Gúljan NAÝRYZBEKOVA

 T.Júrgenov atyndaǵy QazUÓA professory, kınotanýshy

---

2.2.1 Kórkemsýretti kıno

El ómirindegi basty-basty kezeńderdi, qoǵamdaǵy bolyp jatqan ózgeristerdi kamera kózimen der kezinde qamtyp qalatyn derekti kıno janrynyń  mańyzdylyǵyn moıyndaımyz, alaıda, ulttyq kınematograftyń ereksheligi men negizgi sıpatyn aıqyndaıtyn sheshýshi faktor kórkemsýretti kıno tarıhynyń damý satylary bolyp tabylady.  Qazaq kórkem kınosy tarıhynda 1940-jyldar tusy asa eleýli kezeń boldy.

Uly Otan soǵysynyń alǵashqy jyldarynda sovet kınematografısteriniń dostyq baılanystary nyǵaıa túsedi. «Bári maıdan úshin, bári jeńis úshin» degen uranmen óndiristik múmkinshilikterdiń barlyǵy derlik soǵys jaǵdaıyna qaıta qurylǵan tusta, kınematografıster de kóp qıyndyqqa kezdesip jatty. Fılmder óndirisi úgit-nasıhat, patrıottyq sezim týdyratyn  kınoreportaj baǵytyna ıkemdelip, kórkem kıno óndirisi soǵys jyldary qysqaformatty fılmder shyǵarýǵa májbúr bolady. Novella jınaqtary mánerinde túsirile bastaǵan qysqametrajdy fılmder óndirisine materıaldyq-tehnıkalyq baza turǵysynda asa úlken dekoraııalar men  kópshilik kórinister túsirýdegi  kólemdi qarjylardyń shekteýli bolǵandyǵy soǵys jaǵdaıynda óte yńǵaıly edi. 1941-jyldyń kúzinde  qazaqstandyqtar Almatyǵa kóship kelgen «Mosfılm», «Lenfılm» stýdııalarynyń ujymdaryn, Ortalyq derekti fılmder stýdııasy men Kıevtiń hronıka stýdııasynyń qyzmetkerlerin, sonymen birge, Búkilodaqtyq Memlekettik Kınematografııa ınstıtýtynyń ustazdary men stýdentterin  shyn peıilmen qarsy alady. 1941-jyldyń 12 qyrkúıeginde Almaty kórkem fılmder stýdııasy uıymdastyrylady. Ol 1941-jyldyń 15-qarashasynda  «Mosfılm» jáne «Lenfılm» stýdııalarymen birge qosylyp,  Birikken Kınostýdııalar Ortalyǵynyń (OKS) quramyna enedi. Osy jyldary Almatyda shoǵyrlanǵan sovet kınosynyń belgili qaıratkerleriniń  qazaq kınosynyń damyp órkendeýine áseri mol boldy. Birikken Kınostýdııalar Ortalyǵynda (OKS) S.Eızenshteın, I.Pyrev, G.Aleksandrov, G.Roshal, Vs.Pýdovkın, G.Kozınev, aǵaıyndy Vasılevter, L.Traýberg, E.Tısse taǵy basqa birqatar belgili kınematografıster jumys jasady.

Soǵys jyldary Búkilodaqtyq senarıı stýdııasy da Almatyǵa kóshiriledi. Stýdııanyń negizgi qyzmetkerleri sol kezdiń ózinde tanymal bolǵan kınodramatýrgter edi: M.Bleıman, S.Ermolınskıı, A.Kapler, N.Erdman. Kınodramatýrgterdiń jazǵan ádebı senarııleri kórkemsýretti kıno óndirisiniń basty baǵytyn aıqyndap otyrdy. Shyǵarmashylyq top-pen birge Almatyda tehnıkalyq-ınjener kadrlardan  asa bilikti mamandar jınaldy. Olar ózderiniń negizgi jumystarynyń kúrdeliligine qaramastan, jergilikti jastar arasynan kıno salasyna tehnıkalyq-ınjener, óndiris ehtary men laboratorııalardyń mamandaryn daıarlaý jumysyn da qolǵa aldy. Kınematografıstik kúrdeli proessterdi durys uıymdastyrýdyń qyr-syryn meńgergen  tehnıkalyq baǵyttaǵy kásibı kınematografısterdiń úlesimen soǵystyń asa qıyn jyldarynda bir ýaqyt ishinde keminde 6-7 kórkemsýretti fılmdi óndiriske emin-erkin jiberýge múmkin boldy: bir fılmge ádebı senarıı jazylyp jatsa, sol ýaqyt ishinde ekinshi bir fılmge rejısserlyq senarıı talqylanady, endi birine kostıýmdik eskız úlgileri daıyndala bastaıdy. Bir fılmge shyǵyn kólemi eseptelip jatqan tusta, ekinshi fılm túsirý proessine daıyndyqtan ótip jatady. Tabıǵı jáne keń kólemdi stýdııalyq túsirý pavılondary  táýlikti tutasymen paıdalanýǵa múmkindik berdi: ár túsirý kúni úsh aýysym boıynsha jumys jasaı alatyn boldy. Montajdaý ehtary men plenkalardy óńdeý laboratorııalarynda  jumys kúndiz-túni úzilmeıtin. Osyndaı qaınaǵan shyǵarmashylyq ortada soǵys jyldarynda keńes kınosynyń 80 paıyzy túsiriledi. Orys kınematografısteri jergilikti ult múddesine oraı qazaq kınosynyń bastapqy qadamyn batyl basýǵa kóp kómekterin kórsetedi. Qazaq materıalyna birqatar kórkemsýretti fılmder túsiriledi. Birikken Kınostýdııalar Ortalyǵy janynan akterler, operatorlar jáne basqa da  asa qajetti degen kıno salasyndaǵy mamandar daıarlaıtyn qysqamerzimdik kýrstar ashylady. Óndiristik ehtarda jergilikti qazaq jastarynan 300-ge jýyq adam qyzmetke alynady. Birikken Kınostýdııalar Ortalyǵynyń qyzmeti sovet halqynyń nemis basqynyshylyǵyna qarsy kúrestegi erligin sıpattaıtyn, patrıottyq sezim mánerindegi fılmder jasaýǵa negizdeldi. Senarııler stýdııasy  janynan qazaq jazýshylary jáne jalpy zııaly qaýym úshin arnaıy kınolektorıılar uıymdastyrylady. Onda kınosenarııler jazý, fılmder óndirisi jaıynda málimetter úzdiksiz  berilip otyrdy.

Osy kezeńde Almatyda shoǵyrlanǵan orys dramatýrgteri men qazaq jazýshylarynyń arasynda tyǵyz shyǵarmashylyq baılanys ornaıdy. “Dala ánderi” dep atalǵan kınonovellanyń ekranǵa shyǵýy osy shyǵarmashylyq birlestiktiń alǵashqy nátıjesi boldy. Soǵys taqyrybyna túsirilgen bul kınonovellanyń quramyna úsh qysqametrajdy fılm engizildi. 1. «Syn boıa»,1941j, rejıssery V.Stroeva; s.avtorlary: Ǵabıt Músirepov, Sergeı Mıhalkov, I.Prýt 2. «Alyptyń áni» – 1942j, rej.V.Stroeva. kórkemdik jetekshisi- E.Aron; s.avtorlary: A.Tájibaev, L.Jejelenko. 3. «Aq gúl» –1943j, rej. E.Aron; s.avtorlary: Q.Sıranov, V.Morozov.

Birinshi  jáne  ekinshi novellalar Uly Otan soǵysy jyldarynda qazaq jaýyngerleriniń kórsetken erligin sýretteıdi. Úshinshi novella «Aq gúl» qazaq kınosy tarıhyndaǵy alǵashqy komedııa retinde baǵalanady.

«Syn boıa» fılminiń negizgi mazmuny qazaq jaýyngeri Aımanovtyń  jas balany soǵys alańynan qutqaryp shyqqan erligi tóńireginde órbitiledi. Jaý qolynda qalǵan selodaǵy áıelder men bala-shaǵany nemis áskerleri aldaryna aıdap salyp, bizdiń jaýyngerlerge shabýylǵa shyǵýǵa tosqaýyl jasaıdy. Qolynda nárestesi bar jas áıel toptyń arasynan sytylyp shyǵyp  «Tarqatyla qashyńdar!»-, dep aýyldastaryna aıǵaı salady da, bizdiń jaýyngerlerge «Atyńdar, jasqanbaı!»-dep buıyrady. Sol eki ortada aınala astań-kesteń bolyp, eki jaqtan da oq atyla bastaıdy. Jurttyń birazy qashyp qutylady. Zýyldaǵan oq jaýynynyń astynda qalǵandar da barshylyq.  Oqqa ushyp, qulap jatqan  jas áıeldiń janynda shyryldap balasy jatyr. Sol balany qutqarmaqshy bolyp bizdiń áskerler áreket jasaıdy.  Birinshi jaýynger oqqa ushady.  Endigi kezek Aımanovtiki. Ol balany ottaı qaınaǵan urys dalasynan aman-esen alyp shyǵady. Ózi qutqaryp qalǵan náresteni Aımanov asyrap alýǵa nıet qylady. Joǵarǵy basshylar onyń bul sheshimine qarsy bolmaıdy, sóıtip,  bala Aımanovtyń aýyldaǵy týystaryna  jiberiledi.  Bul fılmdi kórermender óte jyly qabyldady.

«Alyptyń áni» fılminde salystyrmalyq elementter barshylyq. Fılmniń basty keıipkeri Kóregen (Qapan Badyrov) Uly Otan soǵysynyń batyry Tólegen Toqtarovtyń ekrandyq  prototıpi  deýge bolady. Bastapqy kadrlarda birneshe kúngi  shabýyldan ábden qaljyraǵan Sovet Armııasynyń bir bólimshesi ózen jaǵasynyń tasalaý jerine jaıǵasyp, dem alýǵa ornalasady. Osyndaı  bir tynyshtyq sátterinde Kóregen qarýlas  dostaryna qazaqtyń ańyz áńgimesin aıta otyryp, myńjyldyq ertegidegi Tolaǵaıdyń erlikterin tamsana eske alady. Jerine, eline degen saǵynyshyn osylaı baspaqshy. Kórkem fılm kompozıııasyna ertegi elementi  jigi bilinbesteı oryndy qııýlastyrylǵan. Ańyz aıtylyp bitti, bizdiń jaýyngerler, ishinde Kóregen de bar, ózenniń arǵy betindegi jaý oshaǵyn talqandaýǵa buıryq alady. Sońǵy epızodtarda ańyz áńgimede aıtylyp ótken Tolaǵaıdyń jasaǵan erligin Kóregen de qaıtalaıdy. Úzdiksiz atylyp jatqan pýlemet oshaǵyn Kóregen óziniń keýdesimen «tunshyqtyrady».

Soǵystyń aýyr jyldarynda  eldiń ezilgen eńsesin kóterý maqsatynda komedııalyq janrda «Aq gúl» fılmi túsiriledi. Ádemi án, kúldirgi epızodtar basym bolǵanymen de, bul fılmde de soǵys taqyryby  baıqalady. Keıipkerler ózara qaljyń kúlkige bólene júrip, soǵystaǵy jaýyngerlerge sálemdeme jınaqtaıdy. Jáshikterge kolhoz baǵynyń eń tańdaýly almalary suryptalady, jaýyngerlerge arnalyp jyly qolǵap, shulyq, jaǵaly ton sııaqty asa qajetti kıim-keshekter jınalady. Gospıtalda jaraly bolyp emdelip jatqan Japardyń beınesi de soǵys taqyrybyn tereńdete túsedi.  Aýyl bolyp qurmetpen Japardy jáne basqa da jigitterdi soǵysqa attandyrǵan aýyl adamdarynyń kóksegeni bireý- ol jeńis kúnin jaqyndatý. Mine, osyndaı ıdeıalyq sarynmen órnektelgen kórkem fılmderdiń basty keıipkerleri de ekrannan batyr esebinde halyqtyq keıipkerlerge aınalady. Is-áreketterimen, oı-tolǵanystarymen kınoshyǵarmanyń  tárbıelik mánin basymyraq kórsetýge kómektesedi.