Kıno tiliniń sýretteý tásilderi

•  Kınokórinistiń negizgi belgileri

Ekrandyq kórinis kıno tiliniń basty mazmundyq tili bolyp tabylady. Kınokórinistiń negizgi belgilerin anyqtaıtyn faktorlar kórkemdik sýretteýdiń elementterin quraıdy. Birinshi belgi – qozǵalystaǵy kórinis. Kınematografıstik materıal retinde ekrandyq shyǵarmanyń sýretteý tili asa kúrdeli qubylys bolyp tabylady.  Beıneleý ádisiniń ekrandyq tabıǵaty eki jaqty qarastyrylady. Birinishiden, mehanıkalyq apparat (kınokamera) esh boıamasyz qamtylǵan shyndyq kórinisi. Ekinshiden, sýretkerdiń bastapqy oıynan týyndaıtyn, sol sebepten de arnaıy tásildermen ádeıi qııýlastyrylǵan jańa shyndyqtyń ekrandyq kórinisi. Osy atalyp otyrǵan ekinshi shyndyq kórkemdik týyndy qorytyndysy retinde kórermenmen «baılanysqa» túsedi, onyń zeıinine áser etýge baǵyttalady. Kıno óneriniń qoǵamdaǵy mańyzyn anyqtaý úshin eń aldymen onyń tikeleı psıhologııalyq áser erekshelikterin aıqyndaý qajet. Osy turǵydan alǵandaǵy kıno uǵymyna «qozǵalystaǵy kórinis» dep berilgen anyqtama jalpylama bolyp tabylady.

Alǵashqy kıno teoretıkteriniń biri Jan Epshteınniń «Kıno sostavlıaet voıstıný pervýıý hýdojestvennýıý osobennost ızobrajenııa na ekrane» degen tujyrymyna tolyǵyraq toqtalýǵa bolady.

«Prıhodıtsıa slıshkom chasto napomınat ıstıný, kotoraıa mojet pokazatsıa trıýızmom, odnako o neı postoıanno zabyvaıýt: vsıakoe ızobrajenıe, vyhvachennoe ız fılma, stanovıtsıa v toı ılı ınoı mere bessmyslennym, tak kak ıavlıaetsıa zastyvshım ı nepodvıjnym fragmentom posledovatelnogo deıstvııa, obretaıýego vse svoe znachenıe lısh togda, kogda ono razvıvaetsıa vo vremenı».

Kınobeınelik kórinistik qatar eń aldymen, «shyndyq kórinisi», dálirek aıtar bolsaq, aınaladaǵy alǵash kózge ilinetin shyndyq kórinistik qatar.  Sonyń eń basty belgisi - qozǵalys. Sýrettiń qozǵalysy. Ekinshi belgi – dybystyq qatar shyndyǵy. Dybystyq qatar nemese tabıǵı shyndyq «elesi» kınobeınelik turǵysynan sýretteýdiń ekinshi quramdas bólshegi bolyp tabylady. Aınaladaǵy dybystar jıyntyǵy atmosferany tolyqqandy elestetýge úles qosady. Úshinshi belgi – oqıǵanyń ýaqyt ólshemine baılanysty órbitilýi. Ekranda ótip jatqan kórinistik qatar sıpaty kórermen úshin osy shaq ýaqyt keskininde qabyldanady. Keıinirek qana oqıǵaǵa baǵa berip, dál ýaqyt sıpatyn aıqyndaýǵa múmkindik bolady. Belgili bir kórkemdik mazmunǵa saı qurastyrylǵan kórinistik qatar jıyntyǵy ekrannan kórermen zeıinine «ótken shaq», «keler shaq» ýaqyt sıpattaryn qabyldaýǵa múmkindik beredi. Tórtinshi belgi – «kórkemdik sıpattaǵy shyndyq kórinisi». Bastapqy ıdeıaǵa sáıkes arnaıy suryptalyp, qııýlastyrylyp, qosymsha tásildermen «árlendirilip» kórkemdik óńdeýden ótken ekrandyq jańa shyndyq kórinisi.  Besinshi belgi – «mazmundyq sıpattaǵy kórinis».  Ekrannan kórinetin beınelik qatar tereń mazmundyq sheshim arqyly jetkiziledi. Olaı deýge sebep, kıno óneri, ónerdiń basqa  da túrleri sııaqty aınaladaǵy bolyp jatqan tabıǵı orta oqıǵalary men onyń ýaqyt jáne keńistik turǵysynan alǵanda shartty túrdegi sheshimi negizinde júzege asyrylady.  Kórinistik qatar  týra maǵynamen qosa, astarly maǵynany da berýge múmkindik alady. Astarly maǵyna mazmuny ekrandyq shyǵarmada shynaılylyqtyń tereńdigin qamtamasyz etedi. Altynshy belgi – sıpattaýdyń birjaqtylyǵy. Kınokórinistik qatar tehnıkalyq sýretteý tásilderi turǵysynan alǵanda, shynaıy ómir kórinisiniń belgili bir kózqaraspen ǵana qamtylýy arqyly beriledi. Epshteın bylaı dep jazady: «Tak kak kınoızobrajenıe ostaetsıa vsegda tochnym ı vpolne konkretnym, ono ploho poddaetsıa shematızaıı, kotoraıa sdelala by vozmojnym strogıı otbor chert, neobhodımyh dlıa logıcheskogo obobenııa».   Mysal retinde, mynandaı tujyrymdardy keltiredi: kórinis jáne sol kórinisti sıpattaıtyn sózdik maǵyna arasyndaǵy sáıkessizdik – sóz arqyly beriletin túsinik kóp jaǵdaıda jalpylama túrde beriledi, al kınokóriniste ondaı túsinik dál jaǵdaıdy sıpattaıdy. Aýyzsha  «úı»  aıtar bolsaq, ol jalpylama maǵyna beredi, al, kınokórinis arqyly «úı» dep  uǵyndyrar bolsaq, onda  belgili bir úı kórsetiledi.  Dál sol sııaqty – «aǵash» dep sózben sıpattasaq, ol jalpylama maǵyna beredi, al, ekran arqyly «aǵash» maǵynasyn kamera arqyly túsirilgen shynaıy kórinispen dálirek jetkizýge bolady.  Demek, sóz ben beınelik kórinis arasynda aıyrmashylyq bar. Al, onda, kıno tilinde jalpy jáne astarly maǵynany qalaı kórsetýge bolady degen suraq týyndaıdy. Mundaǵy bir erekshelik, kórermenniń qabyldaý zeıinin eskerý. Mysaly, jeke bir adam beınesi ekrannan   jalpy adamzat túsiniginde qabyldaı alatyndaı turǵyda kórsetile alýy qajet. Al, ondaı múmkindik kınosýretteý tásilderiniń ishinde kórinisterdi salystyrmaly almatsytyrý arqyly júzege asyrylady, ıaǵnı montajdyq túsinik berý degen sóz.  Jetinshi belgi – kınokórinistiń tereńdigi.  Ár shyndyq kórinistiń mindetti túrde astarly maǵynasy da bolady.  Kınokórinistiń tereńdigi sol astarly maǵynany ashý arqyly júzege asyrylady.  Kórinistiń eki jaqty mazmundyq astary bolady: birinshisi - fılmniń  konteksi. Kınokórinis tereńdigin ashatyn mazmunǵa sáıkes keskindik úzindiler ýaqyt uǵymyna  baılanystyryla otyryp beınelik qatarǵa engiziledi. (Kýleshov tájirıbesi), ekinshisi - «psıhologııalyq kontekst». Ár kórermenniń jeke qabyldaýyndaǵy kórinistik sıpat mazmuny. Ekrandyq shyǵarmanyń mazmundyq tereńdigi rejısserdyń jetkizgisi kelgen oıynan bóten ár kórermenniń zeıinine, talǵamyna, tárbıelik uǵym deńgeıine sáıkes jeke qabyldaýlary arqyly sheshimin tabýy ábden múmkin. Kamera arqyly qamtylǵan dál kórinistik qatar ár kórermenniń óz túsinigimen  qabyldanady.

• Qosalqy sýretteý elementteri

Qosalqy sýretteý elementterine kostıým, dekoraııa jáne basqa da kompozıııalyq sheshim tásilderi jatady.

Tús jáne jaryq qoıý. Bul turǵydan alǵanda birqatar kúrdeli máselelerdi eskerýge týra keledi:

- Tehnıkalyq sıpattaǵy máseleler. Túrli-tústi ekrandyq sheshim kúrdeli mazmundyq element. «Cherno-beloe ızobrajenıe» - kórkemdik sýretteý tásilderi jaǵynan áldeqaıda tereń mazmundyq sheshim bere alady. Túr-tústiń damýyndaǵy kezeńder. Tehnıkolor. Sovkolor.

- Psıhologııalyq máseleler. Adam zeıinine áser etý turǵysynan alǵanda túrli-tústi kórinistik qatar, eger ol belgili bir fýnkııadaǵy qalypty uǵym bolmasa, basqa jaǵdaıda asa mańyzdy oryn almaıdy. Kórermenniń qabyldaý zeıini eń aldymen qozǵalystaǵy sýretke aýady, sodan keıin, dybystyq qatardy qamtıdy.  Túr-tús fýnkııasy ekinshi planǵa syrǵytylady. Keı jaǵdaıda tipti de áser etpeýi múmkin.

- Estetıkalyq máseleler:  a/ estetıkalyq turǵydan alǵanda túr-tús  ertegi janryndaǵy , ańyz, tarıhı  kostıýmdik fılmderde  nemese ekzotıkalyq taqyryptaǵy fılmderde  ǵana, sonymen qatar,  anımaııalyq fılmderde mańyzdy orynǵa shyǵýy múmkin. Psıhologııalyq mańyzdy júk atqyryp turǵan ishki arpalys janryndaǵy dramalyq fılmderde túr-tús keı jaǵdaılarda kedergi jasaýy da ábden múmkin; b/  kınodaǵy túr-tústiń roli. Beınekórinistiń kórkemdik tereńdigin arttyrýda kınokameradan keıingi mańyzdy rol jaryq qoıý tásilinde bolyp tabylady. Belgili bir ýaqyt aralyǵynda oqıǵa órbitiledi. Dramatýrgııalyq sheshim zańdylyqtaryna sáıkes oqıǵa ótetin ortanyń jalpy atmosferasyn týdyratyn mańyzdy tásildiń biri - túr-tús. Kórinisterdiń tabıǵı ortadaǵy sıpatyn berý barysynda mindetti túrde qosalqy jaryq túsirý qajettiligi týyndaıdy (kúndizgi kórinisterdi túsirýde álsiz jaryq, al, túngi kórinisterdi túsirý barysynda óte kúsheıtilgen jaryq projektorlary paıdalanylady). Bul jaǵdaıda dramatýrgııalyq sheshim uǵymy týra maǵynada emes,  kerisinshe, sıýjettiń órbý barysynda  sharyqtaý nemese báseńsý kezeńderin  tereńirek kórsetý maqsatynda kómegin tıgizedi. Túngi kórinister shyn máninde esh jaryqsyz túsirilýi tıis bolsa, ekrandyq shyǵarmanyń tehnıkalyq erekshelikteri turǵysynan alǵanda, jaryq bolmaýǵa tıis jerde de mindetti túrde jaryq túsirý tásilderi paıdalanylady. Jaryqtyń fotogenııalyq tabıǵaty kórkemdik sýretteýdiń óte baı kózi bolyp tabylady. Intererdegi kórinisterdi túsirý barysyndaǵy jaryqty paıdalanaýda  operator  tarapynan shyǵarmashylyq izdenisterge erkindik beriledi. Mundaǵy jaryq qoıý tásilderi tabıǵı jaryq zańdylyqtarynan ózgeshe bolýy múmkin (túsirý obektileriniń kontýryn shekteý nemese keńistik keńdigin qamtamasyz etý úshin yńǵaılastyrylady jáne sol arqyly kórermenniń kóńil kúıine qosymsha áser etý múmkindigine ıe bolady).