi oılap júrgende Raskolnıkovtyń túsine ákesi kiredi. Túsin joryǵan ol, ákesi oıǵa alǵan isin quptamaıdy dep tujyrady. Somen, kedeıliktiń taýqymetin kórgen, aqshasyz ábden aryp-ashyǵan jas jigit qylmys jasaýdan bas tartyp, úıine kele jatqanda, kenet joldan satýshy áıelmen sóılesip turǵan álgi kempirdiń sińilsin kórip qalady. Ol satýshyǵa búgin bir jerge qonaqqa bara jatqanyn, ápkesi úıde jalǵyz qalǵanyn aıtady. Somen ákesi túsine kirip, qylmys jasamaıtyn dep sheshken Raskolnıkovtyń basyna osy tusta «Kempir búgin úıinde jalǵyz» degen oı sap etip kele qalady. Sosyn osy bir oı maza bermeı, úıine baryp baltasyn arqasyna baılap, atalǵan qylmysty jasaýǵa attanady.
Adam balasynyń sanasy turmysqa baılanǵan. Asqaq oılar, ıdealdy álemimiz jónindegi túsinikterdiń bári turmysyńyzǵa baılanysty qalyptasady. Sondyqtan taǵdyr tosqan múmkindikter men basqa túsken náýbettiń bárin adam balasy sol sáttegi psıhologııalyq kúıine baılanysty ózinshe tápsirlep alady. Túrmeden shyǵyp, súıiktisine qosylyp, taǵdyryn tálkekke túsirgen qaryzynan qutylýdy ǵana oılap júrgen Raqymnyń basyna, altyndy qaıtaryp berý týraly oıdyń birden kelmegeni de sondyqtan. Ishki álemi alaı-dúleı bolǵan ol, birneshe kúngi arpalystan keıin, aqyry altyndy qaıtarmaqqa bekinedi. Aqyrynda osy bir áreketi onsyz da qaryzǵa batyp, túrmege toǵytylyp búlingen bedelin odan ármen bulǵaı túsedi.
Shıelenis núktesi
Farhadıdiń fılmderinde klassıkalyq túsiniktegi jaqsy jáne jaman keıipkerler joq. Onda tek ózderiniń qońyr tirligin keshken qarapaıym adamdar bar. «Qaharman» fılminde de bınarly oppozıııaǵa qurylǵan qarsy qoıylǵan túsinikter men keıipkerler joqtyń-qasy. Fılmdegi qyzynyń ómirin talqandap, ózin qaryzǵa batyrǵan burynǵy kúıeý balasyn túrmege toǵytqan qaıyn atasynyń da áreketi synaýǵa kelmeıdi. Iranda ornaı bastaǵan Modern zamannyń tehnologııalyq ıgilikteri qolóner sheberleriniń túbine jetip, kásibi júrmeı qalǵan Raqymdy da jaman adam deı almaısyz. Bedelin qalpyna keltirmek bolyp, Raqymnyń izgi áreketin óz paıdasyna asyrmaq bolǵan túrme basshylaryn da aıyptaý durys is emes. Olaı bolsa kıkiljińniń negizi bolǵan jaqsylyq pen jamandyqtyń taıtalasynsyz, qalaısha shıelenis týdyrýǵa bolady?
Azgar Farhadıdi avtorlyq fılmniń juldyzy etken de osy bir ereksheligi. Ol bir qaraǵanda, múldem qyzyqsyz oqıǵanyń ózin kórermenniń ishki álemin tóńkerip túsirer baıan retinde usynady. Iá, Farhadıdiń fılmderiniń sıýjetin óz sózińizben bireýge baıan eter bolsańyz, qyzyqsyz ári shyrqaý shegi joq, shıelenisi de kúmándi talqy retinde kórineri anyq. Biraq, fılmderin tamashalasańyz bolǵany, ar azabyn arqalap, tipten ara tura, úziliske basyp, bólmeden shyǵyp ketip turasyz. Óıtkeni Farhadı usynǵan ómir shyndyǵy tym ay, tym suryqsyz. Osyndaı nátıjege avtor eshqandaı da jaǵymsyz keıipker, jan alǵysh kisi óltirýshi ıa kisi súıer qylyǵy joq ońbaǵan adam arqyly jetpeıdi. Tańǵalarlyǵy da osy. Ózindik qundylyqtar júıesi bar, ózindik qaǵıdattardan taıqymaıtyn adal adamdardyń da qaqtyǵysy tym surqaı bolýy múmkin eken. Óner tilimen aıtqanda «kishkentaı adamdardyń» da shyndyǵy, ómir salty úlken qaqtyǵystardy týdyrýy yqtımal. Árkimniń óz shyndyǵy bar ári osy shyndyqtar bir kózqaras aıasyna toqaılasyp, udaıy kelisimge kele bermeıdi. Keıde sizdiń aqıqatyńyz úshin júrgizgen kúresińiz, óz aqıqatyn qorǵamaq bolǵan adal bireýdiń janyna jara salýy múmkin. «Qaharman» fılminde osyndaı kózqarastar qaqtyǵysy talasqa túsedi.
Qorytyndy sóz
Shetelge shyǵyp, Ispan álemin baǵyndyrǵysy kelip «Ótkenniń shytyrmandary» dep atalatyn fılmdi taspalap, «sátsizdikke» urynǵan soń, Farhadı jetistikke jetkizgen formýlasyn qaıta oraldy. «Qaharman» estetıkasy jáne stıli jaǵynan aldyńǵy fılmderdiń jalǵasy ispettes. Bul kórermenge túrli emoııalar syılap, shym-shytyryq sıýjetke elitip áketetin oıyn-saýyqqa toly fılm emes, bul – sizdi tereń oıǵa batyratyn oıly týyndy.
Keıbir usaq-túıekter fılmde kórsetilmegendikten (aıtalyq, altyn tıyndaryn joǵaltqan áıeldiń oqıǵasy tarqatylmaǵan. Ol bir sátke ǵana tıyndy alý úshin ekrannan kórinedi de, sosyn izim-qaıym joǵalyp ketedi), kórermen oqıǵanyń bir qatysýshysy, talastyń ortasyndaǵy bir tarap retinde oǵash sezimdi bastan keshiredi. Osyndaı ádistiń arqasynda ózińizdi oqıǵany tystan otyryp baqylaǵan jan retinde emes, kishkentaı ótirigi úshin uıattan jerge kirip ketýge tesik tappaı qalǵan Raqym sekildi sezinesiz. Barlyq uıatty jáne oǵash sezimderi bastan keshiresiz. Óıtkeni qaharmannyń «erligin» qalypty ómirde bizdiń de qaıtalap júrgenimiz anyq.