Nazıra MUQYShEVA

Ónertaný kandıdaty, kınotanýshy

---

2.2.2 Derekti kıno

Soǵys jyldaryndaǵy derekti kıno shyǵarmalardyń basty mindeti men mańyzy

Kıno óneriniń tarıhyna kóz júgirte otyryp, qoǵamda kúrdeli  saıası ózgerister men ótpeli kezeń bolǵan jaǵdaıda derekti kıno ónerine degen suranystyń kúrt ósetindigine kýá bolamyz. Munyń bir kórinisi - Keńes úkimeti ornatylyp jatqan 1920-jyldary hronıkalyq jáne derekti fılmderdiń mańyzdy oryn alǵandyǵynan kórýge bolady. Derekti kıno óneriniń mańyzdylyǵy jáne qajettiligi Uly Otan soǵysy jyldarynda  (1941-1945jj) saıası  jáne rýhanı turǵyda sovet halqy úshin úlken rol atqardy.

Soǵys jyldarynda túsirilgen derekti jáne hronıkalyq fılmderdiń basty mindeti - halyqtyń rýhyn kóterý, jaýǵa degen óshpendilik pen jeńiske degen tabandylyqty tárbıeleý, Otan súıgishtikke shaqyrý boldy. Sondyqtan, maıdan dalasyndaǵy uly erlikter men tyldaǵy qarapaıym halyqtyń eren eńbegi beınelengen árbir hronıkalyq kadr, árbir derekti fılm jaýǵa atylǵan oqpen birdeı boldy.

1942-jyldyń 14-aqpanynda “Pravda” gazetinde jarııalanǵan “Óner Qyzyl Armııaǵa eńbek etedi” degen maqalada bylaı dep jazylǵan: “Dramatýrgter, kompozıtorlar, aqyndar men sýretshiler, jazýshylar men kınematografıster Qyzyl Armııa men Sovet halqynyń erligin jyrlasyn, madaqtasyn. Óıtkeni, ol jaýdy taıaý arada jeńýimizge kómek beredi. Óner shyǵarmalary halyqtyń boıyna rýh berip, jeńiske degen senimdi uıalatatyndaı bolsyn...”

Ásirese, ónerdiń barlyq túriniń jáne ádebı shyǵarmalardyń úgitteý formasy damydy. Óıtkeni, ýaqyttyń ózi tarıhı mańyzdy oqıǵalar týraly aıtýda, kórsetýde, jazýda jyldamdyqty talap etti.

Sondyqtan, prozada ocherk janry, poezııada - lırıkalyq, satıra jáne pýblııstıka janrlary, beıneleý ónerinde - plakat jáne saıası karıkatýra, kınematografta - derekti pýblııstıkalyq fılmder, qysqametrajdy novellalar, áskerı dramalar mańyzdy orynǵa ıe boldy.

Sovet halqynyń Germanııa basqynshylaryna qarsy kúres júrgizgen Uly Otan soǵysy jyldary baspasóz oryndary, radıo, beıneleý óneri, kınematografııanyń mańyzy orasan zor boldy. Maıdannyń alǵy shebinde túsirilgen reportajdar men sońǵy jańalyqtar týraly radıodan úzdiksiz habarlanyp jatty. Jaýyngerler úshin arnaıy “Tyńda, maıdan!” habary uıymdastyryldy. Barlyq radıo-baspasóz uıymdary birigip, Keńestik Aqparattyq bolyp qaıta quryldy. Soǵystyń alǵashqy kúninen-aq keńes kınematografııasynyń jumysy túbegeıli ózgertiledi. Ýaqyt tynysyna baılanysty ekran shyǵarmalarynyń tyń formasy men  jańa beıneleý ádisin tabý qajettiligi týyndaıdy. Sonymen birge, jańa taqyryptardy ıgerý kerek boldy.

Maıdan dalasyndaǵy qııan-keski urystar men sovet jaýyngerleriniń uly erligin pash etetin jańalyqtardy shuǵyl túrde jetkizip otyrý hronıka men derekti kınonyń úlesine tıdi. 250-ge jýyq kınooperatorlar men rejısserlar maıdanda jumys isteıdi. Olardyń ishinde kınohronıka ardagerleri men áskerı reportajdyń sheberleri, Qytaı jáne Ispanııadaǵy azamat soǵystarynda jumys istegen jáne Búkilodaqtyq Kınematgrafııa ınstıtýtyn jańa ǵana támámdaǵan jastar, kórkemsýretti kınonyń operatorlary bar. Sondaı-aq, respýblıkalarda, sonyń ishinde Qazaqstanda jumys isteıtin operatorlar maıdandaǵy túsirý jumystaryna atsalysady.

Soǵys jyldary túsirilgen derekti materıaldyń jalpy hronometrajy 3,5 mıllıon metrdy quraıdy. Osy derekterdi negizge ala otyryp, 1941-1945 jyldardyń aralyǵynda 120 derekti fılm, kınojýrnaldardyń 500-ge jýyq sany ekranǵa shyǵady. Alǵashqy kınoreportajdar soǵys bastalǵannan keıin eki apta ótisimen-aq kórsetiledi. Maıdanda túsirilgen eń alǵashqy sıýjet “Soıýkınojýrnaldyń” 63-sanynda kórinis tabady.

Kınoapparatpen qarýlanǵan operatorlar jaýyngerlermen birge shabýylǵa attandy, partızandarmen ıyq tirese júrip, kúrdeli áskerı sharalarǵa qatysty. Al, olardyń tylda qalǵan áriptesteri sovet halqynyń “Bári maıdan úshin, bári jeńis úshin”  uranymen shahtalar men zavodtarda, egis dalasynda erinbeı etken eńbegin kınoplenkada beıneleıdi.

Soǵys jyldary Ortalyq kınohronıka stýdııasy ýaqytsha úshke bólinip, Moskva, Almaty, Kýıbyshev qalalarynda jumys isteıdi. Sondyqtan, Almaty kınohronıka stýdııasy “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnalymen birge odaqtyq kınojýrnaldardy shyǵaryp otyrdy. Qazaqstanda soǵys jyldaryndaǵy halyqtyń tynys-tirshilin beıneleıtin derekti materıaldyń 250-deı bólimi túsiriledi.

Uly Otan soǵysy bastalysymen qazaqstandyq kınematografıster maıdanǵa attanyp jatty. Kásibı deńgeıdegi kınomamandardyń jetkiliksiz bolýy stýdııa jumysyn kúrdelendire tústi. Soǵysqa deıin Almaty kınohronıka stýdııasynda  bar-joǵy tórt operator jumys isteıdi. Olar - G.Novojılov, Ia.Smırnov, B.Manevıch, B.Pýmpıanskıı. Sońǵy úsheýin maıdanǵa alyp ketedi de, stýdııanyń barlyq jumysy G.Novojılovqa júkteledi.

Uly Otan soǵysy jyldary maıdanda jumys istegen 246 kınooperatordyń 33-i qaza taýyp, olardyń esimderi Moskvadaǵy Ortalyq derekti fılmder stýdııasynda ornalasqan taqtada jazylady. Bul tizimderdiń ishinde B.Pýmpıanskııdiń de esimi bar. Ol 1944-jyldyń tamyz aıynda tórtinshi Ýkraın maıdanyna attanady. Vengrııa men Chehoslovakııa elderiniń shekarasynda ornalasqan Chop stanııasy úshin júrgizilgen qııan-keski urysty plenkada beıneleıdi. Bes saǵatqa sozylǵan bul urysty B.Pýmpıanskıımen birge birneshe operator túsiredi. Materıal Moskvaǵa jiberilip, birneshe kúnnen keıin “Fılmder men kınojýrnaldarǵa engen eń úzdik operatorlyq jumysy úshin: B.Pýmpıanskıı – birinshi júldemen marapattalady” degen habar keledi. 1944-jyldyń 18-jeltoqsan kúni kezekti tapsyrmamen jol saparǵa attanǵan B.Pýmpıanskıı samolet apatynan  zardap shegip, 26-qarasha kúni gospıtalda kóz jumady.

Qazaqstannan attanǵan operatorlar tórt jyl boıy sovet jaýyngerlerimen birge  oq pen ottyń arasymen Uly Jeńiske deıingi joldy birge júrip ótti. Ia.Smırnov 1945-jyly 9-mamyrda Berlınniń shyǵysynda ornalasqan Karlshorst qalashyǵyndaǵy ınjenerler ýchılıesiniń zalynda ótken Germanııanyń kapıtýlıaııasy týraly tarıhı aktige qol qoıý proesin túsiredi. Ia.Smırnovtyń ózi bylaı dep eske alady (“Kazahstanskaıa pravda”, 1987j,9-mamyr): “Bul tarıhı oqıǵany maıdan operatorlary tobyna  Kýıbyshev stýdııasynan qosylǵan Sasha Kosıyn ekeýmiz túsirdik. Áli esimde, Sovet Áskerı Kúshteriniń  bas qolbasshysynyń orynbasary zalǵa kirdi de, tóraǵanyń ornyna baryp otyrdy. Sálden keıin, esik taǵy ashyldy. Basyn salbyratyp, tómen qaraǵan kúıi  feldmarshal Keıtel zalǵa endi. Jýkov ornynan turyp: “Qolyńyzdaǵy kapıtýlıaııa týraly aktimen tanystyńyz ba? Oǵan qol qoıýǵa daıynsyz ba?”-dep surady. Jýkovtyń    suraǵyn Brıtan avıaııasynyń Bas marshaly V.Tedder aǵylshyyn tiline aýdardy. 11 mınýt ótken soń, qujattardyń bes danasyna Keıtel kezegimen qol qoıa bastady. Osy bir tarıhı asa mańyzdy sátte búkil sovet halqy men jaýyngerler kýá bolyp turǵandaı sezindim”. Operator Ia.Smırnov túsirgen bul tarıhı kórinister lezde álemniń túkpir-túkpirin aralap ketedi.

Al, Qazaqstan derekti  kınosynyń taǵy bir sheberi Emır Faık bylaı deıdi (“Kazahstanskaıa pravda”, 1987j, 9-mamyr): “Meniń ózime túsirý jumysyn sırek júrgizýime týra keldi. Óıtkeni, Úshinshi Ýkraına maıdanyndaǵy kınodokýmentalıster tobynyń túsirý baǵytyn rettep otyrý maǵan tapsyrylǵan edi. Biraq, ózim túsirgen  jerlesim Janserikov týraly bir epızod esimde qaldy. Osy bir batyl jigitti soǵystan keıin qansha izdestirgenimmen, kezdestire almadym” .

Soǵys jyldary Ortalyq Kınostýdııalardyń Almatyda jumys isteýi tek qazaq kınosy ǵana emes, búkil sovet kınosynyń tarıhynda oryn alatyn mańyzdy kezeń bolyp tabylady. 1942-jyldyń basynda Moskva, Lenıgrad kınostýdııalarynyń Almatyǵa kóship kelip, Almaty kórkemsýretti fılmder stýdııasymen birigip, Kınostýdııalardyń  Birlesken Ortalyǵyna aınalady (OKS). Sondaı-aq, Belorýssııa men Ýkraına kınematografısteriniń basym kópshiligi Almatyda óz shyǵarmashylyǵyn jalǵastyrady. Moskva, Lenıngrad, Mınsk, Kıev qalalarynan ýaqytsha kóship kelgen kınematografısterdiń sany úsh myńǵa jýyq boldy.

Sonymen birge,  Almatyda moskvalyq jáne lenıngradtyq derekti kıno óneriniń sheberleri óz shyǵarmashylyǵyn ári qaraı  jalǵastyrady. Olardyń deni rejısserlar men montajdaýshylar boldy. Al, operatorlardyń barlyǵy derlik maıdandaǵy kınotoptarda jumys isteıdi.  Reseılik dokýmentalıster Almaty hronıka stýdııasynyń ujymymen birige otyryp, kóptegen derekti fılmderdi jáne maıdannan kelgen sıýjetterdi qoldana otyryp, “Soıýzkınojýrnal” jýrnalyn shyǵarýǵa at salysady.

Moskva, Lenıngrad, Kıevten kelgen aldyńǵy qatarly derekti kıno sheberleriniń soǵys jyldary Almatyda turyp, eńbek etýi qazaqstandyq kınodokýmentalıster úshin úlken tájirıbe almasý boldy. Bul kezeńde keńes derekti kınosynyń negizin qalaýshysy, “Shagaı, Sovet!”, “Shestaıa chast mıra”, “Chelovek s kınoapparatom” fılmderiniń avtory Dz.Vertov; ataqty “Túrksib” fılminiń rejıssery V.Týrın; “Chelıýskın-1”, “Papanıny”, “Qazaqstan” fılmderiniń rejıssery Ia.Poselskıı; Ýkraın derekti kınosynyń damýyna úlken úles qosqan belgili rejısser M.Slýkıı; “Pıonerııa” hronıkalyq kınojýrnalynyń negizin qalaǵan A.Ovanesova; aǵa býyn rejısserlarynyń biri, “Ulaǵatty úlgi”, “Jyl mezgilderi” sııaqty talantty shyǵarmalardyń avtory I.Venjer Almatykınohronıka stýdııasynda kóptegen derekti fılmderdi túsiredi. Olar “Keńestik Qazaqstan” kınojýrnalynyń árbir sanynyń taqyryptyq josparyn qurý, derekti fılmderdiń senarııin talqylaý jumystaryna qatysady.

Soǵys jyldary ekranǵa shyqqan kınojýrnaldardyń barlyǵy Keńes Odaǵy men shet elderdegi mańyzdy  saıası oqıǵalarmen tanystyryp maıdanda, tyldaǵy erligimen kózge túsken batyrlardy medal, ordendermen marapattaý týraly habar berip otyrdy. Eger, “Soıýzkınojýrnal” maıdannan kelgen kınoreportajdardan ózge, búkil Keńes Odaǵy keńistigindegi oqıǵalardy kórsetip otyrsa, “Keńestik Qazaqstan” kınojýrnaly árbir nómerinde Qazaqstannyń tynys-tirshiligin baıandady.

“Keńestik Qazaqstan” kınojýrnalynyń árbir sany respýblıkamyzdaǵy ónerkásip oryndarynyń soǵys kezeńine laıyqtalyp qurylǵan jumysyn kórsetip otyrdy. Hronıka kadrlary maıdanǵa jiberý úshin arnaıy óndirilgen ónerkásip ónimderi, zavodtar men fabrıkalarda, egis dalalarynda kúndiz-túni eńbek etken erligi jóninde úzdiksiz kórsetildi. Qazaqstannyń Gıtler basqynshylyǵynan azat etilgen qalalar men selolarǵa kómek berýi týraly  “Keńestik Qazaqstan” kınojýrnalynyń nazarynan tys qalǵan joq.

Soǵystyń alǵashqy jyldarynda “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnaly úshin mynandaı sıýjetter túsirildi: “Pıonerler kolhozǵa kómektesedi”, “Jaýyngerlerge arnalǵan syılyq”, “Jyly kıimder - maıdanǵa”, “Taý saǵyzyn daıyndaý”, t.b. G.Novojılov túsirgen “Taý saǵyzyn daıyndaý” sıýjetiniń keıipkerleri - “Qyzyl Tý” kolhozynyń eńbekshileri Taǵaı Shegenov jáne  “Jańa aryq” kolhozynan  Jalǵas Bıtenovtar boldy. Soǵys júrip jatqan qalalar men selolardan kóshirilgen áıelder men balalardy qazaq jeriniń jatsynbaı qarsy alýy kóptegen hronıkalyq kadrlerde kórinis tapty. “Soıýzkınojýrnal”, “Keńestik Qazaqstan” kınojýrnaldarynyń ekranǵa shyqqan onnan astam sanynda kórsetilgen soǵys jyldaryndaǵy Qazaqstan halqynyń  erligi beınelengen bul kórinister búkil Keńes Odaǵy halyqtarynyń, qazaq halqynyń basyna túsken qaterli jyldary týraly mańyzdy tarıhı qujattar bolyp tabylady.

Soǵys jyldary Almaty kınohronıka stýdııasynyń operatorlary Qazaqstanǵa kóship kelgen, salynyp bitken nemese qurylysy júrip jatqan barlyq zavodtar men ónerkásipterdi aralaı júrip, “Keńestik Qazaqstan” kınojýrnaly úshin sıýjetter túsirýmen birge, ár jeksenbi saıyn jumysshylar jáne stýdenttermen birge Úlken Almaty ózenindegi gıdroelektr stanııasynyń qurylysyna kómektesedi.

1942-43-jyldardyń aralyǵynda Almatyǵa soǵys júrip jatqan aýdandardan 19 jańa ónerkásip oryndary kóship kelip, Qazaqstannyń ártúrli qalalaryna ornalasady. Aqtóbede Moskvadan kóship kelgen rentgen apparatýrasyn óndiretin zavod pen Dnepropetrovsk metall óńdeý arteli jumysyn bastaıdy. Al, 1943-jyldyń qańtar aıynda Aqtóbe temir balqytý zavody alǵashqy ónimin beredi. Balhashta mys balqytý ehtarynyń qatarynda Kolchýgınnen kóship kelgen túrli-tústi prokat zavodynyń ǵımarattary paıda boldy. 1943-jyldyń sáýir aıynda operator G.Novojılov atalmysh zavodtar týraly alǵashqy sıýjetterin túsiredi.

Sonymen, Uly Otan soǵysy  jyldarynda Qazaqstanda túsirilgen derekti fılmder el taǵdyrynda sheshýshi rol atqarǵan tarıhı qubylystar men oqıǵalardy qamtıdy. Halyq júreginde jeńiske degen senim men asqaq rýhty uıalatýǵa septigin tıgizedi. Sondaı-aq, Uly Otan soǵysy jyldarynyń ekranda kórinis tapqan nanymdy atmosferasy men tarıhı shejiresi retinde qundylyǵymen erekshelenedi.

Uly Otan soǵysy jyldary túsirilgen derekti fılmderdiń taqyryby

Keńes halqynyń, sonyń ishinde qazaqstandyqtardyń maıdandaǵy jáne tyldaǵy uly erlikteri úzdiksiz shyǵyp otyrǵan  kınojýrnaldardan bólek, derekti fılmderde de kórinis tapty.

Keńes derekti kınosynda Uly Otan soǵysy jyldary túsirilgen derekti fılmder taqyryp turǵysynan birneshe topqa bólinedi.  Olardyń basym  bóligi  Sovet Armııasynyń nemis basqynshylaryna  qarsy júrgizgen kúresiniń sheshýshi oqıǵalaryna arnalady. Bul fılmderdiń qatarynda “Nemis áskeriniń Moskva túbindegi jeńilisi” (1942j.rej.L.Varlamov, I.Kopalın), “Stalıngrad”(1943j), “Orlovtaǵy urys”(1943j), “Sovettik Ýkraına úshin kúres”(1943j.rej.A.Dovjenko), “Berlın”(1945j) shyǵarmalaryn ataýǵa bolady.

Derekti fılmderdiń taǵy bir toby keńes halqynyń  Uly Otan soǵysy jyldaryndaǵy erligi týraly túsiriledi. Bul toptaǵy fılmderdiń qataryna eń aldymen “Lenıngrad blokadasy”(1942j.rej.R.Karmen), “Halyq kegin alýshylar”(1943j.rej.V.Belıaev), “Soǵys kúni”(1942j.rej.M.Slýkıı) túsirildi. “Soǵys kúni” fılmin túsirý barysynda M.Slýkııdiń basqarýymen 160-qa jýyq operator jumys isteıdi. Fılmge 1942-jyldyń 13-maýsymynda maıdannyń barlyq shepterinde,  áskerı ónerkásipter men kolhozdarda túsirilgen kórinister enedi.

Uly Otan soǵysy jyldaryndaǵy sovet halqynyń erligin beıneleıtin fılmderden bólek, Sovet Armııasynyń kúshimen nemis basqynshylyǵynan azat etilgen ózge elder týraly túsirilgen fılmder tobyna “Azat etilgen Chehoslovakııa”(1945j), “Iýgoslavııa”(1946j), “Vısladan Oderge deıin”(1945j.), “Býdapesht”(1945j), “Franııanyń azat etilýi”(1944j) enedi.

Otty jyldar beınesi kórinis tapqan fılmderdiń taǵy bir toby -“Bári jeńis úshin, bári maıdan úshin!” uranymen eńbek etip, Uly Jeńiske sheksiz úlesin qosqan, qııan keski urys dalasynan alysta ornalasqan tyldaǵy qarapaıym halyqtyń beınesin kórsetedi. Mundaı shyǵarmalar kóbine soǵys júrip jatqan jerlerden alys respýblıkalarda túsirildi. Sonyń biri – Qazaqstandaǵy derekti kıno sheberleriniń shyǵarmashylyǵyn aıtýǵa bolady.

1942-1945 jyldar aralyǵynda Almaty kınohronıka stýdııasynda on beske jýyq derekti fılm túsiriledi. Olardyń kópshiligine tán ortaq taqyryp - qazaqstandyqtardyń eńbektegi erligi týraly boldy. “Tyl gvardııashylary” (“Gvardeıy tyla”, 1942j. rej. M.Shapsaı, oper. B.Pýmpıanskıı); “Patrıottar” (1942j. rej.I.Venjer, oper.B.Makaseev); “Syılyq” (“Podarok”,1942j. rej.B.Lıahovskıı, oper.G.Novojılov); “Saǵan,maıdan!” (“Tebe, front”, 1942j. rej.D.Vertov, oper.B.Pýmpıanskıı) fılmderi túsiriledi.

“Tyl gvardııashylary” fılminde Lenınogorsk shahtasynda jumys istep júrgenderdiń eńbegi jeke adamdardyń  portreti arqyly beınelenedi. “Patrıottar” fılminde qyzylsha ónimin jınaýdan bıik kórsetkishterge jetken áıelderdiń erligi, jankeshtiligi áńgimelenedi. Al, “Syılyq” fılmi kómir tıegen eshalondardy Moskvaǵa jiberý josparyn asyra oryndaǵan Qaraǵandy shahterlary týraly beıneleıdi. Fılmniń basty keıipkeri - №31 shahtanyń dırektory, ataqty shahter Alekseı Stahanov týraly operator G.Novojılov bylaı deıdi: “...Qazir kópshiligi “Qalaı? Stahanov Qazaqstanda jumys istedi me?”- dep tań qalady. Iá, ol Qaraǵandydaǵy №31 shahtanyń dırektory boldy. Minezi óte súıkimdi,  ári elgezek adam. Túsirý jumysy barysynda kóp kómegin berdi...” (“Novyı fılm”,1975j №13).

Sovet derekti kınosynyń klassıgi Dz.Vertovtyń Almatyda turyp jumys isteýi jáne bes bólimdi “Saǵan, maıdan!” fılmin túsirýi Qazaqstan derekti kınosy tarıhynyń mańyzdy betteri bolyp qaldy. Alaıda, “Saǵan, maıdan!” fılminde rejısser birinshi ret óziniń shyǵarmashylyq prınıpine qarsy kelip, derekti kınonyń tabıǵatyna jat akter oıynyn qoldanady. Biraq, soǵys jáne tyl kórinisteri fılmde shynaıy kórsetiledi.

Fılm belgili halyq aqyny, ánshi Núrpeıis Baıǵanınniń júzi iri planmen kórsetilgen kadrdan bastalady. Ol dombyrasyn sherte otyryp, fılmniń bolashaq keıipkerleri Sáýle men onyń  soǵysqa attanǵan jary Jámil týraly áńgimesin ándete otyryp bastaıdy.

...Tabıǵaty ásem  qazaqtyń bir aýylynda turatyn  Sáýle ózimen taǵdyry bir myńdaǵan áıeldermen birge, soǵysqa attanǵan kúıeýiniń ornyn joqtatpaı, shahtada eńbek etýde. Bir kúni radıodan Jámildiń erlik jasap, memlekettik nagradaǵa usynylǵany týraly qýanyshty habardy estıdi. Radıony tyńdap turǵan Sáýle Jámildiń beınesin kóz aldyna elestetedi. Sol kúni keshke Sáýle hat jazady. Soǵysta júrgen Jámil Sáýleniń hatyn oqı otyryp, búkil Qazaqstannyń kelbeti men týǵan jerin eske ala otyryp, shahterlar men balyqshylar, munaıshylar men dıhandardyń, malshylardyń eńbegi kóz aldynan ótedi...

Fılmde dybys óte sátti qoldanylady. Dombyranyń úni atylǵan oq pen snarıadtyń únin birtindep tunshyqtyrady. Iaǵnı, qan maıdannyń júzi qanshalyqty qaterli bolsa da, halyqtyń bıik rýhy men bostandyq súıgish bolmysyn jeńe almaıdy. Fılmniń bul ıdeıasynyń  ashylýynda dybystyq qatar utymdy paıdalanylady.

“Saǵan, maıdan!” fılminiń ortalyǵynda - oıdan alynǵan keıipkerler Sáýle men Jámildiń taǵdyry. Olardyń beınesin akterlar oınaıdy. Sáýle men Jámildiń hat alysýy ártúrli mazmundaǵy materıaldy baılanystyrýshy jáne maıdan men  alystaǵy tyldyń ajyramas birligin baıandaýshy retinde qoldanylady.

Uly Otan soǵysy jyldary Qazaqstanda túsirilgen derekti fılmder árqıly taqyrypty qamtıdy. Sonyń biri – soǵys júrip jatqan qalalar men selolardan jetim qalǵan balalardyń Qazaqstanǵa kóshirilip ákelinýi týraly túsirilgen  “Eń qymbatty” (“Samoe dorogoe”,1942j.rej.A.Ovanesova, oper.I.Kasatkına) fılminde Ýkraına, Qyrym, Belorýssııadan kelgen jetim balalardy óz otbasyna qabyldap, baýyryna basqan qazaq halqynyń meıirimdiligi men baýyrmaldyǵy kórinis tabady. Kóp jyldar ótken soń sondaı otbasylardyń biri - ýkraın balasyn asyrap alǵan qazaq otbasy týraly derekti fılm túsirmek oımen kelgen túsirý tobyna: “Bul bizdiń óz balamyz. Basqa ata-anasy bolǵanyn eshqashan bilmeýi kerek. Qupııamyzdy jarııa etpeńizder. Balanyń kóńiline qaıaý túsirmeńizder”- dep úzildi-kesildi qarsylyq bildiredi.

Sondaı-aq, 1941-1945 jyldar aralyǵynda qazaq mádenıeti men óneriniń Uly Otan soǵysy jyldaryndaǵy qyzmetin baıandaıtyn birqatar fılmder túsiriledi. 1943-jylǵy “Aıtys” (rej.B.Pýmpıanskıı, oper.T.Popova,N.Kononov) fılminde qazaqtyń belgili aqyndary Jambyl, Kenen Ázirbaev, Shashýbaı, taǵy basqalary qatysqan aqyndar aıtysyn, “Balalar olımpıadasy”(“Detskaıa olımpıada”, 1943jrej. A.Ovanesova, oper.A.Shnırman, N.Kononov) fılmi Almaty, Qyzylorda, Óskemen, Ońtústik Qazaqstan oblystarynyń mektep oqýshylary qatysqan kórkemónerpazdar olımpıadasy týraly baıandaıdy.

Derekti kıno óneriniń nazarynan qazaq teatrynyń damýy, jekelegen óner ıeleriniń shyǵarmashylyǵy tys qalmaıdy. 1943-jyly Birikken Kınostýdııalardyń Ortalyǵynda (OKS) “Qazaqkınokonert” (rej.K.Gakkel,oper.L.Kosmatov), “Dombyra únimen”  (rej.A.Mınkın,   S.Tımoshenko, K.Gakkel, S.Sıdelov, oper.L.Kosmatov,   N.Kononov) fılmderi túsireledi. “Qazaqkınokonertte” Kúlásh jáne Qanybek Baıseıitovterdiń qatysýymen “Qyz-Jibek” operasynan úzindiler, al “Dombyra únimen” fılminde soǵys jyldaryndaǵy qazaq teatry týraly baıandalady. “Qyz-Jibek”, “Er Tarǵyn” operalarynan úzindiler, Qazaqstannyń Halyq artısi Shara Jıenqulovanyń oryndaýyndaǵy bıler, Dına Núrpeıisovanyń shertýindegi kúıler, qazaq teatr sahnasynda qoıylyp júrgen spektaklderden úzindiler kórsetip, qazaq sahnasynyń belgili sheberleri Q.Baıseıtov, Q.Qýanyshpaev, J.Omarova, A.Úmbetbaev, S.Ábjanov, Ǵ.Qurmanǵalıevtardyń shyǵarmashylyǵymen tanystyrady. “Dombyra únimen” fılmi qazaq teatry óneriniń belgili bir kezeńdegi damý kezeńin jekelegen tulǵalardyń óneri arqyly kórsetedi.

Soǵys jyldary  Almaty kınohronıka stýdııasynda eleýli ózgerister bolady. 1944-jyly stýdııada 61 adam jumys istese, onyń 18-i kórkemsýretti fılmder óndirisinen kelgen edi. Kınojýrnaldar men derekti fılmder túsirilgenimen, uıymdastyrý jumysy men  fılmderdiń kórkemdik sapasy aıtarlyqtaı bolmady. Stýdııanyń jumysyn jaqsartý úshin tyń shyǵarmashylyq kúsh qajet boldy. Sol sebepten, Birikken Stýdııalar Ortalyǵymen qosylý kerek degen mazmundaǵy hatty Moskvaǵa joldaıdy.

QSRO Halyq Komıssarlar Keńesi janyndaǵy Kınematografıster Komıteti Tóraǵasynyń orynbasary S.Gerasımovtyń  uıymdastyrýymen Almaty kınohronıka stýdııasynyń jaǵdaıyn tekserý úshin arnaıy komıssııa uıymdastyrylady. Komıssııanyń músheleri bolyp operator  E. Tısse, jazýshy Q.Satybaldın jáne basqalary kiredi. Tekserý  barysynda komıssııa músheleri stýdııa jumysyn qanaǵattandyrarlyqsyz dep taýyp, Almaty kórkemsýretti fılmder stýdııasymen biriktirý týraly 1944-jyldyń 9-qyrkúıeginde mynandaı buıryq shyǵarady: “V sootvetstvıı s rasporıajenıem SNK SSSR №17813-R ot 3 sentıabrıa 1944 goda Prıkazyvaıý: Obıadınıt Alma-Atınskýıý stýdııý hronıkalno-dokýmentalnyh fılmov s Alma-Atınskoı stýdıeı hýdojestvennyh fılmov po balansý na 1 sentıabrıa 1944 goda. Organızovat v sostave Alma-Atınskoı  kınostýdıı hýdojestvennyh fılmov sektor hronıkı...”  Osylaısha, Qazaqstan kınosheberleriniń shyǵarmashylyǵynda jańa kezeń bastalady. 1944 jyly Almaty kınohronıka stýdııasy men Almaty kórkemsýretti stýdııalary birigip,  Almaty kınohronıka jáne kórkemsýretti fılmder stýdııasy bolyp qaıta qurylady. Jańa qurylǵan stýdııada 1946-jylǵa deıin bar bolǵany úsh derekti fılm túsiriledi. Olar - “Lenıngradtyq - maqtanyshym”(1944j.rej.M.Goldenberg), “Halyq aqyny Jambyl Jabaevty eske alý”(1945j), “Túrli-tústi metaldar” (“vetnye metally”,1945j,s.avt.,oper.G.Novojılov) shyǵarmalary. Alǵashqy eki fılmde J.Jabaevtyń shyǵarmashylyǵy kórinis tabady.  “Lenıngradtyq - maqtanyshym” fılminiń negizine aqynnyń Uly Otan soǵysy jyldary ańyzǵa aınalǵan “Lenıngradtyq - órenim meniń” óleńi alynady. Al, “Túrli-tústi metaldar” fılmi Qazaq SSR-niń 25-jyldyǵyna arnalyp, Balhash, Lenınogorsk, Aysaı, Tekelidegi metall óńdeý ónerkásipteri men shahtalary, respýblıkadaǵy paıdaly qazbalardy óndirý jáne óńdeý jumysynyń damý barysy jóninde áńgimeleıdi.

Uly Otan soǵysy jyldary   Almaty stýdııasynda túsirilgen fılmder ishinde “Segizinshi gvardııalyqtar”(1943j.rej.Ia.Poselskıı, M.Slýkıı, oper.I.Averbah, I.Kasatkına) fılmin erekshe atap ótýge bolady.  Fılm ataqty 8-gvardııalyq dıvızııasynyń jaýyngerleri men dıvızııanyń alǵashqy  komandıri I.V.Panfılovtyń erligine arnalyp, Jaýyngerlerdiń Moskva túbinde júrgizgen urysy men alystaǵy tyldaǵylardyń dıvızııaǵa kómek berýi týraly kadrlar kórsetiledi. Panfılovshılardyń Qazaqstannan kelgen delegaııamen kezdesýi, respýblıka eńbekkerleriniń olarǵa jibergen arnaıy syılyqtaryn qabyldaýy kórinis tabady. “8-gvardııalyqtar” fılminiń negizgi taqyryby - maıdan men tyldyń ajyramas birligi. Fılmde maıdandaǵy kórinistermen baılanystyryp turǵan kadr - qazaq radıosynyń stýdııasynda Segizinshi gvardııa dıvızııasyna arnalǵan habarǵa jınalǵan jaýyngerlerdiń týǵan-týysqandarynyń joldaǵan sálemi. Olardyń  árqaısysynyń “Jaýdy aıama! Jeńispen oralýyńdy kútemin” degen joldarmen aıtylatyn sálemi biri – jaryna, biri-aǵasyna, endi biri-inisine, ulyna arnalady.

Rejısserdyń qolynda Panfılov dıvızııasy jaýyngerleriniń Moskva túbinde júrgizgen urysy kórinis tapqan kadrlar óte az boldy. Al, maıdandaǵy operatorlardyń túsirgen eń úzdik kórinister I.Kopalın men L.Varlamovtyń  “Nemis áskeriniń Moskva túbindegi jeńilisi” fılminde qoldanylady. M.Slýkıı jetkiliksiz kadrlardy Almatyda túsirýge sheshim qabyldaıdy. Qala janyndaǵy toǵaıda okoptar qazyp, qajetti tehnıkalyq qural-jabdyqtardy ornatady. Qoldan jasalynǵan “atys-shabys” kórinisteri maıdannyń shynaıy kórinisteri mánerinde túsirilgendikten, baıqalyna bermeıdi.