Halyqaralyq «BAIQONYR» fılmder festıvali – búginde Almatydaǵy mańyzdy mádenı sharalardyń biri ári kınosúıer qaýymnyń asyǵa kútetin óner merekesine aınaldy. Atalmysh festıval bıyl qyrkúıek aıynyń 3-8 kúnderi aralyǵynda toǵyzynshy ret uıymdastyryldy. Bıylǵy óner dodasynyń formaty jyldaǵydan ózgerek. Olaı deıtinimiz, halyqaralyq jáne otandyq qysqametrli fılmderden tys, alǵash ret tolyqmetrli fılmder de kórermen nazaryna usynylyp, ózara saıysqa tústi. Festıval shymyldyǵy 2023 jyly jaryq kórgen «Aıqaı» týyndysymen ashyldy.

«Aıqaı» fılmi – qazirgi tańda kóptegen kınofestıvalderdiń kóshin bastap júrgen rejısser Kenjebek Shaıqaqovtyń týyndysy. Fılm mazmuny  Semeı qalasynda kóp jyldar boıy synaqtan ótken ıadrolyq jarylystardyń zardabyn shekken qarapaıym halyqtyń ómirimen tanystyrady. Árıne, keıbir adamdar fılmniń sıpattamasyn oqyǵan sátte bundaı aýyr, aýqymdy taqyrypty kórip, seskenýi múmkin. Sebebi, osy syndy fılmder ádette derektilikke, shynaıylyq pen qatygezdikke negizdeledi. Degenmen, Kenjebek Shaıqaqovtyń «Aıqaı» fılmi bul máselege múlde basqa qyrynan qaraıdy.

Fılm – poetıkalyq, ári baıaý sahnalarǵa toly. Obektıvtiń basty keıipkerleri – múmkindigi shekteýli ákesi men oǵan qolǵanat uly. Fılmniń alǵashqy sahnasynan-aq biz olardyń qarym-qatynastarynyń kýágeri bolamyz. Melis óziniń jarynan aıyrylyp, densaýlyǵyna baılanysty jıi tekseristerden ótý qajettiligine qaramastan ulyna qamqorlyq tanytýda. Uly da qolynan kelgenshe ákesine qolǵabys bolyp, kómek kórsetkenimen, óziniń jasyna baılanysty túsinispeýshilik tanytatyn sátteri de kezdesedi.

Fılmniń alǵashqy kadrlarynan beınelik sheshimdi erekshe atap ótýge bolady. Ol týyndydaǵy orta plandaǵy statıkalyq kadrlar men oqıǵany tolyq ashýǵa kúsh salatyn mızansenalardan anyq baıqalady. Keı sátteri baıaý, áýezdi bolsa, endi birinde aýyldyq ómirdiń dınamıkalyq kadrlary kórermenderdiń nazaryn ustaýmen qatar, fılmniń jalpy rıtmin saqtap otyrady.

Sondaı-aq, túsirilim toby fılmde tústik sheshimge erekshe mán bergen. Máselen, týyndyda qyzyl tús basym. Ol kıim bolsyn, KSRO baıraǵy bolsyn, odan da basqa elementterde jıi kezdesedi. Bul tehnıkany kóptegen rejısserlardyń jumystarynan baıqaýǵa bolady. Sonyń biri avtorlyq kıno baǵytynda jumys jasaıtyn Ádilhan Erjanovtyń týyndylary. Onyń fılmderinde kezdesetin tústik sheshimniń artyqshylyǵy – belgili bir tústerge basymdyq berilýi. Sonymen qatar álem kınosyndaǵy Stıven Spılberg óziniń «Shındler tizimi» fılminde qyzyl túske basymdyq qoıý arqyly ony týyndydaǵy erekshe detal retinde utymdy oınatty. Sol sekildi Jalǵas pıonerlik galstýgin: «qyp-qyzyl... qan sııaqty», - dep sıpattap, basynda kórermenderge ózi-aq maǵynasyn ashyp bergendeı. Munda da qyzyl tús fılmdi tek beınelik turǵydan ǵana emes, taqyryptyq jaǵynan da asha túskenin ańǵara alamyz.

Jalpy, fılm tutastaı jasyl reńge boıalǵan. Ony biz fılmniń bastapqy kadrdan sońǵy kadr aıaqtalǵansha baıqaýymyzǵa bolady. Jasylǵa berilgen basymdyqtyń qasynda basqa túster áldeqaıda solǵyn. Degenmen, dál osy jasyl, basynda aıtyp ketkendeı, bizdi shynaıylyqtan alshaqtatyp, bul oqıǵany «ertegi» ispetti etedi. Biraq bundaı aýyr, halyq tragedııasyn ashatyn taqyrypta ol qanshalyqty oryndy?

Beınelik sheshim týraly taǵy aıtyp ótetin dúnıe, ol – grafıka. Fılmniń keıbir sátterinde jańa tehnologııalardyń izderin kóremiz. Mysaly, ushyp bara jatqan qos tikushaqtar, fılmniń eń mańyzdy sahnasynyń biri – jarylys. Qazirgi ýaqytta áli de qazaq kınosynda qarajattyń azdyǵynan ba, jańa tehnologııalardyń tolyq meńgerilmegeninen be, bundaı epızodtar oryn alǵanyna qaramastan, olar álsiz.

Fılniń montajy týraly sóz qozǵap otyrǵan soń, onyń dybysy týraly da aıtyp ketkenimiz abzal. Fılm, ásirese, dybys montajynan qatty zardap shegedi. Dybystyń beınemen sáıkes kelmeıtin sátteri fılm boıyna sıýjetti qabyldaýǵa kedergi keltirip  otyrady. Jalǵastyń ákesimen «ymmen» sóılesip turǵany fılmniń dybystyq sheshimine keraǵar. Naýryz aıynan bastap, maýsym aıyna deıin sozylǵan montaj proesi barysyndaǵy osyndaı óreskel qatelikterdi baıqamaı qalý múmkin emes.

Akterlik jumysqa keler bolsaq, Melis rólin somdaǵan Orynbek Shaımaǵanbetovtyń akterlik oıyny kóńil kónshitpeıdi. Aktermen az jumys jasalǵandyqtan, onyń oıyny senimsiz bolyp, fılmniń jalpy atmosferasyna keri áser etip otyrdy. Ol kásipker akter emes, sondyqtan onyń akterlik qabiletterin synaý qıyn, biraq biz onyń batyldyǵyn baǵalaı alamyz. Kishkentaı keıipkerdi somdaǵan Arnur Akram rejısserdiń ózine qoıǵan mindetterin sátti oryndady. Talantty jasóspirim balanyń tili jaqsy qoıylǵan, kameranyń aldynda ózin erkin ustap, kórermendi keıipkerdiń oqıǵasyna sendire aldy. Taǵy bir tamasha keıipker Jalǵastyń dosy – Samat. Oqıǵasy qaıǵyly úzilgen (aıaqtalǵan) uldyń rólin somdaǵan – Jandarbek Aıýbaı. Samat óziniń shynaıylyǵymen, bala kóńilimen birden kórermen nazaryn jaýlap alady. Eger fılmde akterler ózine «sendire alatyn» jáne «sendire almaıtyn» bolyp bólinse, ol mindetti túrde birinshi topqa jatar edi.

Rejısser osy eki keıipker arqyly kezekti ózekti máseleni kótergen. Ol – jarylystardyń zardaby. Jalǵastyń tábetiniń joǵalýy, murnynan qan ketýi, aqyr sońynda onyń aýrýhanaǵa túsýi – bunyń barlyǵy radııaııanyń saldary. Samattyń qaza bolýy da osymen baılanysty. Bul jas balalar úshin onyń barlyǵy túsiniksiz, qarapaıym tájirıbeler. «O, vertolet, ýchene bolady ma? Erteń sabaq bolmaıdy ma?» Aýylda mýtaııaǵa ushyraǵan maldyń týylýyna qaramastan, aýyl jınalysynda aıtylǵan sózderden halyqtyń bılik arbaýynda ekenine kóz jetkizemiz.

Fılmniń eń myqty tusy ol – dramatýrgııasy. Oqıǵanyń jelisi KSRO kezeńinen bastaý alyp, polıgonnyń jabylǵan kezeńine deıingi ýaqytty qamtıdy. Bul kezde polıgon terrıtorııasynda «minsiz kommýnısttik álem» qurylǵan. Degenmen ol, tipti kartanyń betinde kórsetilmegen. Sol arqyly fılmdegi adamdardyń kóp nárseni ańǵarmaýyn, sengishtigin, shekteýli kózqarasyn túsindiredi.

Keńestik ıdeologııa. «Albomyńdy alyp kel, qyrtystalyp qalmasyn», - dep ákesi ulyn endi ǵana útiktelgen jańa galstýgin tapsyryp, ant berýge jiberedi. Osy sahnadan-aq adamdardyń sol ýaqyttaǵy qundylyqtaryn bilýimizge bolady. Sonymen qatar, bunyń jarqyn dáleli – Saılaý atty keıipkerimiz. «Siz kimsiz?» degen bir ǵana suraq arqyly Keńestik bılikke jyǵylyp, óziniń paıdasy úshin ultynan teris aınalýǵa daıyn turǵan adamdar týraly ay shyndyq ashylady.

Fılmdi kórý barysynda ondaǵy oryn alyp jatqan barlyq oqıǵalar óte absýrd bolyp kórinýi múmkin, alaıda biz oqıǵany balanyń, ıaǵnı Jalǵastyń kózimen kórer bolsaq, týyndy múlde basqa qyrynan ashyla túspek. Rejısserdiń ózi aıtyp ketkendeı, fılmdegi oqıǵa tolyqtaı kishkentaı keıipkerdiń kózqarasy arqyly sýrettelgen. Osy faktini bilgende kóp nárse óz ornyna keledi. Dıalogtar óte ońaı, ári túsinikti jazylǵan, olar balasha ázildermen kómkerilgen. Olardy sol kezeńdi kórgen úlken jasty kórermender de, jas býyn da túsinip, baǵasyn bergeni – fılmniń birden bir mindetiniń oryndalǵanynyń kórsetkishi.

Týyndy taqyrybynyń ózektiligi joǵalmaıdy, sebebi Semeı polıgony qazaq halqy basynan ótkizgen óte aýyr kezeń. Qyryq jylda 473 jarylys bolyp, 1,5 mln-nan astam adam zardap shekken oqıǵanyń tarıhy týraly baıandaıtyn «Aıqaı» fılminiń basty keıipkeri sekildi jandardyń oqıǵasyn qanshalyqty kóp adam bilse, bundaı jaǵdaıdyń qaıtalanýynyń múmkindigi azaıar edi.