Nazıra MUQYShEVA

Ónertaný kandıdaty, QazUÓÝ doenti, kınotanýshy

---

3.6. Derekti kınodaǵy taqyryptyq ıdeıa men keıipker beınesi

1960-jyldary derekti kıno ónerinde ádebıet pen  ónerdiń barlyq salalarynda paıda bolǵan jalpy zańdylyqtarǵa baılanysty keıipker beınesin jan-jaqty tereń zertteý úrdisine jol ashylady. Eger, elýinshi jyldary keıipkerdiń minez-qulqyn kórsetý derekti kınoda múmkin emes, bul tek kórkemsýretti kınonyń enshisinde degen pikir basym bolsa, alpysynshy jyldary ekranǵa shyqqan derekti fılmderdiń kópshiligi bul pikirdi joqqa shyǵardy. “Iskýsstvo kıno” jýrnalynda rejısser L.Varlamov bylaı dep jazady: “Derekti fılmderdiń kópshiliginde keıipkerler paıda bolady da, sońynan iz qaldyrmaı joǵalyp ketip otyrady. Keıipkerdiń beınesinen góri tehnıkanyń mańyzy basym boldy. Onyń roli tek kadr syrtynan aıtylǵan dıktordyń mátinimen ǵana shekteldi. Al qımyl-qozǵalysy birin-biri qaıtalap otyrady. Olardyń tula boıyna “jan bitirý” merekelik dastarhannyń basynda nemese kitaphanada otyrǵanyn kórsetýden ári aspaıdy. Bul bir kezderi derekti kınoda ústem bolǵan jeke adamnyń ornyna alyp ónerkásip oryndary men aýyl sharýashylyǵyn, qurylystardy, keń masshtabtaǵy oqıǵalardy kórsetý kerek degen pikirdiń jemisi bolsa kerek” (1954j №9 “O nekotoryh nabolevshıh voprosah dokýmentalnogo kıno”). Bul elýinshi jyldardaǵy búkil sovet derekti kınosyna berilgen jalpy sıpattama  bolatyn.

Derekti kıno sheberleri dokýment pen ony poetıkalyq deńgeıde qoryta kórsetý arasynda  úılesimdilik tabýǵa talpyndy. Bul rette olar kórnekti sovet kınorejısserlary Dz.Vertov pen E.Shýbtyń shyǵarmalaryna súıendi. Alpysynshy jyldary Keńes Odaǵy keńistigindegi barlyq kınostýdııalardan derekti kıno sheberleriniń jańa prınıpi kórinis tapqan fılmder ekranǵa shyǵa bastaıdy.  V.Lısakovıchtiń “Katıýsha” fılminde keıipkerdiń kóńil-kúıine, jan-dúnıesine tereń  nazar aýdarylady. Basty keıipkeri E.Demınaǵa maıdanda túsirilgen    hronıkalyq kadrlardy kórsete otyryp, ekrannan ózin, maıdandas joldastaryn, alysta qalǵan otty jyldardy kórgen sáttegi shynaıy tolǵanysyn jasyryn kameramen túsirip alady. “Grenada, Grenada, Grenada moıa...”(rej.R.Karmen, K.Sımonov), “Lıýdı golýbogo ognıa”(rej.R.Grıgorev), “Razým protıv bezýmııa” (rej.A.Medvedkın), “Ýdıvıtelnoe rıadom”(rej.S.Obrazova, I.Grek), “Eslı dorog tebe tvoı dom”(rej.A.Ordynskıı, K.Sımonov,E.Vorobev), “Vstrecha s Franıeı”(rej.S.Iýtkevıch) fılmderi beıneleý máneri men kórkemdik tásilderi jańarǵan tyń derekti kıno óneriniń dáleli boldy. Al “Obyknovennyı fashızm”  (rej.M.Romm) sońǵy jyldardaǵy sáttilikterdi dáleldeıdi, ári derekti kıno óneriniń kórkeıýine úlken úlesin qosady. Derekti ekranda árqıly jastaǵy jáne mamandyǵy ártúrli keıipkerler paıda bolady.  «Marınıno jıte»(rej.L.Kvınıkıdze) fılminde Lenıngrad kafesiniń daıashysy, «Vzglıanıte na lıo»(rej.P.Kogan, P.Mostovoı) – ermıtaj kórermenderi, «Manasshy»(rej.B.Shámshıev) – halyq jyrshysy, «Do svıdanııa, mama»(rej.M.Lıtvıakova) fılminde taǵdyry qıyn balalar sııaqty keıipkerlerdiń árqaısysy qaıtalanbas minez-qulqymen, taǵdyrymen qyzyqtyrdy.  Bul shyǵarmalar derekti kıno ónerine óziniń erekshe shyǵarmashylyq qoltańbasy, aıtar oıy bar sýretkerlerdiń kelgenin dáleldedi. Olardyń fılmderinde ótken jyldardyń derekti kınosymen salystyrǵanda keıipker beınesin kórsetýde etıkalyq jáne estetıkalyq tyń zańdylyqtardy, derekti kınematograftyń kórkemdik beıneleý múmkindikterin jańasha qoldaný kórinis tabady. Bolashaq fılmniń keıipkerin tańdaı alý, avtorlyq kózqaras pen derekti materıaldy tolyǵymen qamtý - shyǵarmanyń sátti  shyǵýynyń kepili boldy.

Jekelegen keıipkerlerdiń taǵdyryn, minez-qulqyn, ishki jan-dúnıesin zertteý arqyly shynaıy óner týyndysynyń deńgeıine kóterilgen fılmderdiń biri - «Bez legend»(rej.G.Frank, A.Sajın, A.Brench). Fılmniń basty keıipkeri - Kýıbyshev GES-iniń qurylysshysy, ataqty ekskovatorshy, avıaııa apatynda qaıtys bolǵan Borıs Kovalenko. Joldastarynyń, tanystarynyń Kovalenkonyń boıyndaǵy kemshilikteri men jaqsy qasıetteri týraly jasyrmaı ashyq áńgimeleýi basty keıipkerdiń ekrandyq beınesin tolyq qamtıdy. Kovalenkonyń taǵdyry týraly aıtylǵan áńgimeler ol ómir súrgen ýaqyttyń beınesi, atmosferasy, tynys-tirshiligi týraly habar  beredi, ıaǵnı keıipkerdiń beınesi men ýaqyttyń tynysy biryńǵaı úndestikte qarastyrylady.

Bas keıipkeriniń taǵdyry týraly tolǵanys jasaı otyryp, fılm avtorlary ańyz ben shynaıy ómir arasyndaǵy baılanys máselesin kóteredi. «Bez legend» fılminde derekti kıno óneriniń keıipker ómirin beıneleýdegi kórkemdik múmkindikter barynsha kórinis tabady. Bul jańa prınıpter Qazaqstan derekti kınosyna birtindep ene bastaıdy.

Alpysynshy jyldardyń basynda «Qazaqfılm» kınostýdııasynda tájirıbeli derekti kıno sheberleriniń turaqty ujymy qalyptasady. Olar-O.Ábishev, A.Kýlakov, Ia.Smırnov, E.Faık, F.Feınberg, O.Zekkı, I.Vereagın, G.Novojılov, M.Dýlepo, I.Chıknoverov, T.Dúısebaev sekildi rejısserlar, operatorlar - M.Saǵymbaev, I.Tynyshbaev, Ian Von Sık, A.Kolesnıkov. Alpysynshy jyldardyń orta shenine qaraı Moskvadaǵy Búkilodaqtyq Kınematografııa ınstıtýtyn támámdaǵan Iý.Pıskýnov, A.Mashanov, G.Emelıanov, A.Nuǵymanov, M.Ybyraev, M.Smaǵulov, operatorlar - B.Gýtlın, Iý.Lıtvıakov, B.Daýylbaev, V.Osennıkov, B.Qadyrbekov, V.Belıalovtar kelip qosylady.

Ujymda jumys istegen senarıster, operatorlar men rejısserlardyń basty maqsaty - Qazaqstan eńbekkerleriniń ómirinen úzdiksiz kınoshejire júrgizip otyrý boldy.  Aýyl sharýashylyǵy men ónerkásiptegi jetistikter men  jeńister derekti kıno óneriniń taqyrybyna aınaldy.

Bul kezeńde túsirilgen kóptegen derekti fılmder Qazaqstan derekti kınosynda árqıly shyǵarmashylyq qoltańbanyń paıda bolǵanyn dáleldedi.

Rejısser Oraz Ábishevtyń shyǵarmashylyǵy

Qazaq derekti kınosynyń damýyndaǵy aıtýly erekshelikteri men  úrdisteri ulttyq  derekti kınosynyń negizin qalaýshylardyń biri Qazaq SSR-niń Halyq ártisi Oraz Ábishevtiń  shyǵarmashylyǵynda aıqyn kórinis tapty. Oraz Ábishevtiń fılmderine naqty ýaqyt atmosferasy men halyqtyń salt-dástúrin, turmysyn ekran arqyly shynaıy beıneleý tán. Halyqtyq dástúr, salt-sana rejısser shyǵarmashylyǵynda berilip otyrǵan kórinispen úılesip, týyndynyń estetıkalyq kókjıegin keńitip jatady. Tusaý kesý, báıge, asaý úıretý, balalardyń sasyr, shilikke minip alyp, jaıaý kókpar tartýy, ata kásibine alǵash aıaq basyp, teńizge shyqqan jasulandy balyqshylardyń teńiz sýyna toǵytyp alýy sııaqty salttar fılmniń mazmunyn, ondaǵy adamdardyń psıhologııalyq kúıin ashady.

Sonymen birge, qandaı taqyrypta fılm túsirilmesin, rejısser úshin eń bastysy – adam, onyń taǵdyry - jeke tulǵasy. Bul onyń kez-kelgen týyndysynyń birinshi planynda turady. O.Ábishev fılmderiniń taqyryby da ár-alýan. “Bizdiń qalada”, ”Qazaq jerinde”, “Shahterlar áýleti”, “Jumysshy qyzdar” fılmderi respýblıkadaǵy ónerkásip pen alyp qurylystar jaıly bolsa, “Bizdiń kolhoz Qyzyl tý”(1946j.), “Alys jaılaýda”(1950j.), “Gúldengen dala”(1951j.), “Arman araly”(1970j.), “Jetisý juldyzdary”(1975j.) – aýyl eńbekkerlerine arnalady. Al, “Baıanaýyl”, “Densaýlyq araly”, “Býrabaı”, “Almaty” fılmderi Qazaqstan jeriniń ásem, sulý kórinisterin áńgimeleıdi.

Derekti kıno óneriniń artyqshylyǵy – urpaqtar baılanysyn, adamdardyń ózara kúrdeli qarym-qatynasyn derekti faktiler shyndyǵy arqyly kórsete bilý, sol arqyly qoǵamdaǵy ózgeristerdi beıneleý, ómirlik qubylystarǵa tereń zer salý arqyly kórermendi oıǵa jeteleý. O.Ábishev shyǵarmalarynyń da basty maqsaty osy. Rejısser fılmderiniń basty keıipkerleri ártúrli mamandyq ıeleri: jumysshylar, aýyl eńbekkerleri, óner adamdary, halyq batyrlary...

“Meniń fılmderim - deıdi rejısser - meniń keıipkerlerim... Jeke shyǵarmashylyq ómirbaıanym olarmen bite qaınasyp ketken. Uly Abaı, aty ańyzǵa aınalǵan Qajymuqan, dańqty ushqysh T.Bıgeldınov, eki márte Soıalıstik Eńbek Eri Nurmolda Aldabergenov, óner dúldúlderi Dına Núrpeıisova, Ahmet Jubanov, Muqan Tólebaev... Kıno mýzasy qanshama adamdarmen tanysýyma, aralasýyma kómektesti...”

Rejısser shyǵarmashylyǵyna tán bir erekshelik – keıipkerleriniń minez-qulqyn, ishki jan-dúnıesin ashýda jattandy bolǵan bir shemany qoldanbaıdy, jalǵan pafospen syrtqy ádemilikke talpynbaıdy. Árbir fılm ol úshin – shyǵarmashylyq izdenis. O.Ábishev qandaı kórinisti, qandaı keıipkerdi túsirse de, syr-sıpaty óte bııazy, sulýlyqpen astasyp, ajarlanyp jatady.

Naǵyz kásibı sheberlik deńgeıine jetý Oraz Ábishevke birden kelgen joq. Bul jóninde kınotanýshy Qabysh Sıranov bylaı dep jazady: “Oraz Ábishevtiń shyǵarmashylyq qoltańbasy men stıliniń qalyptasý proessi qıyn da kúrdeli joldardan ótti. Onyń alǵashqy fılmderi men kınojýrnaldarynda syrtqy ádemilik pen úgitteý jumystaryna talpynys bar”(Sıranov K.“Kınoısskýsstvo Kazahstana”, Alma-Ata, “Qazaqstan”, 1966j).

Rejısserdiń shyǵarmashylyq jolynyń alǵashqy jyldarynda keıipkerdi beıneleý tásili sıpattaý prınıpi boıynsha qurylady. Ekrandaǵy kórinister dıktordyń mátinine saı tek ıllıýstraııa ǵana bolyp qaldy. Mysaly, “Bizdiń kolhoz “Qyzyl tý” , “Alys jaılaýda”, “Bizdiń raport” fılmderin atap ótýge bolady. Alaıda, árbir fılm saıyn O.Ábishevtiń shyǵarmashylyǵyna tán ózindik qoltańbasy qalyptasa bastaıdy. Kelesi týyndylarynda rejısser tek oqıǵanyń syrtqy kórinisterimen shektelip qalmaı, keıipkerleriniń ómirin jan-jaqty zerttep, ishki jan-dúnıesine tereń úńilip, ómiriniń kúrdeli jaqtaryn asha túsedi.

Ásirese, alpysynshy jyldardan bastap, O.Ábishev shyǵarmashylyǵynda eleýli ózgerister bastalady. Bul eń aldymen taqyryptyń kúrdeliligi men kórkemdik sheshimin tabýdaǵy qoldanǵan beıneleý tásilderimen erekshelenedi. Sonyń nátıjesinde “Bir jazdaǵy bes kezdesý”(1965j.), “Apa”(1968j.), “Bir hattyń izimen”(1969j.), “Shahterlar áýleti”(1971j.), “Jelden júırik”(1971j.), “Absent”(1974j.), “Syn saǵaty”(1974j.), “Talǵattyń bıik aspany”(1979j.) sekildi talantty týyndylary dúnıege keledi.

Oraz Ábishevtiń shyǵarmashylyǵyna tán  bir erekshelik – qandaı da bir fılm bolmasyn, alǵy sóz nemese prologtan bastalady. Bul bir jaǵynan shyǵarmanyń aıtar oıyn, ıdeıasyn aldyn-ala metaforalyq túrde baıandaıdy. “Únemi saparda” fılminiń basynda keń dalada áńgime-dúken quryp otyrǵan shopandar, júkterin tıep kóship kele jatqan shopan ot basyn kórsetse, kúshik kezinen ádeıi qoı baǵýǵa  úıretilgen ıtterdiń túrli qyzmeti týraly áńgimeleıtin “Shopannyń dosy”(1963j) fılminde prolog retinde tún mezgili, qasqyr, ıtterdiń ulyǵany, atylǵan myltyqtyń daýysyn qoldanady. Nemese, 1964 jyly túsirilgen “Tereń izder” fılmi  de bastalýymen qyzyqty. Tańerteń uıqydan oıanǵan bala, maldy óriske aıdap bara jatqan áıel,  oınap júrgen jas balalar, adymdap basyp bara jatqan aıaqtar, sońynda qalyp jatqan izder...Kadr syrtynan dıktordyń mátini: “Bizdiń áńgimelegimiz kelip otyrǵan keıipkerimiz de bir kezderi osyndaı jalań aıaq oıyn balasy boldy. Ómir joly ońaı bolǵan joq. Biraq, qandaı jaǵdaı bolmasyn, sońynan iz qaldyrýǵa tyrysty”- dep joǵarydaǵy kórinisterge sıpattama beredi.

Alaıda, kóptegen kemshilikterine qaramaı, bul aıtylǵan fılmderdiń barlyǵynda avtordyń ystyq sezimi, onyń eń aldymen adamdy baǵalaı, qurmetteı bilý qasıeti kórinedi. Eń bastysy, bul shyǵarmalarda avtordyń jany bar. Sondyqtan olar kóńilge qonymdy, janyńa jaqyn. Óıtkeni ol fılmderde adamı jylylyq pen súıispenshilik únemi birinshi planda júredi.

Oraz Ábishevtiń shyǵarmashylyǵynda eńbek adamyn, jalpy keıipker beınesiniń kórsetilýimen alpysynshy jyldardyń orta sheninde eleýli ózgeris bastalady.  Onyń kósh basy 1965-jyly túsirilgen “Bir jazdaǵy bes kezdesý” fılmimen tyǵyz baılanysty. Sebebi, dál osy fılmnen rejısserdiń shyǵarmashylyǵynda jańa beıneleý sapasy bastalady. Bul alpysynshy jyldardaǵy sırek kezdesetin qubylys bolatyn. Fılm eń aldymen  kompozıııasymen, sondaı-aq, dramatýrgııalyq sheshimimen aıryqsha erekshelenedi. Shyǵarma kishigirim bes novelladan turady. Avtor óziniń qoıyn dápterin paraqtaı otyryp, bir jazda júzdesken bes keıipkeri týraly syr shertedi. Fılmniń beınelik jaqtary dybystyq qatarmen tolyqtyrylyp, biryńǵaı úndestik tabady.

Bes keıipkerdiń biri - shopan Hamza Aqjolov. ...Kadr syrtynda dıktor mátini oqylýda. Kenet ekranda tynyshtyq ornaıdy.  Bir kezde bul tynyshtyqty  túsiniksiz syqyrlaǵan dybys buzady.  Aýyr, yńǵaısyz júrispen tastyń ústine kelip otyryp, portsıgaryn asyqpaı oraǵan shopannyń beınesi ekrannan úlken planda kórinedi. Osy jerde keıipkerdiń eki aıaǵynyń joq ekendigi baıqalynady.

Epızodtyń sońyna deıin avtor únsiz. Aqjolov ózi týraly, eki aıaǵyn berip kelgen soǵys jaıly, kúrdeli shopan eńbegi týraly áńgimeleıdi. Keıipkerge bul áńgimeniń sonshalyqty aýyr ekendigin kóremiz. Syrttaı ustamdy, baısaldy bolyp kóringenmen, onyń ishki jan-dúnıesinde kúrdeli arpalystyń bolyp jatqandyǵy seziledi. Shopan beınesi az ýaqytta kórsetilip ótse de, kórermen jadynda qalyp qoıady. Sebebi, osy bir qysqa epızodtyń ózinde keıipker turpatynyń, minez-qulqynyń ózindik erekshelikteri, belgileri bar. Onyń bet qımyly, qımyl-qozǵalystary, kamera aldynda erkin ustaýy, tipti ar jaǵynda jaıylyp júrgen otar qoıǵa aıqaılap, ysqyrǵany keıipker tulǵasynyń ózindik qasıetin aıǵaqtaıdy. Keıipkerdiń taǵdyry ekinshi planda ashylyp jatqan sııaqty bolǵanymen, shyn máninde, eń mańyzdy iri planda kórsetiledi.

Bul fılmge deıin Ábishev shyǵarmalarynda shopan beınesi ózgeshe beınelenip kelgen bolatyn. Ekrannan tek atqa minip,  qoı baǵyp júrgen  nemese dostary, januıasymen birge otyrǵan sátterin, nemese sezd minberinen sóılep turǵan sátin kóretinbiz. Bul kadrlarda shopan beınesi kóz aldyńnan jyldam ótedi de, esińde  belgili bir erekshelikteri qalmaıdy, ıaǵnı kamera keıipkerin   “baqylamaıdy”.

Jalpy, reportaj tásilimen túsirilgen “Bir jazdaǵy bes kezdesý” fılmi jıyrma mınýttyń ishinde ártúrli mamandyq ıeleriniń: geolog, qurylysshy, kúrish ósirýshi, ınjener, shopan beınelerin, olardyń eńbek ústindegi sátterin kórsetedi. Rejısser keıipkerlerin tek jumys ústinde ǵana emes, olardyń jan dúnıesindegi qozǵalysty kórsetýdi aldyna maqsat etip qoıady. Mysaly, bir núkteden túsirilgen kúrish ósirýshi Ybyraı Jaqaevtyń beınesi kórinis tapqan kadrlarda baıaý qalyptaǵy yrǵaq  paıda bolady.  Eger buǵan deıingi shyǵarmalaryna jyldam yrǵaqty montaj tán bolsa, “Bir jazdaǵy bes kezdesý” fılminde rejısser bul ádetten boıyn aýlaq salýǵa qoryqpaıdy. Shyǵarmada montaj yrǵaǵy baıaýlaı túsedi, esesine, kamera aldynda turǵan keıipkerin jiti “baqylaıdy”. Osynyń nátıjesinde Y.Jaqaevtyń beınesi ol týraly jazylǵan ocherk, maqalalar men kitaptardaǵydan góri, ózge qyrynan kórinis tabady. Sebebi, fılm avtory sharýashylyq ozattaryn kórsetetin nemese ol týraly jazylǵan maqalalarda ábden jattandy bolǵan, kótermeleı, ásireleı aıtylǵan madaqtaý sózderinen góri, keıipkerdi kúndelikti jumysynyń bir sátin shynaıy, derekti túrde beıneleýge tyrysady. Ekrandaǵy atyn erttep jatqan 76 jastaǵy Jaqaev, kúrish dalasyn aralap kele jatqan, ásirese, jumys ústindegi kórinister kadrdyń syrtynan aıtylatyn kóp sózden góri áseri anaǵurlym kóp. Ásirese, keıipkerdiń árbir qımylyn qalt jibermeı, baqylaýmen bolatyn eńbek etý sátterinde derektilik nyshan basym.  Ketpenin joǵary-tómen siltegen qoldarynyń árbir qımyl-qozǵalysy, kúnge kúıgen qońyrqaı júzi, mańdaıdan aqqan ter, bári-bári kamera nazarynan tys qalmaıdy. Iaǵnı, obektıv aldyndaǵy shynaıylyq absolıýtti túrde kórinis tabady.

Shyǵarmada sóz jáne ekrandaǵy kórinis birin-biri tolyqtyryp, tutas bir arnaǵa quıylyp jatady. Rejısser fılmniń óne boıynda sózdi az qoldanady. Kadr syrtynan aıtylǵan sóz  ekrandaǵy qımyl-qozǵalyspen ushtasyp jatpasa, bir-biriniń mán-maǵynasyn asha túspese, bos sóz, bos kórinis bolyp qalatyny belgili. Onyń ústine tópeleı aıtyla beretin kóp sóz kórermendi mezi etip jiberedi. Sondyqtan, avtor sózdi az qoldanyp, keıipkerleriniń jumys sátindegi shynaıy beınesin jıirek kórsetedi. Mysaly, Mańǵyshlaqtaǵy munaıshylar eńbegin kórsetetin kadrdy alaıyq. Qyzý jumys ústindegi munaıshylardyń ábden sharshaǵan júzderi, shańǵa kómilgen qoldary, tula boıy kóp sózdi suhbattan góri maǵlumatty anaǵurlym molyraq jetkizedi. Iaǵnı, rejısser fılmniń mazmunyn, aıtar oıyn kadrdyń  óziniń ishinen ashýǵa tyrysady. Kamera keıipkerleriniń  jumys sátindegi beınesin baqylaýdan jalyqpaıdy. Olardyń keıbir qımyl qozǵalysy, iri planmen alynǵan bet-júzi arqyly minez-qulqynan habar beretin belgilerdi kóremiz.

Fılmdegi ushqary kózge egjeı-tegjeıli baıandaýdaı bolyp kórinetin baısaldy montaj, ómir kórinisterine eshqandaı qosymsha ár, ústeme boıaý jaǵyp jatpaıtyn bul qarapaıym kadrlardyń  áseri mol. Fılmde baıandalatyn bes keıipkerdiń fotografııalary eń basynda jeke-jeke kórsetilse, al sońynda ondaǵy beıneler qozǵalysqa enedi. Iaǵnı, fılm basyndaǵy bizge beımálim keıipkerlerdiń árqaısysy  ózine tán ereksheligimen, minez-qulqymen kórermen júregine jol tabady.

Bul týyndy jaıly O.Ábishevtyń ózi bylaı deıdi: “Bir jazdaǵy bes kezdesý”- ujymdyq portret jasaýǵa umtylǵan talpynys edi. Bul tek  bes kezdesý ǵana emes, bes túrli taǵdyr, minez-qulyq, bes túrli adamnyń ekran aldynda ashylýy, sonymen birge, adamdyq qasıeti jaǵynan olardyń bir-birine uqsaýy.  Bul keıipkerlerdiń bári de óz eńbegin súıedi. Sózge sarań, aqyldy Y.Jaqaev, jigerli de qaıyrymdy H.Aqjolov, ǵalym-ınjener Tákejanov- ártúrli mamandyq ıeleri, Qazaqstannyń ár túkpirinde eńbek etip júrgen jandar. Biraq, olardyń barlyǵyna tán ortaq bir qasıet  - óz mamandyǵyna adal berilgendik.

Al, ónertaný ǵylymynyń kandıdaty, belgili kınosynshy K.S.Smaılov bylaı deıdi: “Jalpy, Orekeńniń jaqsy adamdarmen kezdesýde joly bolǵysh. “Bir jazdaǵy bes kezdesý” fılminde sol jyldary esimi áli belgili bola qoımaǵan jastarmen, ártúrli mamandyq ıelerimen júzdesedi. Sýretkerge tán sezimtaldyqpen bul keıipkerlerdiń árqaısysynyń taǵdyry men ómir jolyn aldyn-ala boljaǵandaı. O.Ábishev árqashan óz ýaqytynyń keıipkerlerin qatelespeı, dál taýyp otyrdy”.

Al, 1965 jyly túsirilgen “Tyń ólkesinde” fılmi kishigirim  úsh novelladan turady. Fılmde kórsetilgen oqıǵalar Qazaqstannyń árqıly jerinde ótkenimen, jınaqtaı kele tyń ólkesiniń birtutas beınesi paıda bolady. “Kóktemdi qarsy alý” atty birinshi bóliminde Qostanaı óńirindegi qys mezgilin, qar toqtatyp jatqan traktorlar, topyraq zertteý laboratorııasynda eksperıment júrgizip jatqan qyzmetkerler, Kókshetaýlyq shopandardyń eńbegin baıandaıdy. Al, ekinshi bólimi “Kún tártibinde - turmys” dep atalynady. Munda elınograd oblysyndaǵy halyqty kúndelikti turmysqa qajetti zattarmen qamtamasyz etý  qyzmeti beınelense, “Kınoreportajdar” atty úshinshi bóliminde Ekibastuzdaǵy kómir óndirý, Kókshetaýdaǵy ormanshylar eńbegin kórsetedi. Bul fılmderdiń qaısysynda bolmasyn birinshi planynda keıipkerdiń tulǵasy, onyń qajyrly eńbegi turady. Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, keıipkerler fılmniń taqyrybyn ashyp kórsetý úshin qajetti belgiler tiziminiń quramynda kórsetilmeıdi. Kınoobektıvke ilingen kez-kelgen adam – meıli ol qurylysshy, shopan, ınjener, tyń ıgerýshi bolsyn nemese ekranda jalt etip paıda bolyp, qaıta kórinbeı ketse de – ol keıipker áıteýir bir ereksheligimen kórermenniń esinde qalyp qoıady. Mysaly, “Tyń ólkesinde” fılminde kıim dúkeninde kostıým kıip kórip jatqan jas jigitti nemese mýzyka aspabynda oınap otyrǵan stýdentti kórsetetin kadrlar bar. Bul – tizbektelip ótip jatqan kóp kórinisterdiń biri. Alaıda, túr-turpatymen, qımyl-qozǵalysymen ol keıipkerler sońynan áıteýir bir belgi qaldyrady. Bul – eń aldymen, rejısserdyń fılm taqyrybyna, ondaǵy kórinisterge jiti mán aýdaryp, jaýapkershilikpen qaraýynyń nátıjesi.

Derekti kınonyń bir ereksheligi - respýblıka ómirinde bolyp jatqan eleýli oqıǵalar men halyq arasynan shyqqan kórnekti tulǵalar beınesin ekranda qaldyrýy. O.Ábishev óz fılmderiniń keıipkerlerin óte qatań túrde tańdaıdy. Bul keıipkerlerdiń ómirbaıany men portretin aqparattyq túrde baıandamaı, beınelik júıede kórsetedi. Sonymen birge, bul beınelik júıe ábden qalyptasqan jattandy trafaretke aınalmaıdy. Árbir fılm, árbir keıipker ózindik ereksheligimen kóz tartady. Osyndaı shyǵarmalarynyń biri – “Shahterlar áýleti”(1971j.) fılmi.

Bul fılm Qaraǵandy kómir basseıniniń negizin qalaýshylarynyń biri, seksen eki jastaǵy B.Qundaqbaev pen onyń isin jalǵastyryp kele jatqan urpaǵy jaıly, Qaraǵandy shahtasynyń keshegi men búgingi kúni týraly áńgimeleıtin eki urpaqtyń ómirin jyr etken epıkalyq dastan deýge bolady. Mundaǵy barlyq oqıǵa B.Qundaqbaev arqyly órbip otyrady. Fılmdi shartty túrde eki novellaǵa bólip, birinshisin - “Qart shahter”, ekinshisin - “Erliktiń jalǵasy ” dep ataýǵa bolady.

Fılmde B.Qundaqbaevtyń ómirinen alynǵan oqıǵalardy qurǵaq baıandap qana qoımaı, onyń ishki jan-dúnıesine barlaý jasalady. Keıipker bylaı deıdi: “Qart adamdar - tiri arhıv qoı. Ómirden  kórgeni, bilgeni, kókeıge túıgeni, istegen jumystary keıingi urpaq úshin úlken sabaq... ”

B.Qundaqbaevtyń ómiri týraly jazylǵan “Ómir mektebi” romanynyń avtory, belgili jazýshy S.Muqanov: “Men  Qundaqbaevtar januıasyn óte jaqsy bilemin. Balabekpen 53 jyl buryn kezdesip, dostasyp kettik. Minez-qulqynyń beriktigimen, jeke basynyń ózgelerge úlgi bolarlyqtaı  kóptegen qasıetterimen maǵan rýhanı kómek berdi. Balabek óziniń ónegeli ómirinde kóp jaqsy ister atqardy. Jalpy, bul úlken romannyń taqyryby. Áke isin jalǵastyryp, eńbek etip júrgen tárbıeli urpaq ósirdi”-dep jalǵastyrady. Ári qaraı ekrannan qart shahterdyń uldary Kamal, Qýan, Rahmetolla, qyzy Rozanyń beıneleri kórinis tabady.

Bir kezderi B.Qundaqbaev dıplomdyq jumysynda kómir óndirýdiń jańa tásilin usynyp, ony is júzinde qoldanýǵa múmkindigi bolmaı, otyz bes jyl ótken soń, tuńǵyshy Kamal joldastarymen birge bul tásildi iske asyryp, óndiriske engizdi. “Balabektiń búkil ǵumyry – tynbaı izdenispen  ótip keledi. Bul qasıeti uldaryna da darydy”-deıdi avtor. Rejısser Qundaqbaevtar áýletiniń ómirbaıanyn baıandaýmen ǵana shektelip qalmaı, sol arqyly alyp shahtanyń búgingi kúngi tynysyn kórsetedi. “Árbir óndiris ornyndaǵydaı bizdiń shahtanyń da óz problemalary  bar. Onyń biri - kishi mehanızaııanyń óndiriske engizilýi...”-deıdi Kamal. Qyzý eńbek ústindegi shahterlardy, olardyń arasyndaǵy Qýan, Kamal, Rahmetollany kóremiz.

Oraz Ábishev keıipkerleriniń beınesin olardyń ómirinen alynǵan oqıǵalar men eńbek kórsetkishterin tizbektep shyqpaı, qurǵaq sózdi tópelemeı, ózge tásilmen ashady. Bul tásil - fılmniń dramatýrgııasy, tartysy. Mysaly, “Bizdiń qalada” fılminde úlken uly Serǵazynyń orta mektepten soń Balhashta qalmaı, ózge qalaǵa ketkisi keletinine qynjylatyn Á.Álimjanovtyń oıy, ishki jan-dúnıesindegi “qımyl-qozǵalys” arqyly órbite otyryp, shyǵarma taqyrybyn ashsa,  “Shahterlar áýletindegi” negizgi tartys - áke bastap, uldary jalǵastyryp kele jatqan kishi mehanızaııanyń óndiriske engizilýi. Rejısser fılmniń  dramatýrgııalyq qurylymyn osy konflıkt negizinde quraıdy. Bul ekrandaǵy keıipkerlerdiń tolyqqandy ashylýyna yqpal etedi.

“Qaraǵandy qalasynda ótken eńbek adamdary týraly túsirilgen fılmderdiń 1-shi Búkilodaqtyq kınofestıvalinde “Shahterler áýletin” “Maıqudyq” shahtasynda kórsetýge tıisti boldyq. Sebebi, fılmniń kópshilik kórinisterin osy “Maıqudyqta” túsirgenbiz. Derekti áńgimemizdi keıipkerler qalaı qabyldar eken dep qatty tolqydym. Fılmniń sońǵy kadrlary bitkende, zalda sham jaǵylyp, biraz ýaqytqa deıin tynyshtyq ornady. “Kóńilderinen shyqpady ǵoı” dep oıladym. Bir ýaqytta: “Kamal, kınoda da týra ómirdegideı shyǵypsyń. Rahmetolla, sen de! Bárinen de buryn aqsaqaldy aıtsańshy!”- dep jarysa sóılegen qýanyshty daýystardy estigenimde ǵana ıyǵymnan aýyr júk túskendeı boldy”,- dep rejısserdiń ózi eske alady.

1972 jyly Gorkıı qalasynda eńbek adamy jaıly túsirilgen fılmderdiń 2-shi Búkilodaqtyq kınofestıvali bolyp ótti. Festıvalda 8 kórkem sýretti fılm jáne 26 derekti fılm kórsetildi. B.Rychkovtyń “Jumysshy toby týraly poema”, “Valmırlik qyzdar” (s.avt.A.Lennysh, rej. Semekıst), “Naryn kúndeligi”(s. avt. A.Vıdýgırıs), “Antraıt”(sı. Avt. E. Volodarskıı, rej. A. Sýrın) taǵy da basqa fılmdermen birge O.Ábishevtiń “Shahterlar áýleti” de bar edi. Kınofestıvalda ádilqazylar alqasynyń múshesi bolǵan, belgili aktrısa Inna Makarova bylaı dep jazady: “...Sátti shyqqan fılmderdiń qataryna jas rejısser A. Sýrınniń “Antraıt” fılmin engizýge bolady. Bul týyndy óziniń rýhanı ereksheligi jóninen “Shahter minezi” (“Kıevnaýchfılm”) men qazaq stýdııasy shyǵarǵan “Shahterlar áýleti” fılmderine jaqyn. Bul derekti shyǵarmalarda tek kombaındar men jańa tehnıka týraly emes, shahterlardyń ózara qarym-qatynasy, olardyń óz eńbegin qurmettep, maqtan tutatyny jaıly baıandaıdy. Eń bastysy, men úshin ekrannan keıipkerler júzin “iri planda” kórip, olardyń rýhanı ishki dúnıesine úńilip, árbir oı “qozǵalysyn”seziný qyzyqty boldy...”

Atalmysh kınofestıvalda O.Ábishevtiń “Shahterlar áýleti” birinshi júldege ıe boldy. Sonymen birge”Shahterlar áýleti” - 1974 jyly Qazaq SSR Memlekettik syılyǵyna ıe bolǵan O.Ábishevtiń tórt fılminiń biri. Memlekettik syılyqqa ıe bolǵan shyǵarmalardyń biri -1970-jyly túsirilgen “Arman araly” fılmi (oper. F.Absalıamov, V.Arystanbekov) rejısserdyń shyǵarmashylyǵynda eleýli oryn alady.

O.Ábishev shyǵarmashylyǵynyń ózindik ereksheligi - onyń ulttyq negizinde, halyq danalyǵyn, ómirin ekranda kórkemdik formada beıneleýinde. Árıne, óner jolynda ońaı keletin jeńister bolmaıtyny belgili. Árbir fılm tynbaı etken eńbektiń arqasynda, kúmán men úmit, sáttilik pen jeńilisterdiń arpalysy negizinde paıda bolǵan ómirlik tájirıbe arqyly dúnıege keledi.

O.Ábishevtiń aýyl sharýashylyǵy, eńbek adamdary týraly túsirgen barlyq fılmderindegi negizgi taqyryp - adam men tabıǵat, ol ekeýiniń ózara baılanysy týraly ekendigine kýá bolamyz. ”Arman araly” da osyndaı shyǵarmalardyń biri.

Fılm sýsyǵan Qyzylqum shólin yrys mekenge aınaldyryp jatqan adamdardyń erlik eńbegi, olardyń jan dúnıesindegi aqyndyq sezim men armanshyldyqty jetkize bilý arqyly qarapaıym sheshim tabady. Rejısser qarapaıym eńbek adamynyń úırenshikti eńbek tynysynan kúndelikti kózimiz kórip júrgen baıyrǵy detaldardan baıypty oı, shyraıly poezııa taba biledi. Ábishev árbir fılmniń kórkemdik sheshimin árqalaısha tabady, ártúrli formadan izdeıdi. ”Arman araly” fılmi de tek qarapaıym eńbek adamdarynyń kúndelikti eren eńbegin kórsetip qoımaı, oǵan názik lırızm men poetıkalyq lep beredi. Fılmniń bastalýy-aq osyǵan dálel bolady.             Ekranda aqsaqal nemereleri arasynda ańyz-áńgime aıtyp otyr. ”Bul óte ertede bolǵan eken. Qum sýyrylyp turǵan shóldi dalada bir atty adam kele jatady. Bul jerdiń qumynyń ystyqtyǵy sonshalyq, qustar qanatyn kúıdirip, jan shydamas aptap ystyqtan jerge qulap jatady eken. Aınala sheksiz jatqan qum dala. Biraq, atty adam jolyn jalǵastyra beredi. Bir kezde betinde jazýy jyltyraǵan úlken tasty kóredi. Aram nıetti sıqyrshy jer betiniń baılyǵyn osy tastyń astyna tyǵyp qoıǵan bolatyn. Eger ony kimde-kim kóterip, betin ashsa, halqyna baqyt pen orasan zor baılyq ákeletin kórinedi. Jańaǵy jalǵyz atty batyr ózge batyrlardy shaqyryp, bári birigip, halqyna baqyt ákelgen eken”, - dep aqsaqal aýzymen aıtylǵan ańyz-áńgime fılmniń bolashaq aıtar oıyn belgileıdi. ”Bizdiń Qyzylqum baılyǵy áli de jer astynda jasyrýly jatyr. Biraq, búgingi batyrlar, senderdiń ákeleriń men aǵalaryń tabıǵattyń qara kúshimen arpalysyp, jeńip shyǵýy kerek”, - dep aıaqtalǵan aqsaqal áńgimesi arqyly búgingi kún kórinisine aýysady. Ári qaraı fılm shopan Demeý Jaıqybaevtyń bul jerdiń qalaı qutty mekenge aınalǵany týraly eske alý áńgimesimen jalǵasady. Ekrannan baqshada jumys istep júrgen aýyl aqsaqaldaryn, jaıqala ósken aǵashtar, syldyrap aǵyp jatqan aryqtaǵy sý, aǵash otyrǵyzyp jatqan mektep oqýshylaryn kóremiz.

“Eń birinshi bolyp bul jerge ferma bastyǵy Q.Qunanbaev keldi. Ol shyn mánindegi armanshyl edi. Sol jyldary kúrish sovhozynan bólinip, batpaqdalaǵa kelgenimizde, mynaý aqshańqan úıler, aspanmen talasa boı kóterip turǵan jasyl aǵashtar týraly kim oılapty. Sodan beri birneshe jyl ótti. Kári demeı, jas demeı bári de jalyqpaı eńbek etedi. Qoıdan qolym bosasa boldy, týǵan jer topyraǵy ózine tartady da turady”, - deıdi shopan.

“Bul - tańqalarlyq ǵajaıyp adamdar ólkesi. Olar tek kúrish ósirýshi nemese shopan ǵana emes, sonymen birge armanshyl da aqynjandy. Óz qoldarymen sýsyǵan qum arasynda úlken arman aralyn ornatty”, - dep aıaqtaıdy rejısser.

Osylaısha “Arman araly” ǵasyrlar boıǵy ata-baba armanynyń oryndalyp, shóleıt dalanyń jasyl ólkege aınalǵanyn kórsetedi. Bul fılmniń ón boıyndaǵy názik lırızm men poetıkalyq lepti O.Ábishevtiń 1971 jyly túsirgen “Jelden de júırik” fılminen de kóremiz.

Fılm oqıǵasy jas balanyń áńgimesi, onyń armany, jaqsylyqqa umtylýy, elikteýi retinde túsirilgen. Baýyrjan óziniń dostary jáne jylqy malyna degen qushtarlyǵy, at ústine otyra bilýge baýlyǵan ozat shopan Bekbosyn Hasenov týraly áńgimeleıdi. Fılm jas balalardyń alǵashqy eseıý joly men eńbekqorlyǵyn, ómir mektebiniń alǵashqy baspaldaqtarynan ótýi jaıly syr shertedi.

Alǵashqy kadrlerden “kókpar” tartysyp júrgen balalardyń ý-shý daýsyn, jylap otyrǵan kishkentaı bala, atty erttep jatqan bozbala, bıe men qulyn kórinisterin kóremiz. “Men de kishkene kezimde myna balalar sekildi kókpar tartysyp, er-toqymymen birge at ústinen sypyrylyp túskende jábirlengenim sonshalyq, kóz jasyma erik beretinmin”,- dep bastaıdy Baýyrjan óz ángimesin. Mine, Baýyrjan franýz páni sabaǵynda otyr. “Kim bolǵym keledi” degen taqyrypqa mazmundama jazbaq. “Bireýi -mehanık, endi bireýi ushqysh bolam deıdi. Al, men ózimizdiń Bekbosyn Hasenov sekildi jylqyshy bolǵym keledi dep jazdym... ”

Fılmde Baýyrjan Bekbosyn atasymen birge Lýgovoı jylqy zavodyna baryp, savhoz úshin asyl tuqymdy jylqy tańdaǵanyn, sol saparynda áıgili Absentti kórgenin aıtady. Absent jaıly keıin, 1974j. rejısser óziniń ataqty fılmin túsirdi.

“Jelden de júırik” fılmi eń aldymen avtordyń tabıǵatqa, shetsiz-sheksiz jatqan qazaqtyń keń dalasyna, qońyr salqyn samal jeline, jelden de júırik sáıgúligine degen súıispenshiligimen, ystyq mahabbatymen erekshelenedi. Keıipkerdiń áńgimesi, oılary, armany fılm kórinisterimen bite qaınasyp, poetıkalyq lep pen shynaıylyq saryn engizedi.  Fılm Baýyrjannyń “Meniń atam “jigittiń eki ákesi bolady deıdi, biri - týǵan ákesi, ekinshisi - at ústine otyrýǵa úıretken adam... ” - degen sózderimen támamdalady.

“Arman araly” fılmindegideı “Jelden de júırik” fılminiń keıipkerleri armanshyl, ómirdegi bar jaqsylyqqa umtylǵysh. Ol oı-arman ekranda shynaıy, nanymdy kórinis tabady.

Joǵaryda aıtyp ótken “Shahterlar áýleti”, “Arman araly” fılmderimen birge “Jelden de júırik”, “Muqan Tólebaev”  fılderi 1974-jyly Qazaq SSR Memlekettik syılyǵyna ıe boldy.

O. Ábishev shyǵarmashylyǵyna kóz sala otyryp, ásirese 1960-shy jyldardyń ekinshi jartysy men 1970-shi jyldary naǵyz sheberlik shyńyna jetip, qandaı da bir taqyrypty ashýda bolmasyn, qandaı da bir keıipkerdiń ishki jan-dúnıesin, minez-qulqyn kórsetýde bolmasyn, naǵyz joǵarǵy kásibı deńgeıge jetkenine kýá bolamyz. Bul jyldary qazaq halqynyń alys-alys ǵasyrlardaǵy tas betterine qaldyrǵan jazýlary men tańbalarynan bastap búgingi kúnge deıingi mádenıetiniń órkendeýi jaıly túsirgen “Ashyq alaqan syry”(1969j), “Tastaǵy tańbalar”(1968j), “Tarıhpen tildesý”(1973j), óner taqyrybyndaǵy “Muqan Tólebaev”, “Kenen Ázirbaev”, fılosofııalyq oılarǵa toly “Absent”, “Bir hattyń izimen”, halyq batyrlaryna arnalǵan “Talǵattyń bıik aspany”, “Qajymuqan” sııaqty derekti shyǵarmalary dúnıege keldi.

1974 jyly  bir bólimdi “Sapardyń jalǵasýy”(oper.V. Vasılchenko) fılmin túsiredi. Kınoocherkte Semeı oblysyndaǵy ”Qarakól” sovhozynyń shopandary B.Janasylov pen S.Jaqsybekovterdiń beınesi kórinis tabady.

Ekrannan qys pen kóktem mezgilinde ýildeı soqqan qystyń qatygez borany men úzdiksiz jaýǵan jańbyr astyndaǵy   shopannyń qajyrly eńbegi beınelenedi. Mine taǵy da bir kóktem keldi. Jańa týǵan qozylardy tamaqtandyryp, aıaqqa turǵyzý sekildi sharýalar tolyp jatyr. Bul - qysy-jazy qaıtalanyp otyratyn shopan eńbegi. Ocherk ózara áńgimelesip kele jatqan jas jigitter men qyzdar,  jaıylyp júrgen otar kórinisterimen aıaqtalady.

O.Ábishev 1977-jyly “Sapardyń jalǵasýy” fılmimen rýhanı úndes eki bólimdi “Syn saǵaty” atty pýblııstıkalyq derekti fılmin túsiredi. 1976-1977 jyldary Qazaqstanda buryndy-sońdy bolyp kórmegen,  ásirese, mal sharýashylyǵyna orasan zor taýqymet ala kelgen qatty qys boldy. Rejısser fılmniń túsirilý tarıhy týraly bylaı deıdi: “Mádenıet mınstri Láılá Ǵalymjanova shaqyrady degenge barsam, ”Oreke, qys qatty bolyp jatyr. Shopandar erlik eńbek etýde. Soǵan baılanysty fılm túsirý kerek bolyp otyr”, - degen emeýrin bildirdi. Bul - aqpan aıynyń basy bolatyn. Qystyń biraz bóligi ótip ketken. ”Jastar bar emes pe? Solardy jiberińizshi”, - dep edim, ol kisi: ”Oreke, ol jastardyń kópshiligi qoıdan qorqady (ázildeıdi). Til bilmeıdi. Onyń ústine siz adamdarmen til tabysa bilesiz, ekonomıkamen jaqsy tanyssyz”, - dep kónbeske qoımady. Sodan birneshe operatormen fılmdi túsirip shyqtyq.

...Ekranda saqyldaǵan sary aıaz. Bel omyrtqadan keletin qalyń qar. Alaı-dúleı burqasyn. Jol boıy jem-shóp tıegen mashınalar legi. En dalada saıysqa túsken eki myqty: boran men adam. Boran ekilene soqsa, Adam bar qaıratyna minip, órlene, órshelene túsedi...

Fılmniń  alǵashqy kadrlary-aq dúleı qystyń atmosferasyn engizedi. Ekrannan estiletin mashına, traktor motorynyń gúrildegen daýysy, kólikterin jol ústine qaldyryp, taıaý jerdegi eldi mekenge jylynýǵa júgire basyp bara jatqan júrgizýshiler,  aldynda qar tazalap, jol ashyp kele jatqan traktor, sońynda shóp tıegen mashınalar kórinisteri óziniń keń kólemdiligimen áser qaldyrady. Kelgen shópti túsirip, qoılarǵa jem-shóp salyp jatqan shopandar eńbegin táptishtep, egjeı-tegjeıli kórsetedi. Árbir kóriniske qoldanatyn mýzyka harakteri ekrandaǵy kórinispen saı kelip, fılmniń áserliligin arttyra túsedi. Kamera qozǵalysy men montaj yrǵaǵy, ekrandaǵy oqıǵa kórinis mazmunynan týyndap jatady.

Fılmniń óne boıy birde qysyp, birde bos jiberetin “serippedeı” áser qaldyrdy. Mysaly, ekrandaǵy saqyldaǵan sary aıaz, ýildeı soqqan boran kórinisteri shırata tússe, al, jaıma shýaq ashyq kún kadrlary kerisinshe bosańsytady. Bul - árıne, atmosferany sátti bere bilgen operator jumysynyń sheberliginiń nátıjesi. Osyǵan oraı, fılm montajynyń yrǵaǵy birde jyldam  bolsa, endi birde baıaýlaı túsedi.Sonymen birge, rejısser naqty bir adamdarǵa, sharýashylyqqa akent jasamaı, Qazaqstannyń búkil oblystaryn qamtyp, sholý júrgizedi.

Ekrannan kóptegen shopandar erte túsip, uzaqqa sozylǵan qys aılarynda basynan ótkergen qıyndyqtar týraly áńgimeleıdi. Mysaly, jas shopan Q.Jylqybaev  borandy túnderdiń birinde otardyń jáı-kúıin bilýge qoraǵa kirip, qaıtadan shyǵa almaı, úsh táýlik boıy qamalyp qalǵandyǵyn baıandasa, F.Qadyrbaev mundaı qysty 1969-jyldan beri kórmegendigi týraly aıtady. Bul aıtylǵan sózder ekrannan búkil respýblıka shopandarynyń atynan aıtylyp turǵan sekildi áser qaldyrady.

“Tipti, bizder de fılm túsirer aldynda dál osyndaı kóriniske tap bolamyz dep oılaǵan joq edik. Túsirý jumystaryn naýryz aıynda bastadyq. Sonyń ózinde búkil Qazaqstan jerinde alaı-dúleı burqasyn soǵyp, qatty aıaz bolyp turdy. Júrgizýshiler mashınalaryn jol ústine tastap, jaqyn jerdegi eldi mekenderge barýǵa májbúr bolǵanyn, shopandardyń tipti qysqa ýaqyttyń ózine otardan kóz jazbaý kerek ekendikterine kýá boldyq. Qoı qoralaryn qar basyp qalyp jatty. Kınokameralarymyzdy muz qaryp, plenkalarymyz kádimgi shyny sekildi synyp jatty. Al, jigitter qoldaryn úsitip alyp, kamera ustaýǵa múmkindigi bolmaı qalǵan kezder de boldy. Alaıda, túsirý toby óz jumystaryn jalǵastyra berdi, - dep O.Ábishev uzaqqa sozylǵan qystyń álegi týraly áńgimeleıdi.

Sol jyly “Vechernıaıa Alma-Ata” gazeti bylaı dep jazdy: “Qazaqfılm” stýdııasyna KSRO Memlekettik Kıno komıtetiniń ótken jylǵy qatal qysta Qazaqstandaǵy mal sharýashylyǵymen aınalysatyn adamdardyń eren erligi týraly túsirgen ”Syn saǵaty” fılminiń túsirý tobyna batyldyǵy men shynaıy reportajy úshin alǵys jarııalaǵan telegramma keldi. Fılmdi qoıýshy rejısser Qazaq SSR-nyń halyq ártisi, Memlekettik syılyqtyń ıegeri O.Ábishev jáne  operatorlar aýa-raıynyń kúrdeli jaǵdaıynda túsirip shyqty. Olardyń kınokameralary, tipti, qatty boran kezinde de  tynbaı jumys istedi”

Osylaısha O.Ábishevtiń “Syn saǵaty” qarapaıym eńbek adamdarynyń tabıǵattyń dúleı kúshimen arpalysyp, jankeshti eńbegin, batyldyǵyn  beıneleıdi.

O.Ábishev derekti kınoda eńbek etken jarty ǵasyrlyq ǵumyrynda qanshama keıipkerlermen júzdesip, qanshama fılmder túsirdi. Sondaı keıipkerlerdiń biri - “Máýkenniń ata mekeni” fılmindegi otyz jyl avtodúken júrgizýshisi bolyp eńbek etken Máýken Anaev. Rejısser fılmniń taqyryptyq sheshimin  Máýkenniń áńgimesi  arqyly júrgizedi.

Rejısser bul týyndyda da júrgizýshi Máýken,  shopandar týraly qurǵaq baıandamaı, aıtar oıyn belgili bir kórkemdik júıege engizedi. Ekrannan  únemi jol ústindegi, shopandar arasyndaǵy Máýkendi kóremiz. Sol arqyly qazaqtyń keń dalasyna, ondaǵy qarapaıym sharýa adamdaryna, olardyń eńbegine panorama jasaıdy. ”Máýken ózin ózi bilgeli, myna dala aptap ystyqtan kóz ashqan emes. Qoı sharýashylyǵynyń eńbegi eshqashan da jeńil bolyp kórgen emes. Shopan – sharshaý-shaldyǵý degendi bilmeıtin, tabıǵattyń surapyl qubylystary aldynda aıylyn jımaıtyn batyl adamdar...” - degen sııaqty sózder fılm atmosferasyn, mazmunyn, aıtar oıyn asha túsedi.

O.Ábishev fılmderiniń bir ereksheligi - bastaýy men aıaqtalýynyń tolyqqandy maǵyna berýi. Bul erekshelik 1975 jyly túsirgen “Jetisý juldyzdary” fılminde  kezdesedi (oper.Ian Von-Sık). Shyǵarma Taldyqorǵan oblysyndaǵy qoı sharýashylyǵy, jastar brıgadasy, shopan eńbegi týraly poetıkalyq formada áńgimeleıdi.

Al, eki bólimdi “Ysqaqovtyń on ekinshi bıigi” (oper. V.Nýsımbekov) fılminde shopan beınesin kórsetý ózgeshe ekenin kóremiz. Onyń aýyr da kúrdeli jumysy derekti túrde,  shynaıy keıipte beınelenedi. Fılm Betpaqdala óńiriniń qolaısyz jaǵdaıynda eńbek etip júrgen Soıalıstik Eńbek Eri Satan Ysqaqovtyń otbasy, eńbegi týraly áńgimeleıdi. Fılmnen birde-bir ınsenırovkalyq kadrlardy kezdestirmeımiz. Shopan týraly túsirilgen keıbir fılmderdegideı jadaǵaı maǵlumattyq minezdeme kórinbeıdi. O.Ábishevtiń bul shyǵarmasynda stılıstıkasy, beıneleý tásilderi, rakýrs, montaj yrǵaǵy da ózgeshe. Kadr syrtynan aıtylǵan  shopannyń ómirbaıany jónindegi maǵlumattarynan ózge, jora-joldastarynyń áńgimesinen keıipkerdiń bitim-bolmysy anyqtala túsedi. Olardyń árqaısysynyń kamera aldynda ózin ustaýy, sóıleý máneri, daýys yrǵaǵy, aıtqan sózderi Ysqaqov beınesin ashýǵa qosymsha kómek beredi, ári tolyqtyrady.

Eńbek adamyna arnalǵan fılmderdiń biri – 1984-jyly operator K.Amanbaevpen birge túsirgen “Qalybaı baǵy” fılminde Qyzylorda oblysynyń soltústiginde paıda bolǵan jap-jasyl oazıs, ony óz qolymen turǵyzǵan shopan, búginderi kózi joq Qalybaı Bekmurzaevtyń isin jalǵastyryp kele jatqan urpaǵy jaıly baıandaıdy. Qum sýyrylyp turatyn shól dalany adamnyń óz qolymen jap-jasyl aımaqqa aınaldyrýy - jankeshti eńbektiń nátıjesi ǵana emes, sonymen birge ómirge, adamǵa degen úlken mahabbattyń nyshany edi. Fılmniń eń basty oıy - adam men onyń ulaǵatty isi ǵasyrlar boıy izin joǵaltpaıdy, árqashan ony jalǵastyrýshylar tabylady.

“Jıyrma jyl boıy halyq bul jerdi “Qalybaıdyń baǵy” dep atap keledi. Buryn shól dalada aǵash otyrǵyzyp, baý-baqsha ósirý ǵajaıyp ertegideı bolyp kórinetin... Maıdannan oralǵan Q.Bekmurzaevtyń basty armany-bulaq kózderi ornalasqan jerde baý-baqsha ósirip, jap-jasyl aımaqqa aınaldyrý edi. Basynda kórshileri bul oıyna senińkiremeı, keleke-mazaqqa aınaldyrdy. Alaıda, alǵan betinen qaıtpaı, on jyl boıy etken eńbeginiń arqasynda, shól dalaǵa jan bitti”, - dep bastalady fılm.

Ekranda paıda bolǵan Qalybaıdyń fotografııadaǵy beınesi  keıipkerdiń tiri kúnindegi beınesi sııaqty áser qaldyrady. Sońyna deıin ekrandaǵy oazıspen birge Qalybaıdyń ózin kórip, sezgendeı bolasyń. Bul -eń aldymen, kórinister men dıktor mátininiń mazmuny ushtasyp, biryńǵaı bolyp ketýiniń nátıjesi. Rejısser jasyl baqty birde alystan, birde jaqynnan, ártúrli rakýrspen kórsetedi. Endi birde baqtyń ózimen tikeleı betpe-bet kezdesip, árbir aǵashyn, jemis-jıdegin kórip, kýá bolamyz. «Mynaý qýrap qalǵan jansyz aǵashtar - nemquraılylyq pen salǵyrttyqtyń kýási. Bul adamdar meniń kózime qalaı qaraıdy? Joldasym árbir aǵashqa qanshama eńbegin, mańdaı terin, qanshama jyldaryn sarp etti. Endi, mine, salǵyrttyqtyń sońy ne kúıge ákelgen?”-deıdi Qalybaıdyń áıeli Qamar apaı. Sebebi, bir kezderi Qalybaı otyrǵyzǵan aǵashtary bar jer basqa sovhozǵa berilgen. Qamar olardyń kútýsiz qalǵan jaıyn kórip, kúıine áńgimeleıdi. Joldasynyń kózi ketse de, bastaǵan tamasha isin óltirmeı, baǵyp-qaǵyp, balalarymen birge kóziniń qarashyǵyndaı saqtaýda. Fılmde baqta eńbek etip júrgen Qamar men balalary, nemereleriniń árbir qımyly táptishtep kórsetiledi. “Kúz jaqyndaǵan saıyn Qalybaı baǵynda sazdy áýendi jıi estısiń. Shól dala úshin tańǵajaıyp jemisterdi jınap alý úırenshikti is bolsa da, bul ýaqyt Bekmurzaevtar úshin eń bir qýanyshty sát”, - deıdi avtor. Ekrannan keń dastarhan basynda mol jemisten dám tatyp otyrǵan kórshileri men nemerelerin kóremiz. Iaǵnı, Qalybaıdyń bir kezderi  talaı jyl mańdaı terin tókken eńbeginiń jemisin onyń urpaqtary, búkil aýyl kórýde”, - deıdi rejısser. Fılm sońynda qýraǵan shól dalanyń qaq ortasynda ornalasqan jap-jasyl oazısti kóremiz. Alystan ol kishkene aral bolyp kórinedi. Al, onyń ishine úńile qalsańyz, darhan júrektiń, jankeshti eńbekqorlyqtyń belgisin kóresiz. Jelmen birge syńsı án salǵan aǵashtar men syldyraı aqqan aryqtaǵy sýmen birge Qalybaıdyń júrek soǵysyn sezgendeı bolasyń.

Fılm oıǵa, sezimge baı. Artyq aıtylǵan sóz, kórinister kezdespeıdi. Dıktor mátini men ekrandaǵy árbir kórinis birimen-biri qabysyp, biryńǵaı úndestik taýyp jatady. Rejısserdiń shyǵarmashylyǵyna tán áýendik qasıet bul fılmde de kezdesedi. Sebebi, munda aıtylǵan án, tógilgen kúı bolmasa da, fılmniń árbir kadry, montaj yrǵaǵy boıynan áıteýir bir sazdylyq baıqalady. Osy qasıet O.Ábishev fılmderiniń bárinde de kezdesedi. Sondyqtan, olar janyńdy baýrap, kóz tartady. Bul - rejısserdiń ishki jan-dúnıesinen týyndap jatqan - adamǵa, ómirge degen qurmet pen súıispenshiliktiń nátıjesi.

Jarty ǵasyrlyq shyǵarmashylyq ǵumyrynda O.Ábishev qanshama adammen júzdesip, qanshama adam taǵdyryn ekranda beıneledi. Árbir fılm saıyn keıipkerleriniń bir-birine uqsamas ózindik ereksheligi, taǵdyry, minez-qulqy kórinis tapty. Rejısser árbir shyǵarmasynyń taqyryptyq sheshimin árqalaısha taýyp, ártúrli janrda kórsetedi.

O.Ábishev shyǵarmashylyǵynyń óte kóp bóligi eńbekke, qarapaıym eńbek adamdaryna arnalǵanyn kóremiz. Syrtqy ádemilikpen áýelenbeı, eńbek adamdarynyń kúrdeli eńbegine mán aýdaryp, sabyrly, baısaldy keıipte kórsetedi. Bul úshin ártúrli kınematografııalyq ádisterdi qoldanady. Tek bir fılmge qoldanǵan ádis shtamp bolyp qala bermeıdi. Sondyqtan,  árbir fılm shyǵarmashylyq  izdeniske aınaldy.

O.Ábishevtiń shyǵarmashylyǵynda óner, sonyń ishinde qazaq halqynyń ardaqty ul-qyzdary týraly fılmder jıi oryn aldy. Bul kezdeısoq emes edi. Sebebi, O.Ábishevtyń ózi jastaıynan óleń-jyrmen sýsyndap ósti. Ónerdegi alǵashqy jolyn ánshi bolýdan bastady. Sondyqtan da bolar, “Dına”, “Muqan Tólebaev”, “Halyq talanttary”, “Qurmanǵazy atyndaǵy orkestr”, “Sálem Moskva”, “Án men jyr dúldili”, “Qazaqstan ánderi” sııaqty óner taqyrybyna túsirilgen fılmderde ǵana emes, barlyq shyǵarmalarynda  ánge, óleń-jyrǵa kezek berý jıi kezdesedi. Belgili kınotanýshy Q.Sıranov bylaı deıdi: “Orazdyń rejısserligin, qoltańbalyq ereksheligin aıtqanda, onyń fılmderiniń áýendik qasıetin daralap kórsetý oryndy. Ásirese, án onyń týyndylarynyń qan tamyrlarynda birge oınap, fılmniń sıýjettik júıesimen birigip ketedi”.

Óner adamdary týraly fılmder serııasynyń kósh bastaýy Ábishev shyǵarmashylyǵynyń alǵashqy jyldarynda-aq, 1947 jyly qazaq halqynyń dańqty kúıshi qyzy Dına Núrpeıisova týraly túsirilgen "Dına"  fılminen bastaý aldy. Fılminiń qandaı jaǵdaıda túsirilgeni týraly rejısserdiń ózi bylaı dep eske alady: “Kúıshi anamyzdy qys aıynda túsirdik. Úılerde ot jaǵylmaıdy. Qańtardyń qaqaǵan aıazynyń ónermen de, ómirmen de sharýasy joq. Qandaı sýyq mezgil bolsyn, Qurmanǵazy atyndaǵy orkestr tynbaı oınaýy shart. Dırıjer A.Jubanovtyń da, dombyra tartyp otyrǵan Dınanyń da qoldary qaıta-qaıta tońyp, kezek-kezek olardyn qoldaryn ýqalaımyz. Osyndaı qıyndyqtarǵa qaramaı, 85-tegi qart kúıshi bárine shydady”.

“Dına” fılminde ataqty kúıshiniń kózi tirisinde óziniń oryndaýshylyq mánerimen túsirilip qalǵan birneshe kúıler bar. Rejısser kúıshiniń beınesin, taǵdyry men shyǵarmashylyq jolyn ol ómir súrgen ýaqytpen tyǵyz baılanysta kórsetýge,  ár kúıdiń týý tarıhyna mán aýdarýǵa talpynady. Mysaly, ekranda "16-jyl" kúıin tartyp otyrǵan Dına kórinisinde  “Amangeldi” fılminen alynǵan Amangeldi sarbazdary kórinisin qoldanady.   Fılmde J.Jabaev pen Dınanyń kezdesý kórinisteri de bar. Ekrannan basyna mol sháli oraǵan uzyn boıly qart ananyń salaly saýsaqtary qońyr dombyradan saz tógedi. "Aqsaq kıik" keń dalada saǵymdaı buldyraǵan tabynyna jete almaı shoqandap barady. Dombyra birde ótkendi aıtyp muńaısa, endi birde Saryarqanyń samalyndaı shat ómirdi shalqı jyrlaıdy.  Rejısser fılmniń basynan-aq kúıshi beınesin jalqy túrde almaı, halyqtyń ótken tarıhymen, bolashaq urpaqpen baılanystyra otyryp, beınelik júıede kórsetedi. Dombyranyń urpaqtan-urpaqqa, dáýirden-dáýirge jetip otyrǵanyn baıandaıdy. Fılmniń birinshi bólimi qysqa, ári prolog retinde qyzmet atqarady. “Dına” fılmine dıktor mátininiń mazmunyna oraı ıllıýstraııalyq kórinister qoldaný tán. Mysaly, ekranda keń baıtaq dala, qum arasynda jyljyp bara jatqan jylan, kóne eskertkish,  qaz-qatar tizilip bara jatqan kerýen, salt attylar kórinis tapqan kadrlar: “Qazaqtyń mynaý qumdy dalasynda, munaý kóne eskertkishter janynan qansha qatigez ǵasyrlar kerýeni ótken. Ár ǵasyrdyń óz jyrshysy bolǵan. Olar halyqtyń armany men qaıǵy muńyn dombyra arqyly jetkizedi”  - degen dıktor mátinine ıllıýstraııa retinde qoldanylady. Fılmde A.Jubanovtyń Dına shyǵarmashylyǵyn zerttep, ony notaǵa túsirý sátin beıneleıtin  kadrlar bar. Fılmniń eń sońynda sahnada orkestrmen birge kúı oryndap otyrǵan Dına men kórermen zaly kórsetiledi. Áýeleı tógilgen sazdy kúı birtindep baryp tynady da, kórermenniń qoshemetteı soqqan dý qol shapalaǵymen ulasyp ketedi. Fılmniń montajy – sol jyldardyń derekti kınosyna tán jyldam yrǵaqty.  Oraz Ábishev shyǵarmashylyǵynyń birden-bir ereksheligi - árbir fılm saıyn joǵarǵy kásibı sheberliginiń arta túsýi, sonymen birge aıtar oıynyń tereńdep, poetıkalyq saryn, romantıkaǵa toly, azamattyq pafos deńgeıine jetýi. Ásirese, rejısserdiń 60-70-80 jyldary túsirgen fılmderiniń kópshiligi oı- tolǵanysqa toly bolýymen erekshelenedi. Sonyń ishinde “Bir hattyń izimen” (1969j), “Absent” (1974j) fılmderi shoqtyǵy bıik turǵan týyndylar. Ár jyldary túsirilgen bul shyǵarmalarǵa tán ortaq qasıet - avtordyń kúndelikti ómir tynysy kórinisterinen názik sezim ıirimderi men tereń oılarǵa jeteleıtin qundy shyǵarmalar ekendigi. O.Ábishev shyǵarmashylyǵynyń taǵy bir ereksheligi - onyń ulttyq negizinde, halyq danalyǵy men aqyl-oıyn kórkemdik formaǵa engize bilgendiginde, halyqtyń ómirin ekranda shynaıy beıneleı alýynda.  1969 jyly túsirgen “Bir hattyń izimen” atty fılmi (sen.avt.O.Ábishev, M.Portnoı, oper. E.Besprozvannyh, B.Gýtlın) alǵashqy kadrlarynaan-aq oıǵa jeteleıtin fılosofııalyq oılarǵa toly, mazmuny tereń shyǵarma. Teńiz sýyna jas balany shomyldyryp jatqan áıel. Únsiz jatqan teńiz. Bul kórinister kadr syrtynan oqylatyn dıktor mátinimen ulasady: “Tuńǵysh perzentin teńiz sýyna shomyldyrý salty ejelden saqtalynyp keledi. Jas jetkinshek, aqyl-oıyń teńiz sýyndaı tereń bolsyn. Teńizdeı janyń keń bolsyn”. Odan keıingi kórinisterde qumdy dalada túıe ústinde kele jatqan balalar kórinedi. “Ata –babamnyń boıyna sińgen qadir-qasıetin tabıǵattyń ózi syıǵa tartqan. Mynaý kósilip jatqan keń daladan - rýhtyń erkindigin, uıytqı soqqan samal jelden - qudiretti tynysyn, mynaý tegis jazyqtardan - birqalypty, salıqaly minezin, sýyrylyp jatqan qumnan - kóshpendiniń turmysyn alǵan...”,- dep rejısser fılmniń eń basynda-aq shyǵarmanyń bolashaq aıtar oıynan maǵlumat beredi. Sonymen birge, joǵaryda keltirilgen kórinister prolog qyzmetin atqaryp, birden-aq shyǵarmaǵa lırıkalyq jáne poetıkalyq saryn engizedi.  Fılm Aral teńizi men ondaǵy balyqshylar taǵdyry jaıly syr shertedi. Shyǵarmanyń taqyryp aıasy tek munymen ǵana shektelip qalmaıdy. Kópshilik bul fılmdi Aral balyqshylarynan Povoljedegi ashtyqqa ushyraǵan halyqqa kómek berýin ótingen V.I.Lenınniń haty,  balyqshylardyń kúndiz-túni aıanbaı eńbek etip, qalaı kómek bergeni týraly dep jazady. Mysaly, kınotanýshy K.Aınaǵulova: “Bul - Araldyq qart balyqshynyń óz jerlesteriniń V.I.Lenın telegrammasyna qalaı jaýap bergeni, tynym tappaı eńbek etip, sońǵy balyqqa deıin, Povoljedegi ashyqqan adamdarǵa jibergeni týraly áńgimesi” - deıdi. Al, belgili derekti kıno rejısseri I.Vereagın: “Bir hattyń izimen” fılmi - taqyryby jaǵynan tarıhı mazmundaǵy shyǵarma. Ol V.I.Lenınniń Aral balyqshylarynan kómek surap jazǵan haty jaıly baıandaıdy. Fılmde kınoshejireden alynǵan tarıhı derekter men kadrler jıi kezdesedi. Bul derekterde qymbatty Ilıchtiń úndeýine balyqshylardyń qalaı jaýap bergeni týraly aıtylady”, - deı kele, fılmniń negizgi taqyrybyn Lenınniń hatyna ǵana ákelip tireıdi. Joǵaryda bul shyǵarmanyń taqyryp aıasy keń, mazmuny tereń dep aıtyp óttik. Fılmde K.Aınaǵulova, I.Vereshagın aıtyp ótken kórinister keń taqyryptyń aıasynda ǵana aıtylady.  Fılmniń negizgi taqyryby birin-biri tolyqtyryp otyratyn birneshe kishigirim taqyryptardan turady. Al, eń negizgisi - urpaqtan urpaqqa jalǵasyp otyratyn balyqshylar týraly, olardyń kúndelikti eńbegi jaıly baıandaıdy. Bul taqyryptyń kiltin rejısser sátti tabady. Muny ol keshegi urpaq pen búgingi jas urpaqty kórsetý, ıaǵnı kadr ishindegi kontrast arqyly baıandaıdy. Mysaly, ekrannan túıe jetektegen jas balany kóremiz. Bul - jaqynda segizge kelgen Quttybaı. Osyǵan qarama-qarsy kórinis retinde  seksen jastaǵy Sydyq Jaısanbaev aqsaqaldy kórsetedi. Nemese jaqynda qurmetti demalysqa shyǵatyn Jumambet pen teńizge tuńǵysh balyq aýlaýǵa shyqqan Amanbaıdy beıneleıtin kadrlar arqyly rejısser bir urpaqtyń ornyna jańa urpaq kelip, aldyńǵy aǵa býyn eńbegin jalǵastyryp jatqandyǵyn baıandaıdy. Fılm kompozıııasy teńiz- aqsaqal- jas urpaq qatynasy negizinde qurylǵan. Aqsaqal bir kezderi Lenın joldaǵan hattyń kýási bolsa, onyń qıyn da kúrdeli balyq aýlaý isin balalary men nemereleri, jas býyn jalǵastyrýda. Fılmniń negizgi úsh keıipkeri bar. Ol - teńiz, aqsaqal, jasbýyn. Teńiz munda kádimgi jandy keıipkerlerdiń biri ispetti, sonymen birge qanshama adam taǵdyrynyń kýási bolǵan, qanshama ómirdiń izi saırap, talaı ǵasyrdyń qupııasyn qoınynda saqtap jatqan kári dana qyzmetin atqarady. Teńiz únsiz. Alaıda, bul únsizdiktiń ózinde aıtylatyn kóp syr bar. Fılmdegi aqsaqal da dál osylaı kórsetiledi. Teńiz ben aqsaqal beınesi bir-birimen tyǵyz baılanysty. Bul teńizdiń syry ekeýine ǵana aıan. Tek, aqsaqaldyń ǵana emes, onyń úrim-butaǵynyń, jaqyn- týystarynyń,  aýyl- aımaqtyń taǵdyry teńizben birtutas.  Sondyqtan, rejısser birde- bir kórinisin teńizsiz baıandamaıdy. Fılmde teńiz, keme kórinisteri men qaıyq ústindegi balyq aýlaýshylardyń balyq aýlaý sátteri qaıtalanyp, jıi kórsetilip otyrady. Tek bul ǵana emes, teńiz jaǵasyndaǵy aýyl ómirin beıneleıtin kadrlar da fılm atmosferasyna shynaıylyq pen nanymdylyq engizedi. Iaǵnı ,teńizdegi balyqshylar jumysy men jaǵalaýdaǵy tirshilik tynysy paralleldi túrde kórsetilip otyrady. Fılmdegi balyqshylar, aýyl adamdary ómirinen alynǵan árbir  kórinis alǵashynda poetıkalyq belgilerden tysqary sııaqty kóringenimen, olardyń jıyntyǵy shyn máninde poetıkalyq mazmunǵa ıe bolady. Sebebi, poetıka belgileri árbir kóriniste, árbir kadrdyń ózinde jatyr. Sonymen birge, árbir kórinisterde derektilik nyshan bar, olar beınebir jasyryn kameramen túsirilgendeı. Kamera balyqshylardyń ártúrli sáttegi qımyl-qozǵalysyn, bet júzindegi ózgeristerdi, minez- qulqyndaǵy keıbir belgilerdi beıneleıdi. «Bir hattyń izimen» fılminiń áserli bolýynyń taǵy bir sebebi – sózdiń az qoldanylyp, ekrandaǵy árbir kórinistiń tabıǵı túrde shynaıy berilýi, sonymen qosa dybystyń sátti qoldanylýy. Mysaly, balyqshynyń birkelki emes, baı ıntonaııaǵa toly daýys yrǵaǵy men aıtqan áńgimesi teńizben, ýildeı soqqan jeldiń shýymen ulasyp jatady. Mundaı kórinister fılmde kóptep kezdesedi. Fılmde hattyń mazmuny men Aral balyqshylarynyń eren eńbegi týraly ǵana sóz bolmaıdy. Bul kórinister keshegi men búgingi kúndi salystyrý retinde fılmniń aıtar oıyn asha túsedi. Keshegi 1921 jyldyń oqıǵalaryn óz kózimen kórgen aqsaqaldyń jerlesteri arasynda otyryp, hat tarıhy jóninde eske alý retinde ǵana fılm kompozıııasyna enedi. Ekranda Povoljedegi ashtyq týraly hronıkalyq kórinister: ashtyqtan ábden isinip ketken jas balalar, ár jerde jatqan óli adamdardyń denesi, súıek terip, kemirip júrgen sábıler...  Balyqshylardyń bergen kómegin kórsetý úshin teńiz, túıelerdiń kúshimen balyqqa toly aýdy súırep shyǵaryp jatqan kórinisterin qoldanady. Sonan keıin ǵana búkil ekranda hat mátini paıda bolady. Kelesi kadrlar aýdy birige tartyp jatqan balyqshylarǵa, olardyń jaýap hatyna, aýdandyq komıtet hatshysy Tólegen Medetbaevtyń bólmesine aýysady. Fılmniń kórinisteri birtindep búgingi kúnge qaıta oralady. Osyndaı kórinister arqyly rejısser áke isin búgin balasy jalǵastyrýda degen oıǵa ákelip tireıdi. Fılmde ózgermeıtin bir-aq nárse bar. Ol - teńiz. Teńiz kórinisi ekranda jıi qaıtalanyp otyrady. Bul kórinister fılmge lırıkalyq nyshan beredi, mazmunyn tereńdete túsedi. Eger, teńiz kórinisin sıreter bolsaq, onda fılm tek balyqshylar men Lenınniń haty jóninde ǵana bolyp, taqyryp aıasy tarylǵan bolar edi. Al, bul kórinisterdiń (teńiz) jıi qaıtalanýy shyǵarmaǵa tereń mazmun men fılosofııalyq oılar engizedi. Fılmde “Araldyń sýy kúnnen-kúnge taıazdanyp, jaǵalaýdan alystap barady...” degen sózder bar. 1968-1969 jyldary ekrannan mundaı sózderdi tikeleı aıtý úlken erlikpen birdeı edi Osy sózder úshin fılmdi uzaq ýaqyt ekranǵa shyǵarýǵa ruqsat berilmedi. Fılmniń sońǵy kadrlary da poetıkalyq sezimderge toly. Ekranda úılený toıy ótip jatyr. Keme ústindegi kúıeý men qalyńdyq, teńizdiń ústindegi keme, qaıyq, balyqshy, qoı- qozy aıdap kele jatqan áıel... Bul kórinisterdiń bári de kúndelikti ómirden alynǵan jáı ǵana derekti kórinister sııaqty kóringenimen, fılmge poetıkalyq nyshan beredi. “Bir hattyń izimen”   -  teńiz balyqshylary, olardyń ómiri týraly jazylǵan poezııalyq nemese mýzykalyq shyǵarma retinde áser qaldyrady. Rejısser mundaı nátıjege áserli sózder men sazdy mýzyka kómeginsiz, ómirdiń ózinen alynǵan kúndelikti kórinisterdi jiti baqylap, assoıatıvti qorytyndy jasaý arqyly jetedi. Bul kórinister fılmge lırıkalyq-poetıkalyq lep beredi. Lırıkalyq áńgimege degen talpynys operatorlyq rakýrstardan, montajdyq assoıalardan anyq seziledi. Fılmniń negizgi ıdeıasy men taqyryby árbir keıipkerge, árbir zatqa úńile, qadaǵalaı qarap, olardyń qaqtyǵýysynan kelip týyndaıdy. Bul shyǵarmanyń eń basty ereksheligi - onyń faktýralyǵynda. Fılmde ómirdiń kúndelikti prozasy men odan alynǵan poezııa bir arnada toǵysady. Fılmniń eń sońǵy kadry da oıǵa toly .Teńizdiń ústindegi qaıyqtaǵy jas balalar. Olardyń aldynda -  úlken keme. Fılm osy kórinis arqyly aldyńǵy balyqshylar býynynyń sońynda ilesip kele jatqan izbasarlary bar degen oımen aıaqtalady. O.Ábishevtiń oı-tolǵanysqa toly taǵy bir týyndysy - 1974 jyly túsirilgen “Absent - Arab pen Baqqara urpaǵy” fılmi (s.avtory O.Ábishev, A.Bekmuhamedova; oper. A.Baıuzaqov) kezinde dúnıe júzi ıppodromdarynda talaı jeńiske jetip, “juldyz” atanǵan Absent atty tulpardyń qartaıǵan kezi týraly áńgimeleıtin muńdy povest. Bir kezderi Anglııa, Japonııa, taǵy basqa elderde ótken kúrdeli sporttyq nomirlerdi oryndaýda aldyna jan salmaı, neshe dúrkin chempıon atanǵan keshegi sulý Absent búgin ábden qartaıǵan, Jambyl oblysyndaǵy Lýgovoı jylqy zavodynda qurmetti demalysta. Fılm tek Keńes Odaǵy boıynsha birinshi bolyp at sportynan Rımde ótken olımpıadada altyn medaldi jeńip alǵan belgili sportshy Sergeı Fılatov jáne búkil dúnıe júzin tań qaldyrǵan Absenttiń keshegi “juldyzdy” qalpyn búginderi joǵaltqany týraly muńdy áńgimemen shektelip qoısa onshalyqty qyzyqty bola qoımaǵan bolar edi. Avtor shyǵarmanyń kórkemdik sheshimin tabýda ózgeshe tásildi qoldanady. Rejısser tulpar taǵdyryn ony kútip-baǵýshy qart kisiniń ishki monology, onyń fılosofııalyq oı-tolǵanystary arqyly jetkizedi. “Eger men sıqyrshy bolsam, kárilik degendi boldyrmas edim. Bul árıne, tek ózim úshin emes. Kún ótken saıyn jaqyn dosyńnyń qartaıǵanyn kórý qıyn eken. Kóktem sońynan kóktem, jyl sońynan jyl ótip, eske alý mezgiliniń qalaı kelgenin de baıqamaı qalasyń. Endi, qart Absentke qaraımyn da, onyń bir kezdegi juldyzdy jastyq shaǵy kóz aldyma keledi”, - dep bastaıdy qart kútýshi óz oılaryn. Ol tulpardyń jastyq shaǵy men búgingi muńdy keıpi týraly tolǵanady. Bul oı–tolǵanystar ekrandaǵy bórenelerden op-ońaı qarǵyp ótip jatqan jas tulparlar kórinisimen ulasyp otyrady. Kelesi kadrda at qorasynan syrtta ótip jatqan kórinisterge kóz salyp turǵan qart Absentti, onyń muńdy kózderin kóremiz. Rejısser kútýshi aqsaqaldyń áńgimesinen ózge jańaǵy aıtylǵan kórinisterdiń qaqtyǵysy arqyly kórermendi tereń, muńdy sezimderge jeteleıdi. “Kim biledi, jylqy balasy tús kóre me, joq pa? Menińshe olar tús kórip, hosh ıisti jasyl shóp pen anasynyń aq sútin eske alyp otyrady”, - dep jalǵastyrady óz oıyn kútýshi qart. Fılmde sportshy S.Fılatovtyń sınhrondy túrde jazylǵan áńgimesi keltiriledi: “Iá, Absent - esimi tarıhta qalǵan tulpar. Meniń ómirimniń onymen kóp baılanysy bar. At sportynda buryndy-sońdy  Keńes Odaǵy sportshylarynan birde-bireýi olımpıada oıyndarynda medalǵa ıe bolmaǵan edi. 1961 jyly Batys Germanııada ótken olımpıada kezinde Absent týraly baspasóz betterinde “koroldardyń ishindegi korol” dep jazǵan bolatyn. Tek jarys kezinde emes, jattyǵý sátinde de qasynan adam arylmaıtyn, bári oǵan qyzyǵa qaraıtyn”, - dep ataqty sportshy esine alady. Fılmde birneshe elderdiń ıppodromdarynda ótip jatqan jarystar týraly hronıkalyq kórinister kórsetiledi. Alaıda, bul kórinister tek hronıka qyzmetin ǵana atqarmaı, Absenttiń bıografııalyq tarıhy týraly baıandap, maǵlumat beredi. “Absent” fılminiń eń bir shyrqaý shegi - S.Fılatov pen Absenttiń kezdesý sáti... Kezdesý kezindegi sportshynyń da , Absenttiń de kózderinen muńdy kóremiz. Bul áserli kórinister olardyń kezdesý sátin syrttaı baqylap júrgen qart kútýshiniń oı- tolǵanystarymen ushtasyp, tereńdeı túsedi. “Jyldar ótken saıyn dostarymyz da , ózimiz de ózgeremiz. Adamnan góri jylqy balasy tez qartaıatynyna qoldanar eshqandaı sharań joq.  Ýaqyt jyljyǵan saıyn Absenttiń ornyn basar basqa tulpar keledi, onyń ataq-abyroıyn ózgeler jalǵastyrady. Biri ketedi, biri keledi... Ómir zańy osylaı”, - deıdi ol. Ekrannan at qorasynyń aldynda otyrǵan aqsaqaldy kóremiz. Kózderinde, júzinde muń taby. Fılm osylaısha Absenttiń taǵdyry, qart kútýshiniń ómir jaıly, kárilik týraly tolǵanystary týraly tereń oı qozǵap, syr shertedi.             Bul fılm jaıynda kınotanýshy K.Aınaǵulova bylaı dep jazady: “Absent” derekti fılmi - tereń psıhologızmge toly shyǵarma. Ómirde shyn bolǵan tulpar káriliktiń allegorııasy ispettes. Onyń taǵdyry ómirdiń qas-qaǵym sátinde ótip ketetini, jasaǵan úlken isteriniń izi eshqashan joǵalmaıtyny týraly oı–tolǵanysqa jeteleıdi. Fılmniń názik lırızmge toly bolýy derekti ekrannyń kórkemdik beıneleý múmkindikteriniń baı ekendigin dáleldeıdi”.  Al, Q.Sıranov “Ognı Alataý” gazetinde jarııalanǵan “Ekran ardageri” atty maqalasynda bul fılmdi joǵary baǵalaı kelip, “O.Ábishev Absenttiń beınesin, onyń taǵdyryn kútýshi qazaq shaldyń ishki monology arqyly berilgen fılosofııalyq tolǵanystardyń obektisi retinde alady...”, - dep jazdy. Joǵary kórkemdik deńgeıde túsirilgen “Absent” lırıkalyq shyǵarmasy kezinde sportqa arnalǵan fılmderdiń Búkilodaqtyq kınofestıvalinde dıplomat atandy.  “Absent” fılmi túsirilgennen keıin  birneshe jyl ótken soń, senarıı avtorlarynyń biri A.Bekmuhamedova bylaı dep eske alady: “Men alǵash kıno salasyna kelgenimde Orekeńmen birge ataqty,  dúnıe júzine málim sáıgúlik Absenttiń ómir jolyn baıandaıtyn fılm senarııin jazǵanda ózimniń álsizdigimdi sezindim. Sol kezde, bul jumysta úlken tájirıbeli Orekeń kómek kórsetip, janashyrlyq jasady. Biz S.Fılatovpen júzdesip, áńgimelestik. Qart kútýshimen dostasyp ta kettik. Onyń Absentke degen sheksiz mahabbaty bizdi óte tań qaldyrdy... Fılm daıyn bolǵanda, qýanǵannan jylap jiberdim. Bul - fılm avtorynyń biri bolyp qatysý baqytyn sezingen jas emes, shynaıy óner týyndysyn kórý baqytynan týǵan jas bolatyn. Ekinshiden, shynaıy óner ıesi Oraz Ábishev sekildi talantty rejıssermen bir fılmde jumys istep, kóp nárseni úırengenimniń qýanyshy, ári Orekeńe degen rahmetimniń ystyq jasy edi...” “Bir hattyń izimen” fılminde teńiz, qart balyqshynyń ómiri urpaq pen urpaqtyń almasýy týraly oı-tolǵaý júrgizýine arqaý bolsa, “Absent” fıliminde ataqty sáıgúliktiń ómiri qart kútýshi oılarynyń obektisine aınalady. O.Ábishev kóptegen tamasha týyndylar túsirdi. Biraq,  eń bastysy onyń sanynda, tipti sapasynda da emes. Eń aldymen, bul shyǵarmalardyń ulttyq naqyshqa tunyp turǵandyǵyn, ári ýaqyt belgisin kórýge bolady. Joǵaryda atalyp ótken fılmderdiń árbir kadrynda qazaq halqynyń ishki jan-dúnıesi, ózindik dúnıe tanymy beınelengen.

Qazaqstan derekti kınosheberleriniń 1960-70 jyldardaǵy shyǵarmashylyǵy

Derekti kıno óneriniń jańa prınıpteri kóptegen aǵa býyn qazaq kınematografısteriniń shyǵarmashylyǵynda kórinis tapty. Solardyń biri I.Vereagın  bylaı deıdi: «Men kıno ónerindegi alǵashqy qadamymdy 1945 jyly bastadym. Ol kezdegi derekti kıno óneriniń baǵyt-baǵdary qandaı kúıde bolǵany qazir bárine belgili. Endigi jerde syrtqy ádemilik ıllıýstraııadan turatyn kórinisterdiń ornyna shynaıy bolmysty tereń zertteý kezeńi keldi. Bul úrdis rejısserlardyń árqaısysynan shyǵarmashylyq ustanymyn qaıta qarastyrýyn talap etti. Óz basym uzaq  jyldar boıy qalyptasqan tásilden aryla almadym. Shynyn aıtý kerek, tyǵyryqqa tirelip, ózime degen senimimdi joǵalta bastadym. Keıde «múmkin rejıssýramen qosh aıtysyp, qolynan is keletinderge jol berý kerek shyǵar» - degen oılar mazalap júrdi. Kóp uzamaı búkil  shyǵarmashylyq qoltańbamnyń ózgerýine sebep bolǵan fılmdi túsirýime týra keldi...» («Novyı fılm»№1971 №13).

Bul - revolıýııaǵa deıin sheteldikterdiń qolynda bolǵan Rıdderdiń tarıhy týraly áńgimeleıtin «Kendi Altaı ústindegi shuǵyla» («Solne nad rýdnym Altaem» - 1968j, s.avt.V.Abyzov, oper.I.Antonov,O.Karavaev, N.Nosov, Iý.Stebýt) fılmi bolatyn.  «Kendi Altaı ústindegi shuǵyla» - arhıv qujattaryn, júıelengen tarıhı  derekterden turatyn fılm –zertteý. I.Vereagın osy shyǵarmasymen zertteýshi-dokýmentalıst ekendigin dáleldeıdi.

Rejısserdyń qujattarmen jumys isteý barysynda erekshe kórkemdik sheshimin taba bilý qasıeti «Dostoevskıı Qazaqstanda» (1971j, s.avt.N.Dýnaeva, oper.I.Vasılchenko, N.Nosov) fılminde kórinis tabady. Fılm jazýshynyń Semeı qalasynda turǵan jyldarymen baılanysty qujattar, hattar, fotografııalardy qoldana otyryp, jazýshynyń sol kezeńdegi ómirin zertteıdi. Túrmedegi aýyr kúnderi, súıikti áıeli ekeýi arasyndaǵy kúrdeli qarym-qatynas, «Dıadıýshkın son» jáne «Selo Stepanchıkovo ı ego obıtatelı» shyǵarmalary jazylǵan kezdegi turmys-ahýaly, Shoqan Ýálıhanov ekeýi arasyndaǵy dostyǵy týraly jan-jaqty zertteý arqyly, F.Dostoevskıı ómiriniń belgili bir kezeńin tereń ashýǵa tyrysady. Kadr syrtynan aıtylatyn dıktor mátini hattar men qujattardyń negizine qurylady. Bul fılmniń beınelik qataryn tolyqtyryp, montajdy túrde baıyta túsedi. Dıktor mátini men ekrandaǵy kórinister fılmniń negizine alynǵan kórkemdik tásilge tutasymen baǵynady. Ásemdik pen kórkemdikti keıipkerdi qorshaǵan adamdardyń surǵylt, turpaıy qylyqtarymen salystyra otyryp, mazmundyq turǵydan  qarama-qarsy qoıady.

I.Vereagınniń fılmderi respýblıkamyzdyń tarıhy men sol ýaqyttaǵy mańyzdy qubylystardy qamtıdy. 1975 jyly túsirgen «Týǵan úı men bóten el» («Rodnoı dom ı chýjbına»-s.avt.L.Vaıdman, oper.V.Vasılchenko) fılminde Qazaqstanda turyp jatqan nemister ózderiniń tarıhı otany FRG-ǵa kóship ketip, qaıta oralýy kórsetiledi. Shyǵarmanyń eń utymdy tusy – kórinisterdiń reportaj tásilimen sátti túsirilýinde boldy.

Aǵa býyn rejısserlardyń biri O.Zekkıdiń esimimen 1960-shy jyldardyń basynda túsirilgen «Óz qalańnyń abyroıyn saqta» («Beregı chest svoego goroda») derekti fılmder serııasy men «Doroga ız mraka» (1960j.s.avt.V.Rappoport, L.Klımov, T.Jalmaǵambetov, oper. O.Zekkı,V.Shatalov), «S nojom za pazýhoı» (1966j.s.avt.V.Rappoport, rej. O.Zekkı, G.Emelıanov, oper.O.Karavaev), «Prıkryvaıas relıgıeı» (1970 j. s.avt.V.Rappoport, oper.V.Vasılchenko, B.Sıgov) fılmderimen tyǵyz baılanysty. Bul shyǵarmalardyń árqaısysy janr ereksheligine, taqyrybyna baılanysty túsirý jumysynyń speıfıkalyq tásilderin qoldanýdy talap etti. Iaǵnı, derekti kıno ónerinde keńinen oryn alǵan negizgi túsirý tásilderi – jasyryn kamera, sınhrondy jazý, kınobaqylaý... qoldanyldy. Bul - Sovet derekti kınosynda  qoldanysqa jańa ene bastaǵan tyń tásilder bolatyn. O.Zekkı shyǵarmalarynyń ishindegi eń  úzdik pýblııstıkalyq fılmderiniń biri retinde «Munda men óz úıimdemin»(«Zdes ıa doma»- 1974j.s.avt.L.Tolstoı, A.Kýdrıavev, oper. B.Sıgov, V.Vasılchenko) fılmi FRG-da  «Kılfsverk» uıymynyń Qazaqstanda turatyn nemis azamattaryn úgitteý jumysy týraly áńgimeleıdi. Shyǵarmada M.Rommnyń «Obyknovennyı fashızm» fılminen alynǵan kórinister qoldanylady. O.Zekkıdiń shyǵarmashylyǵy – Qazaqstan derekti kınosy tarıhynda ózindik alar orny bar erekshe qubylys. Rejısser óz fılmderinde 1960-70-shi jyldary sovet derekti kınoónerinde talas-tartys týdyrǵan kórkemdik beıneleý múmkindikterin sátti jáne óz ornymen qoldanady.

Rejısser M.Dýlepo – 1960-70-shi jyldary “Qazaqfılm” kınostýdııasynda jumys istegen, shyǵarmashylyq ereksheligimen qyzyqty, ózindik máneri bar fılmderdiń avtorlarynyń biri. «Shopandar dosy» («Drýzıa chabanov») fılmi shopandar aldynda óner kórsetip júrgen avtoklýb ártisterimen tanystyrady. Shopandar júregin ádemi án-kúıimen terbegen jas ánshi, kúıshi, bıshilerdiń shyǵarmashylyǵy týraly aıtylatyn bul qysqa ǵana áńgimede qazaq halqynyń ónerge degen súıispenshiligi, keıipkerleriniń rýhanı baılyǵy kórinis tabady. Fılmge shynaıy bolmysty, kórinisterdi ádemileý, ásireleý qasıeti jat. Keıipkerlerden alynǵan suhbat nemese kadr syrtynan aıtylatyn tolǵanystar kezdespeıdi. Shyǵarmanyń avtorlary ómirden alynǵan kúndelikti kórinisterdi naqty jáne yqsham túrde beıneleı otyryp, malshylardyń eren eńbegi men olardyń dostarynyń ónerine súıispenshilikpen kóz salyp, qurmetteý sezimin beıneleıdi.

Ómirdiń shynaıy bolmysy men oqıǵalaryna, kórinisterge senimdilikpen kóz salý, baqylaý prınıpin negizge ala otyryp túsirgen taǵy bir fılm – tolyqmetrajdy «Mańǵyshlaqtyń aptap ystyǵy» («Jarkoe leto Mangyshlaka» -1969j. s.avt.V.Rappoport, M.Dýlepo. oper. Iý.Lıtvıakov).  Fılm   Mańǵyshlaq túbegindegi munaı men gazdyń baı qory, kóne dúnıeniń kózi retinde saqtalyp qalǵan tarıhı eskertkishter  týraly áńgimeleıdi. Mańǵyshlaq ólkesiniń kórkeıýine, órkendeýine alǵash at salysqan: burǵyshylar J.Toǵjanov pen V.Ivanov, geolog M.Tokarev, arhıtektor M.Levınderdiń Mańǵystaýdyń  búgingi kúngi ózekti máselelerin qozǵaıdy. Fılm avtorlary munaıshylar men qurylysshylardyń kúndelikti eńbek proessin baqylaýǵa múmkindik beredi jáne olardyń minez-qulqyna nazar aýdartady. M.Dýlepo 1968-jyly «Túrksib jer qazýshylary» («Zemlekopy Týrksıba», s.avt.V.Rapoport, oper.Iý.Gıbov, Ian Von Sık) fılmin túsiredi. Túrkistan-Sibir temir jolynyń qurylysyn salýshylardyń esteligine súıene otyryp, basynan ótkergen qıynshylyqtar kórinis tabady. Sol keıipkerlerdiń biri, qart jol qaraýshy Muhammed Jarbolov bylaı dep eske alady: «Aýylǵa Moskvadan ınjenerler men zertteýshiler keldi. Osy daladan sonaý Sibirge deıin sozylyp jatqan temir joldyń ótetin jerlerin belgileı bastaıdy. Alyp qurylysqa aýyl adamdary taıly-taıaǵy qalmaı attandy». Túrksib temir jol qurylysy jóninde Qazaqstannyń halyq sýretshisi Ábilhan Qasteev, ınjener Mustafa Qazybekov, temirjolshy J.Omarovtardyń áńgimesi arqyly, olardyń oı-armanyna, tolǵanysyna, búgingi kúngi tynys-tirshiligine barlaý jasaıdy.

M.Dýlepo «Bolashaqqa talpynǵan» («Ýstremlennye v býdýee»-1969j), «Qazaqstan - jerim meniń»(«Kazahstan - zemlıa moıa»-1970 j), «Hleb nash elınnyı» (1972j), «Moskva, senimen birge» («S toboıý, Moskva»-1973j), «Chtoby nebo bylo ıasnym»(1975j) fılmderin túsiredi.

Derekti kıno ónerindegi alǵashqy jolyn 1947 jyly túsirilgen «Bizdiń raport» fılminde operator retinde bastaǵan I.Chıknoverov-«Qazaqfılm» kınostýdııasynyń tájirıbeli operatorlary men rejısserlarynyń biri. Ol 1960-70 jyldary árqıly taqyrypta, onyń basym bóligi ǵylymı-kópshilik janrynda túsirilgen, otyzdan astam fılmniń avtory. Bul shyǵarmalar rejısserdyń bıik deńgeıdegi kásibı  sheberligin dáleldeıdi. «Qazaqstan qurylystarynda qamysty qoldaný» («Prımenenıe kamysha na stroıkah Kazahstana»-1960j,s.avt.G.Basenov, T.Júnisov, A.Dolgıh, oper. V.Vasılchenko) fılminde qurylystarǵa qamysty qalaı daıyndaý jáne paıdalaný taqyryby kóteriledi. Qamysty plıtalardy ázirleýdiń túrli ádisteri, olardyń sapasy týraly jan-jaqty baıandaıdy. Ǵylymı-kópshilik janrynda odan keıingi túsirgen «Borba s vetrovoı erozıeı pochv»(1963j), «Novoe v obslýjıvanıı dıspetcherskoı entralızaıı»(1964j), «Skorostnaıa prohodka gornyh vyrabotok»(1965j), «Legkaıa ı pıevaıa promyshlennost Kazahstana»(1967j) fılmderinde Qazaqstannyń  aýyl sharýashylyǵynda mańyzdy bolǵan ǵylymı  máselelerdi qamtıdy. Iaǵnı, aýyl sharýashylyǵy men ónerkásipterde qoldanylatyn shıkizattar men tehnıkalyq jetistikter týraly baıandalady. I.Chıknoverovtyń  rejısserlyq sheberligi 1975-jyly túsirilgen «Na perekor zasýhe» fılminde aıqyn kórinedi. Dıqanshylyrdyń tek qurǵaqshylyqpen kúresip qana qoımaı, sharýashylyqta etek alǵan mańyzdy máselelerdi tııanaqty zerttep, aldyn-alý sharalaryn uıymdastyrýdaǵy sheberligi sátti kórsetiledi.

Qazaqstan derekti kıno sheberleriniń basty keıipkerleri -  jumysshylar men kolhozshylar, ǵylym men óner ıeleri, tarıhı tulǵalar. Qazaq ádebıeti, óneri men mádenıetine qyzmet etken tulǵalardyń  ekranda kórinbeı qalǵany kemde-kem boldy. 1960-70 jyldary jekelegen keıipkerler týraly fılm-portretter udaıy túsirilip otyrdy. Alaıda, ol shyǵarmalardyń formasy uzaq ýaqyt boıy birin-biri qaıtalap, basty keıipker bolmysyndaǵy tek jaǵymdy qasıetterin ǵana kórsetip, nátıjesinde bir jaqtylyqqa ákelip soqty.  Mundaı fılmderdiń basty maqsaty - keıipker týraly maǵlumatty  basymyraq berý boldy. Keıipkerdiń ómirinen habardar etetin qujattar onyń bıografııasyndaǵy naqty derekterdi birinen keıin birin tizbektep berýmen ulasyp jatty. Keıipkerdiń týyp-ósken jerine saıahat jasaý, ómir súrgen jáne qyzmet etken barlyq qalalaryn tizbektep aıtyp shyǵý - fılm-portretterdiń basym kópshiligine tán qubylysqa aınaldy. Bul shyǵarmalarda keıipkerdiń ómirbaıany týraly habardar etetin dıktordyń mátini mańyzdy rol atqardy.

Rejısser E.Faık Qazaqstan derekti kınosynda beleń alǵan bul qubylysty, ıaǵnı bıografııalyq derekti fılmderdiń úırenshikti shemasyn buzýǵa talpyndy. Onyń alǵashqy nyshany 1972-jyly túsirilgen «Ilııas Jansúgirov» fılminde baıqalady. Qazaq poezııasyna tyń jańalyqtar ákelip, jalyndy jyrlarymen keıingi urpaqqa óshpes mura qaldyrǵan I.Jansúgirovtyń beınesin ashýda rejısser joǵaryda aıtylǵan úırenshikti shemadan bas tartyp, kórkemdik beıneleý jolynyń ózindik ádisin tabýǵa talpynady. Aqyn jaıly onyń týysqandary, belgili synshy Muhamedjan Qarataev óz oılaryn ortaǵa salady. «Qulager» poemasy týraly aıtylǵan áńgime sýretshi Sahı Romanovtyń salǵan grafıkalyq sýretteriniń montajyna qurylady. Fılmde sovet jazýshylarynyń Moskvada ashylǵan tuńǵysh sezinen alynǵan hronıkalyq kadrler qoldanylady. Alaıda, fılmniń ón boıynda ınsenırovkalyq kadrlar jıi ushyrasady. Mysaly, bastapqy kórinisinde bir top jastar baq arasynda kele jatyp, aqynnyń óleńin daýystap oqıdy. Mundaı kórinister shyǵarmada jıi kezdesedi.

E.Faık túsirgen fılmderinde qazaq óneri men mádenıetiniń belgili tulǵalarynyń beınesi kórinis tapty: «Ybyraı Altynsarın»(1968j), «Bıbigúl án salady»(«Poet Bıbıgýl»-1969j), «Sultanmahmut Toraıǵyrov»(1969j), «Mahambettiń izimen» («Po sledam Mahambeta»-1974j), «Kenenbaıdyń oralýy» («Vozvraenıe Kenenbaıa»-1975j), «Muhtar Áýezov týraly sóz» («Slovo  o Mýhtare Aýezove»-1975j) shyǵarmalaryn aıtýǵa bolady.

1960-70 jyldary «Qazaqfılm» kınostýdııasynda jemisti eńbek etken rejısserlardyń biri – Turar Dúısebaev túsirgen fılmder ártúrli taqyrypty qamtıdy. Shyǵarmalarynyń kópshiliginde basty keıipkerleri - áıel beınesi. Mysaly, «Chelovek rıadom» (1967j, s.avt.K.Kolpakova, V.Lavrova,oper.S.Sháripov) fılminde aýyldaǵy emhana dárigeri Faıza Erbolatovanyń,  «Zamana úni» («Golosa vremenı»-1968j,s.avt.V.Lavrova, M.Nabıeva,oper.S.Sháripov,B.Sıgov) fılminde Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń ornaýyna belsene at salysqan Alma Orazbaeva, Sara Esova, Madına Begalıevalardyń taǵdyry baıandalady. Sondaı-aq, «V dobryı chas, Shaıbola» (1971j,s.avt.I.Malıar, oper. O.Karavaev) fılmi Taldy-Qorǵan oblysyndaǵy Shabar aýyl Keńesiniń tóraǵasy, KSRO Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty Shaıbola Tergeýovanyń beınesi onyń kóp salaly qyzmeti arqyly ashylady. Turar Dúısebaevtyń  kóptegen fılmderi Qazaqstannyń tarıhyna arnalady. Solardyń biri – «Kolhoznaıa byl» (1969j,s.avt.V.Lavrova, Iý.Sımoranov, oper. O.Karavaev, S.Sháripov, E.Besprozvannyh) fılmi Qazaqstandaǵy  alǵashqy kolhozdardyń qurylý tarıhyna, ujymdastyrý naýqanynyń bastapqy qadamdaryna sholý jasaıdy. Sondaı-aq,  rejısserdyń shyǵarmashylyǵynda óner taqyrybyna da jıi oryn beriledi. Mysaly, «Qazaq teatrynyń pıonerleri» («Pıonery kazahskogo teatra»-1964j, s.avt.F.Spıvak, oper.B.Sıgov,S.Sháripov) fılmi qazaq drama teatrynyń alǵashqy qarlyǵashtary S.Qojamqulov, Q.Qýanyshbaev, I.Baızaqov, Q.Jandarbekov, E.Ómirzaqov, Q.Badyrovtar týraly aıtylsa, «Bizdiń Kúlásh» (1969j) fılminde qazaqtyń «bulbuly» atanǵan Kúlásh Báıseıitovanyń beınesi kórinis tabady. Kúláshtiń ekrandyq beınesin qalyptastyrýda arhıvten alynǵan materıaldar, taspaǵa jazylǵan ánderi, zamandastary atynan aıtylǵan estelikteri qoldanylady. Ekrandaǵy kórinister qatary án jáne mýzykamen tyǵyz baılanysyp, bir-biriniń mazmunyn tolyqtyrady. Ánshiniń shyǵarmashylyq jolyn tolyq qamtý úshin túsirý jumystary Almaty, Moskva, Tbılısı qalalarynda júrgiziledi. Bul jumysqa túsirý tobynyń úsh jyl ýaqyty ketedi. Fılmde Q.Jandarbekov bylaı dep eske alady: «1928-jyly drama teatry úshinshi maýsymyn ashty...Kúláshtiń daýysyn sol konertte tuńǵysh ret estidik. Bárimizdi tań qaldyrǵany sonshalyqty, sol kúni-aq 16 jastaǵy ánshige teatrǵa kelýine usynys jasadyq...».

T.Dúısebaevtyń shyǵarmashylyǵynda 1972-jyly túsirilgen «Kerbez dalanyń úsh keıpi»(«Trı veta pýstynı»-s.avt.E.Makevıch, B.Ysqaqov, oper.Ian Von Sık) fılmi mańyzdy oryn alady. Shyǵarma Jambyl oblysy Talas  Qarakól qoı zavodynyń shopandarynyń ómirin tabıǵattyń úsh túrli kezeńimen baılanystyra otyryp kórsetedi. Fılm áýeli qyzyldy-jasyldy gúlge oranǵan kóktemdi, keıinnen sarǵaıǵan sary dalanyń kúzin, shóp shabý, qystyń qaharly kúnderine ázirlik sııaqty shopan ómiriniń belgili bir kezeńdegi áreketteri beınelenedi. Shyǵarmada Talas óńiriniń ystyǵy men sýyǵyna, aptaby men aıazyna tótep berip kele jatqan shopandardyń qajyrly eńbegi men tabıǵattyń ajyramas keıpi kórsetiledi.  Iaǵnı, rejısserdyń basty maqsaty - adam ómiri men tabıǵattyń  egiz uǵym ekendigin jetkizý boldy.

Qazaq derekti kınosynyń ardagerleriniń biri G.Novojılovtyń ártúrli taqyryp pen janrda túsirgen fılmderi Qazaqstan ómiriniń san qyryn qamtıdy. «Án qanatynda» («Na  krylıah pesnı»-1960j) fılmi Qazaqstannyń jer-jerinen kelgen talantty ónerpazdardyń óneri, «Qazaqstandaǵy kúrish ósirý mádenıeti» («Kýltýra rısa v Kazahstane»-1964j) – Qyzylorda oblysyndaǵy ataqty kúrishshi Ybyraı Jaqaevtyń kúrish ósirýdegi tájirıbesi, «Rahmet saǵan, ózenim!» («Spasıbo tebe,reka»-1964j) , «Kógildir Altaı»(«Golýboı Altaı»-1966j) fılmderinde Shý ózeni men taýly Altaıdyń sulý tabıǵat kórinisteri týraly baıandalady.

G.Novojılov aqyn Jambyl Jabaev týraly eń kóp túsirgen rejısserlardyń biri. 1938-jyly Jambyldyń shyǵarmashylyǵyna 75 jyl tolýyna baılanysty ótken merekelik jıyndy plenkada beıneleıdi. «Men Jambyldy 1944 jyly aqpan aıynda, Qazaqstan komsomol uıymynyń Sovet Armııasy kúniniń qurmetine Almaty men Frýnze qalalary arasynda uıymdastyrǵan shańǵy jarysy kezinde túsirdim. Jambyl ózi turatyn aýyl arqyly ótken  jarysqa qatysýshylardy shyǵaryp salyp, qaıtar jolynda kútip aldy. Bul meniń Jambylmen sońǵy kezdesýim edi» - deıdi rejısser. Ol 1970-jyly «Jambyldyń mýzeıi» («Mýzeı Djambýla»), 1972-jyly «Aqyn» fılmderin túsiredi. Alǵashqy shyǵarmada aqynnyń kózi tirisinde túsirilgen kadrlar kezdespeıdi, al «Aqyn» fılmi kerisinshe, tutasymen Jambyldyń tiri kúnindegi beınesinen quralady. «Maǵan buryn  túsirilgen kınolentalardyń bárin jıyp-terip, bir júıege keltirýime týra keldi. Osynyń ózi birneshe jylǵa sozyldy. Qazaqstannyń Memlekettik arhıvinde Jambyl týraly túsirilgen birtutas dúnıe joq: ylǵı bólshek-bólshek úzindiler, qysqa-qysqa kórinister. Olardyń barlyǵyn jalǵap, qosyp birtutas dúnıege aınaldyrý ońaıǵa túsken joq» - deıdi fılmniń túsirilý barysyn áńgimelegen G.Novojılov.

1960-jyldary «Qazaqfılm» stýdııasyna bir top talantty derekti kıno rejısserlary men operatorlar keledi. Olardyń qatarynda  A.Mashanov, A.Nuǵymanov, Iý.Mıngazıtınov, Iý.Pıskýnov,G.Emelıanov sııaqty rejısserlar qazaq kınosyna jańa shyǵarmashylyq prınıpter ala keldi.

Qazaqstan derekti kınosy tarıhynda ózindik alar orny, ózindik shyǵarmashylyq qoltańbasy bar rejısserlardyń biri – Ararat Mashanov. Kıno ónerine kelgen alǵashqy 1966-jyly túsirgen «Prıkosnovenıe k vechnostı» jáne «Po zakoný sohranenııa dým» fılmderinde derekti ekrannyń beıneleý máneriniń eń ozyq tásilderin qoldanady. Belgili músinshi Isaak Itkınd týraly áńgimeleıtin «Prıkosnovenıe k vechnostı» fılminde sýretshiniń ishki rýhanı álemine tereńdeı enýge talpynady. Fılm montajynyń yrǵaǵy talantty sýretshiniń shyǵarmashylyq shabyty men qııal áleminiń baılyǵyn naqtylaı túsedi. Itkınd ózi jaıly, ómir týraly syr shertedi. Qart sýretshiniń is-qımylynyń shapshańdyǵy sonshalyqty, fılm avtorlary onyń oılarynyń sońynan áreń úlgerip júrgendeı áser qaldyrady.  Rejısser sýretshiniń  bet-júzindegi árbir qozǵalystan, túr-tulǵasynan, júris-turysynan onyń minez-qulqyndaǵy belgili bir sátterdi «ustap qalýǵa»  tyrysady. Avtor Itkındtiń shyǵarmashylyǵyn zertteýge talpynbaıdy, kerisinshe, onyń qolynan shyqqan árbir músinniń beınesi arqyly keıipkerdiń  dúnıe-tanymyna barlaý jasaıdy.  Bul jerde operator V.Osennıkovtyń sýretshi shyǵarmalarynyń  tunyq syryn jetkize bilýdegi sheberligin aıta ketken jón.  Formanyń ádemiligi, jaryq qoıý sheshimi avtorlar úshin basty maqsat emes. Biraq, olar ózindik qoltańbasy bar sýretshiniń beınesin, ishki jan dúnıesi men syrt tulǵasynyń ereksheligin, ómirge degen sheksiz súıispenshiligin beıneleýde qajetti kıno tili retinde qyzmet atqarady.

A.Mashanovtyń shyǵarmalaryna tán qasıet - taqyrypty, keıipkerlerdi, oqıǵany tańdaýda olarǵa degen naqty jeke avtorlyq qarym-qatynasyn qoldanady. Sondaı shyǵarmalardyń qataryna «Po zakoný sohranenııa dým»(1966 j.), «Repetıııa»(1967 j.) fılmderin jatqyzýǵa bolady. «Repetıııa» fılminde Bolat Aıýhanovtyń oryndaýyndaǵy bıler kórinis tabady. Shyǵarma keıipkerdiń repetıııaǵa kele jatqan sátinen bastalyp, qaıtyp bara jatqanymen aıaqtalady. Bul dástúrli dramatýrgııalyq sheshim fılm úshin eshqandaı mańyzdy rol atqarmaıdy. Bıdi daıyndaý jáne oryndaý sátteri – shyǵarmanyń dramatýrgııalyq serippesin myǵym ustaıdy. Sondaı-aq, fılm talantty bıshiniń shyǵarmashylyq proesin kórsetýde óz ýaqytynda «derektilendirý» qyzmetin atqaryp, ónerdiń qudirettiligi, qımyl-qozǵalystyń ádemiligi men náziktigi, plastıka óneri týraly sheber áńgimeleıdi. Fılmde kadr syrtynan aıtylatyn mátin nemese keıipkerdiń suhbaty kezdespeıdi. Sózdiń ornyna bıshiniń oryndaýyndaǵy árbir qımyl-qozǵalys jaýap beredi. A.Mashanov “Repetıııa” fılminde tereń plastıkalyq sheshim arqyly  derekti kınonyń beıneleý múmkindikterin dáleldeýge tyrysady.

Qazaqstan derekti kıno tarıhynda rejısser A.Mashanov pen operator M.Dýganovtyń «Po zakoný sohranenııa dým» fılmi mańyzdy qubylys bolyp tabylady. Bul shyǵarmada kórinis tapqan rejısserlik sheshim ózindik ereksheligimen mańyzdy. Shyǵarmanyń janry, montaj yrǵaǵy, beınelik qatary Oljas Súleımenovtyń poezııasymen astarlasyp, qabysyp jatady. Rejısser aqynmen birge ótken men búgingi kún jaıynda fılosofııalyq tolǵanystar deńgeıine deıin kóteriledi. «Po zakoný sohranenııa dým» fılmi derekti kıno tili arqyly tereń shyǵarmashylyq oılar men tolǵanystardy jetkizý múmkindigi bar ekendigin dáleldedi. Rejısser osy múmkindikti paıdalana otyryp, qazaq halqynyń ótken tarıhy týraly poetıkalyq deńgeıdegi shyǵarmany ekranǵa alyp keledi.

A.Mashanov fılmderine aqyndyq qııal áleminiń basymdylyǵy  tán. Bul poezııaǵa toly tolǵanystar qazaq eliniń kóne tarıhyna   baılanysty. Ol árbir fılminde halyqtyń rýhanı jáne materıaldyq ıgilikterin jasap ketken babalardyń ómirin kórsetedi. Rejısser kóne tarıh beınesin birjaqty nemese jalań tarıhshyldyqpen beıneleýden bas tartady. Kerisinshe, kóne zaman ǵasyrlar qyrqasyn attap óte kelip,  qazirgi dáýirmen  ushtasyp otyrady. Iaǵnı, ol keshegi kún tarıhyna búgingi kún kózimen qaraıdy.

1972-jyly operator R.Chıkaevpen birge túsirgen «Ál Farabı» fılmi rejısserdyń ártúrli janrda, sonyń biri ǵylymı-kópshilik fılm janrynda jumys isteı alatyndyǵynyń kepili boldy. «San men kúı» fılmi Ál Farabıdiń mýzyka tarıhynda birinshi ashqan jańalyǵyna, ıaǵnı, alǵash ret notanyń belgilerin  san arqyly júıege keltirgenine arnalady.

Derekti kıno óneriniń tarıhy barysynda keıipkerdiń ishki jan-dúnıesin, shynaıy ómir kórinisterin beıneleýde birjaqty kózqaras bolyp kelgeni bizge málim. Derekti kınonyń mindeti - kórinisterdi naqty túsirip qoıý degen pikir 1940-1950-jyldary basym boldy. Al, alpysynshy jyldary belgili bir taqyrypty, keıipkerdiń beınesin kórsetýde derekti kıno túsirýshiniń ózindik avtorlyq kózqarasy qalyptasqan fılmder ekranǵa shyǵa bastaıdy. Qazaqstan derekti kınosynda belgili bir oqıǵa, qubylys týraly tek  jalań maǵlumat berip qana qoımaı, bolmysty, shynaıy ómirdi tereńdetilgen, kúrdeli zertteýler eleginen ótkizip, adam men qoǵam arasyndaǵy tyǵyz baılanysty, qoǵamdyq-tarıhı proestiń mańyzyn jan-jaqty ashyp kórsetetin derekti shyǵarmalar dúnıege keldi. Bul úrdis Ararat Mashanovtan ózge Iý.Pıskýnov, A.Nuǵymanov, G.Emelıanovtardyń shyǵarmashylyǵymen tyǵyz baılanysty.

1966-jyly Iý.Pıskýnov pen G.Ovcharenko birigip túsirgen «Kúzgi yrǵaqtar»(«Osennıe rıtmy») fılmi Mashanov shyǵarmalarynda kórinis tapqan derekti kıno óneriniń jańa beıneleý múmkindikterin izdestirýimen erekshelenedi. Almaty kúziniń kórinisteri týraly túsirilgen bul poetıkalyq  kınoetıýd qyzyqty baqylaýlarymen, tabıǵattyń ádemi kórinisterimen, qala kósheleriniń  kórinisterimen, adamdardyń qaıtalanbas beınesi arqyly operator sheberligin dáleldeıdi. Sonymen birge ekrandaǵy kórinisterge baılanysty mýzyka taqyryby da ózgerip otyrady. Bul kórinis pen mýzykanyń birin-biri tolyqtyrýyna kómektesedi.

Iý.Pıskýnovtyń kelesi túsirgen «Osynshama qysqa ǵumyr»(«Takaıa korotkaıa jızn»-1968j) fılmi Ǵanı Muratbaevtyń ómirine arnalady. Senarıı avtory S.Asqarov, rejısser Iý.Pıskýnov, operator V.Osennıkov Almaty, Moskva, Tashkent arhıvterinen alynǵan az ǵana materıaldy qoldana otyryp, keıipkerdiń tolyqqandy ekrandyq tulǵasyn qalyptastyrady. Fılmniń basynda jáne sońynda qoldanylǵan keıipkerdiń iri plandaǵy fotografııasyn  aldymen Muratbaevtyń  syrtqy kelbeti týraly baıandaıtyn qujat retinde, al sońynda sýretke «jan bitip», keıipkerdiń tulǵalyq bolmysy jan-jaqty ashylady. Zamandastary bar bolǵany 22 jasta kóz jumǵan Ǵanıdyń minez-qulqyndaǵy erekshelikter, ózine de, ózgege de qatal, ári talapshyl qasıeti týraly eske alady.  Úzeńgi joldastary aıtqan estelikteri Ǵanıdyń ómirinen habar beretin derekter, fotografııalar arqyly keıipkerdiń qaıtalanbas tulǵasy, ol ómir súrgen kezeńniń beınesi qalyptasady.  Fılm avtorlary Ǵ.Muratbaevtyń  minez-qulqynyń erekshelikterin ashýǵa tyrysyp, zertteý baǵytyndaǵy ustanymy shyǵarmanyń derekti jáne kórkemdik turǵydaǵy qundylyǵyn aıqyn dáleldedi. “Osynshama qysqa ǵumyr” shyǵarmasy - Ǵanı Muratbaevtyń ómirbaıanyna arnalǵan tuńǵysh fılm.  Fılmde qoldanylǵan qujattar, fotosýretter keıipker taǵdyrynyń shejiresi rolin atqarady.

Iý.Pıskýnov túsirgen taǵy bir «Álııa» (1970j,s.avt.S.Asqarov, oper.I.Gıtlevıch) fılmi keıipker beınesin ashýdaǵy úzdik shyǵarmalardyń biri bolyp tabylady. Uly Otan soǵysynyń batyry, mergen Álııa Moldaǵulovanyń bitim-bolmysy, beınesi ekranda eske alýshylardyń, jaqyn týystary, joldastarynyń  aıtqan áńgimesi arqyly qalyptasady. Bul áńgimelerden ózge fılmde qoldanylǵan kınometafora mańyzdy rol atqaryp, poetıkalyq ún qosady, ári mazmunyn tolyqtyra túsedi. Rejısserdyń 1970-jyly túsirgen «Bolat jáne Gýlıa» (s.avt.R.Rahımov, oper.E.Iakovlev) fılminiń basty keıipkerleri - Almaty úı qurylysy kombınatynyń jumysshysy Bolat Sultanbekov jáne onyń segiz jasar qyzy Gýlıa. Bolattyń ózi týraly, ot basy, ómiri jáne jumysy jaıly aıtqan ashyq-jarqyn   áńgimesi kadr syrtyndaǵy avtor mátinimen úndesip, keıipker ómirbaıanynyń keıbir tustaryn tolyqtyrady.

1975-jyly Iý.Pıskýnov «Fotografııa qajet» («Neobhodıma foto grafııa»- s.avt.Iý.Pıskýnov, L.eglov,oper.E.Boıarskıı) fılmin túsiredi. Balhash ken metallýrgııa kombınatynyń ehtarynda jergilikti radıo núkteden «Uly Jeńistiń 30-jyldyǵyna baılanysty «Olar Otan úshin soǵysty» atty  qabyrǵa gazetiniń shyǵarylýyna baılanysty  Uly Otan soǵysynyń  barlyq ardagerleri sýretke túsýi qajet» degen habar taratylady. Iý.Pıskýnov pen operator E.Boıarskıı osy kúni fotoatelege kelgenderdiń bárin jasyryn kameramen túsirip alady. Ardagerlerdiń soǵys jyldaryndaǵy jáne búgingi kúngi sýretteriniń negizinde olardyń tolyqqandy bolmysy men keıpi ashylady. Fılmniń yrǵaǵyna fotosýretterden, mazmundy kınoetıýdterden, kınopotretterden, L.eglovtyń óleńderi men mýzykasynan quralǵan montaj túbegeıli táýeldi. Osy fılm jóninde rejısser Iý.Pıskýnovtyń ózi bylaı deıdi: «Reporterdyń mindeti oqıǵany der kezinde túsire bilý. Bul «Fotografııa qajet» fılmin túsirýge yqpalyn tıgizdi. Túsirý jumysy bar bolǵany úsh-aq saǵatqa sozyldy. Keıipkerlerimiz ózderin túsirip jatqany týraly bilmeı de qaldy...» («Novyı fılm», 1977j,№19). «Fotografııa qajet» fılmi rejısser Iý.Pıskýnov shyǵarmashylyǵynyń kemeldengenin, ári sheberliginiń óskenin dáleldedi.

Iý.Pıskýnovtyń  barlyq fılmderinde mýzykaǵa erekshe oryn beriledi. Ol birde kadrdaǵy kórinisterdi ózine “baǵyndyrady”, endi birde montaj arhıtektonıkasyna “baǵyna” otyryp, kórinistermen úılesip, “sińip” ketedi. Mýzyka men kórinistiń úılesimdiligi, ásirese, alǵashqy fılmderinde – “Kúzgi yrǵaqtar” (“Osennıe rıtmy”), “Qysqy boıaýlar” (“Zımnıı ekspromt”), “Kóktem aıy ótkende”(“Kogda ýhodıt vesna”)  fılmderinde mańyzdy oryn alady.

Iý.Pıskýnov shyǵarmashylyǵynyń damý evolıýııasyna nazar aýdara otyryp, qaı janrdyń ol úshin mańyzdy ekendigin ajyratý ońaı emes. Óıtkeni, rejısserdyń “túren salǵan”, qamtymaǵan janry joqtyń qasy. “Shól dalaǵa tartylǵan teńiz”(“More ıdet v pýstynıý”,1964j), “Arys – Orta Azııa qaqpasy”(“Arys – vorota v Sredneı Azıı”,1964j), “Turar Rysqulov” (“Revolıýıeı prızvannyı”,1976j),”Áńgime jalǵasýda” (“Razgovor neokonchen”, 1978j),  “Óz erkimmen”(“Po sobstvennomý jelanıý”, 1980j), “Men Soldatovtanmyn” (“Ia rodom ız Soldatova”,1987j), “Búgingi Qazaqstan” (“Kazahstan segodnıa”, 1986j) - kınobaqylaý jáne reportaj, fılm-bıografııa jáne ǵylymı-kópshilik ocherk, áleýmettik kınopýblııstıka jáne kórinisti (vıdovoı) fılm janrlarynda túsirilgen shyǵarmalar.

A.Mashanov pen Iý.Pıskýnovtyń fılmderinde Qazaqstan derekti kıno sheberleriniń sońǵy jyldardaǵy shyǵarmashylyq izdenisteri keńinen kórinis tapty. Bul shyǵarmalardyń qundylyǵy - oqıǵalar men keıipkerlerdi plenkaǵa túsirip qana qoıý pozıııasynan bas tartyp, avtorlyq ıdeıa men oıdyń basym túsetin estetıkany alǵa tartý boldy.

1960-70 jyldary «Qazaqfılm» kınostýdııasynda qyzmet etip, kóptegen talantty derekti fılmderdi túsirgen rejısserlardyń biri - G.Emelıanov. Ol derekti kıno ónerine kelgenge deıin biraz ýaqyt KazTAG-tyń  Óskemendegi tilshisi bolyp qyzmet atqardy. Sol kezdiń ózinde-aq jýrnalıstke tán baıqaǵyshtyq, kóregendik, izdenimpazdyq qasıetterimen erekshelenedi. 1960-70 jyldary jıyrmadan astam derekti fılm túsiredi. G.Emelıanov shyǵarmashylyǵynyń basty ereksheligi - qaı fılmde bolmasyn, zamandas kelbetin beıneleý. Rejısserdyń fılm-portretter galereıasy «Ybyraıdyń kúzi» («Osen Ibraıa»-1968jyl, s.avt.A.Avrýtın, G.Novojılov, oper.G.Emelıanov) fılminen bastaý alady. Ataqty kúrishshi Ybyraı Jaqaevtyń kúrish ónimin alýdaǵy oılap tapqan tásili jer-jerde qoldaý taýyp, «Ybyraı mektebi» degen atpen búkil Qazaqstanǵa aıan bolǵany belgili. Avtorlardyń  fılm túsirý barysynda alǵa qoıǵan mindeti - ataqty kúrishshiniń ekrandyq keıpin kórsetip qoımaı, ómir jolyna barynsha kóńil aýdarý boldy. Olar «Ybyraı mektebiniń» qaınar kózin, keıipkerdiń rýhanı bolmysyn ashýǵa talpyndy. Kadr syrtynan aıtylǵan dıktordyń mátini, kórinisterdiń estetıkalyq ádemiligi fılmniń mańyzdy komponentteri retinde qurylyp, keıipkerdiń beınesi árqıly qyrynan kórindi.

“Ybyraıdyń kúzinen” keıin de G.Emelnov fılm-portret janrynda kóptegen fılmder túsiredi. “Hatshy joldas” (“Tovarı, sekretar”), “Útir”(“Zapıataıa”), “Ápke”(“Starshaıa”), “Estafeta”, t.b. fılmderinde   kınobaqylaý, sınhrondy jazý, suhbat alý sııaqty kórkemdik beıneleý tásilderi qoldanylyp, árqaısysy kompozıııalyq sheshim turǵysynan óte qyzyqty shyǵarmaǵa aınalady.

“Hatshy joldas”(“Tovarı sekretar”-1971 j.,s.avt.B.Gýtlın, G. Emelnov, oper.B.Gýtlın) atty  Tarhan aýdanynyń birinshi hatshysy V.V.Sıdorova jaıly túsirilgen yqsham keıiptegi derekti kınonovellada  keıipkerdiń kúndelikti turmys-tirshiligi kınobaqylaý tásilimen beınelenip, aınalasyndaǵylarmen qarym-qatynasy kórinis tabady. Sonymen birge, keıipkerdiń kamera aldyndaǵy erkindigi erekshe kóz tartady. Fılmde ózine ózi senimdi, rýhy myqty keıipkerdiń beınesi qalyptasady.  Avtorlar keıipkerler bolmysynyń  tamasha qasıetterin únemi baqylaýmen bolady.

Taǵdyry, minez-qulqy aıryqsha keıipkerdi taba bilý jáne  onyń ómirindegi erekshe oqıǵany kórsete bilý “Útir”(“Zapıataıa”-1970j, s.avt.A.Rozanov, rej.oper.G.Emelıanov) fılmine tán qasıet. Bul shyǵarmanyń basty keıipkeri selekıoner F.Mashtakov basynan ótken bir oqıǵany áńgimeleıdi: “Korma” pavılonyna kirsem, “Koster Vostochnokazahstanskıı”, “Jıtnıak” shópterine ónim kórsetkishiniń nátıjesi jazylypty. Baıqap qarasam, men alǵan ónimderdiń kórsetkishine 1,4 dep  kórsetilipti. Al, ózimde jazylǵan kórsetkish boıynsha 14 bolatyn. Áldekim 1 men 4-tiń arasyna útir qoıǵan. Kezekshiden bul qalaı dep suradym. Ol “ondaı kórsetkish esh jerde joq”, - dep jaýap berdi. Men bir gektardan 140 entner ónim alǵanymdy dáleldedim. Árıne, olarǵa útirdi alyp tastaýǵa týra keldi ” - deıdi. Keıipkerdiń kamera aldyndaǵy erkin áńgimesi fılmniń negizgi sıýjetin quraıdy. “Útir” fılmindegi keıipkerdiń áńgimesine qurý tásili 1974 jyly B.Gýtlınmen birigip túsirgen “Ápke” (“Starshaıa”) fılminde qoldanylady.  Qostanaı toqyma kombınatynyń tiginshisi Álııa Bekeeva sińlileri úshin áke-sheshesiniń ornyn basqany týraly baısaldy, salıqaly keıippen áńgimeleıdi. Áńgime barysynda Álııanyń minez-qulqyndaǵy meıirimdi qasıeti kórinedi. Fılm keıipkerdiń aınalasyna tek meıirim shashatyn rýhanı bolmysyn, qarapaıymdylyǵy men eńbekqorlyǵyn ashady.

G.Emelıanovtyń shyǵarmashylyǵynda fılm-portretterden ózge, Qazaqstan ómirindegi keń masshtabtaǵy ózekti taqyryptar da kórinis tabady. Ertis-Qaraǵandy kanalynyń qurylysy týraly “Ertis-Qaraǵandy”, tyń jerlerdi ıgerýdiń 20-jyldyǵyna oraı “Krasnaıa Presnıa v stepı jýravlınoı” fılmderi túsiriledi.  “Ertis-Qaraǵandy” (1970j, s.avt. Q.Isabaev, oper.G.Emelıanov)  fılmi kınobaqylaý tásilimen alty jyl boıy túsiriledi. Bul janrdyń ereksheligine, alyp qurylystyń kınoshejiresi retinde jazylǵan senarııge baılanysty boldy. Fılm Ortalyq Qazaqstannyń tandyry kepken sary dalasyna Ertis sýyn “alyp bara jatqan”  adamdarǵa arnalady. Qurylystyń árbir mańyzdy kezeńi avtorlardyń nazarynan tys qalmaıdy. Fılmde jeke-dara bólinip alynǵan naqty keıipker joq. Esesine, adamdardyń kópshiliginiń taǵdyryna arnalǵan áńgime erekshe áser qaldyrady. Mysaly, júrek aýrýyna qaramaı, qurylys basynan kete almaǵan bir jumysshynyń qaıǵyly ólimi týraly aıtylǵan habar alyp qurylysqa  ómirin arnaǵan adamdarǵa degen ózindik rekvıemge aınalady. Fılmde aıtylatyn basty oı - alyp qurylystardyń ar jaǵynda adamdardyń alýan taǵdyry jatqandyǵyn baıandaıdy.

Rejısser G.Emelıanov pen operator B.Gýtlınniń 1972-jyly túsirgen tolyqmetrajdy  “Tyrnaly daladaǵy “Krasnaıa presnıa”” fılmi “Krasnopressınskıı” sovhozynyń tyń ıgerýshileri týraly áńgimeleıdi. Shyǵarmada sovhozdyń negizin qalaýshylar óz ómiri, turmys-tirshiligi jaıynda baıandaıdy. Fılmniń búkil mátini keıipkerlerdiń erkin áńgimesinen qurylady. Keıipkerlerdiń taǵdyryna, minez-qulqyna asa nazar aýdarý - 1969 jyly túsirilgen “Volnýıýıı vet metalla” fılmine de tán. Jas metallýrg Toty Shaǵıevanyń eńbektegi jetistikterin  kórsete otyryp, keıipkerdiń ashyq-jarqyn, súıkimdi minezi ashylady.

G.Emelıanovtyń rejısserlik prınıpi taǵy bir  “Kóz kórip, kóńil toıattar” (“Ýdovolstvıe spolna”-1972j,s.avt.B.Gýtlın,G.Emelıanov, oper.B.Gýtlın) fılminde de aıqyn kórinedi.  Fılm ekskovatorshy E.Antoshkın týraly baıandaıdy. Kombınat partorgi jáne brıgada músheleriniń aıtýy boıynsha Antoshkınniń beınesi ekskovatorshy retinde jáne adamı qasıetteri negizinde ashylady. Fılm jóninde G.Emelıanovtyń ózi bylaı deıdi: “…Biz kombınattaǵy eńbektes dostarymen áńgimelestik. Baıqasam, Rýdnyı qalasynda Antoshkındi bilmeıtin adam joq dese de bolǵandaı eken. Túsirý jumysyna kiriskenimizde qolǵabys tıgizbegen mekeme ataýly qalǵan joq. Antoshkın arqyly 70-jyldardaǵy jumysshy zamandasymyzdyń  beınesin jasaýdy maqsat tuttyq. Belgili brıgadırdiń qol astyndaǵy  jumysshylarymen eńbekti  uıymdastyrýdaǵy tájirıbesi, ol eńbek etetin ujymnyń tynys-tirshiligi, ystyq-sýyǵy jaıly tolyq maǵlumat bersek degen oı boldy… ”.

Rejısser G.Emelıanov shyǵarmashylyǵyndaǵy taqyryptyq,  kompozıııalyq sheshimin tabýdaǵy jáne keıipker beınesin kórsetýdegi qyzyqty fılmderiniń biri – “Bal kúımeshigi”(“Medovaıa kolesnıa”- 1971j). Shyǵarma Shyǵys Qazaqstandaǵy bal ósirýshilerdiń jumys tásiline arnalady. Fılm 1971-jyly Moskvada ótken  bal jınaýshylardyń Halyqaralyq kongresinde kúmis medalǵa ıe bolady. Shyǵarma balshylardyń kúndelikti eńbegin  egjeı-tegjeıli kórsetip qana qoımaı, jańa taqyryp, ıaǵnı, eńbekti uıymdastyrýdaǵy jańa tásilder kórsetiledi. Búgingi bal jınaý jumysynda mehanıkalandyrylǵan keshen jumysyn paıdalaný týraly jan-jaqty aıtylady.

G.Emelıanovtyń  fılm-barlaý janrynda túsirgen bul shyǵarmasynda ózindik shyǵarmashylyq prınıpterin ustanady. Ol “Kazahskaıa Sovetskaıa Soıalıstıcheskaıa”(1972-jyl, s.avt.G.Emelıanov, Iý.Sımaranov, oper.A.Qadyrbekov, S.Mahmýdov) fılmine de tán qasıet.  Shyǵarma kompozıııalyq sheshimimen, dramatýrgııasy men mátininiń ózindik ereksheligimen qyzyqty. Rejısserdyń taǵy bir “Monýmentalnoe ıskýsstvo Kazahstana”(1976j.s.avt.G.Emelıanov,oper.A.Qadyrbekov) fılmi formasymen, montaj yrǵaǵymen áser qaldyrady.

G.Emelıanovtyń shyǵarmashylyǵy derekti ekran ónerindegi basty máselelerdiń  biri – keıipker jáne ol ómir súrip jatqan ýaqyt pen qoǵam arasyndaǵy tyǵyz baılanysty tereń ári jan-jaqty kórsetý  qajettiligin dáleldedi. Ol túsirgen fılmderde kórinis tapqan  derekti kınonyń kúrdeli tásilderin keńinen qoldaný, shynaıylyqqa alyp barar joldy tynbaı izdeý, kadr máselesine qatysty berik ustanym, kompozıııalyq sheshiminiń erekshe jolyn tabý, rejısserlyq berik konepııasy -G.Emelıanovtyń qazaq derekti kınosyna úlken úles qosqandyǵyn dáleldeıdi.

1960-70 jyldary “Qazaqfılm” kınostýdııasynda eńbek etip, Qazaqstan derekti kınosynyń damýyna zor úles qosqan rejısserlardyń biri – Asylbek Nuǵymanov. Atalmysh kezeńde rejısserdiń túsirgen otyzǵa jýyq derekti fılmderiniń taqyryp aıasy árqıly. Moskvadaǵy Búkilodaqtyq Kınematografııa ınstıtýtyn támamdap, 1960-jyldardyń basynda “Qazaqfılm” kınostýdııasyna kelgen alǵashqy jyldarynda “More ıdet v pýstynıý”(1964j. s.avt.K.Pınchýkov,oper.Iý.Gıbov), “Sáken Seıfýllın”(1964j.s.avt.A.Nuǵymanov,M.Portnoı,oper.V.Osennıkov,L.Kokıshvılı,B.Sıgov), “Po prızyvý Rodıny”(1965j.s.avt. A.Nuǵymanov, S.Nazarova, V.Rappoport,oper. O.Zekkı, V.Vasılchenko) t.b. fılmderin túsiredi.

“More ıdet v pýstynıý” fılminde Ońtústik Qazaqstandaǵy Shardara sý qoımasynyń qurylysy, “Sáken Seıfýllınde” – qazaq halqynyń belgili jazýshysy, aqyn S.Seıfýllınniń shyǵarmashylyq joly, qoǵam qaıratkeri retindegi beınesi kórsetiledi. A.Nuǵymanov shyǵarmashylyǵynda áskerı-patrıottyq taqyryp jıi oryn alady. Uly Jeńistiń jıyrma jyldyǵyna arnalǵan “Otan shaqyrady”(“Po prızyvý Rodıny”), “Qazaqstan -Uly Otan soǵysynda”(“Kazahstan v Velıkoı Otechestvennoı”,1975j.) fılmderi Uly Otan soǵysy taqyrybyn arqaý etse, “Artymyzda Moskva”(“Za namı byla Moskva”-1966j.s.avt.D.Snegın,oper.M.Saǵymbaev) fılmi ataqty panfılovshylardyń erligine, “Ólmes ómir týraly ańyz”(“Legenda o bessmertıı”-1975j.s.avt.V.ıkalov, oper.G.Papazov, A.Mıenko) shyǵarmasy soǵys jyldaryndaǵy partızan qozǵalysynyń tarıhyna, “Medeý. Erlikke toly kúnder”(“Medeo.Dnı ı nochı mýjestva”-1973j. s.avt.V.Mıroglov, A.Nuǵymanov, oper.A.Kolesnıkov, S.Sháripov, A.Mıenko) –Medeý shatqalynda bolǵan selmen kúres týraly baıandaıdy. “Po prızyvý Rodıny” fılmi Uly Otan soǵysy jyldaryn arhıvten alynǵan kıno jáne fotomaterıaldardyń kómegimen ekranda beıneleıdi. Sonymen birge, soǵysta túsirilgen hronıkalyq baǵaly kadrlarǵa asa nazar aýdarylady. Árbir kadr, árbir kınoepızod fılmniń ıdeıasyn, mazmunyn ashýda mańyzdy rol atqarady. Bul shyǵarma rejısserdiń ári qaraıǵy belgili bir kezeńdegi shyǵarmashylyq baǵytyn aıqyndady. “Artymyzda Moskva”(“Za namı byla Moskva”) fılmi “Po prızyvý Rodıny” fılminiń tikeleı jalǵasy ispetti. Munda soǵys taqyryby, Panfılov dıvızııasynyń erliginiń tarıhy tereń ári jan-jaqty zertteledi. Rejısser kelesi túsirgen fılmderinde soǵys taqyrybyn keńeıtýge, materıaldyń aýqymyn jańartýǵa talpynady. Osy turǵydaǵy mańyzdy shyǵarmalarynyń biri retinde “Ólmes ómir týraly ańyz” fılmin ataýǵa bolady. Soǵys jyldaryndaǵy sovet jáne bolgar partızandarynyń dostyǵy, Keńes Odaǵynyń batyry Zııamat Husanovtyń ómirbaıany fılmniń negizgi áńgime arqaýyna aınalady. Bolgarııa kınematografısterimen birigip túsirgen bul shyǵarma sonaý alysta qalǵan otty jyldardan bastap, búgingi kúnge deıingi kezeńdi qamtıdy.

Uly Otan soǵysy jyldarynda Kýrsk ıininde bolǵan urystardyń  birinde pýlemetshi Zııamat Husanov shaıqastyń bir qyzǵan tusynda nemistiń elýden astam soldatyn qyryp salady. Oǵy taýsylǵan ol qolyndaǵy granatasymen kele jatqan tankilerge qarsy shyǵady. Sol jerdegi kúshti jarylystan soń, jaýyngerler Zııamatty óldige sanaıdy. Kóp uzamaı, Zııamattyń alystaǵy týǵan úıine Z.Husanovqa Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berilgendigi týraly habarlanǵan QSRO Joǵarǵy Keńesiniń Jarlyǵy  bar paket keledi. Biraq, Kýrskidegi urysta tiri qalǵan Z.Husanov jaýdyń qolyna túsip, tutqynda bolyp, azap shekken bir top jaýyngerlermen birge lagerden qashyp shyǵady. Bolgarııadaǵy ataqty general Boıan Mıhnevtyń ınternaıonaldyq partızandar tobyna kelip qosylady. Fılm avtorlary Z.Husanovtyń qıynshylyq pen qaıshylyqqa toly kúrdeli taǵdyryn zerdeleı otyryp, ótken kúnder men búgingi ýaqyt derekterin beıneli túrde sýretteýge talpynady. Mysaly, fotomontajǵa súıene otyryp kórsetken keıipkerdiń tutqynnan qashyp shyǵý epızodyn aıtýǵa bolady.

Rejısser A.Nuǵymanovtyń soǵys taqyrybyn arqaý etken fılmderiniń taǵy biri – 1975 jyly túsirgen “Qazaqstan – Uly Otan soǵysy jyldarynda” Jeńistiń otyz jyldyǵyna arnalady. Bul – qan maıdanda soǵysqan qazaqstandyq jaýyngerlerdiń erligi, qaırat-jigeri,  ómirindegi úlgi alarlyq qasıeti týraly aıtylatyn shyǵarma. Fılm soǵys jyldary túsirilgen hronıkalyq kadrlar men búgingi kúngi kórinisterdiń ózara baılanysyna qurylǵan Eki márte Keńes Odaǵynyń batyrlary T.Bıgeldınov pen S.Lýganskııdiń, jaýynger-polkovnık B.Momyshulynyń, Brest qamalyn qorǵaýshy F.Bazalıevtyń soǵys jyldary týraly aıtqan estelikteri hronıkalyq kadrlardyń mazmunymen qabysyp, úndestik tabady. Rejısser A.Nuǵymanov “Qazaqstan-Uly Otan soǵysynda” fılminde maıdan men tyldy salystyra otyryp, qazaqstandyqtardyń erligin beıneleıdi. Shyǵarmada qoldanylǵan materıaldardyń moldyǵymen, mazmundylyǵymen, qundylyǵymen erekshe mańyzdy. Sondyqtan, “Qazaqstan-Uly Otan soǵysy jyldarynda” fılmi Qazaqstan derekti kınosynyń tarıhynda ózindik alar orny bar  ekeni daýsyz.

Áskerı-patrıottyq taqyrybynan ózge, rejısser A.Nuǵymanov óz shyǵarmalaryna  respýblıka ómirindegi basqa da ózekti máselelerdi arqaý etip alady. “Armysyń, tyń dala”(“Zdravstvýı, zemlıa elınnaıa”, 1974j.s.avt.I.Savvın,oper.A.Qadyrbekov,B.Gýtlın,G.Emelıanov), “Medeý. Erlikke toly kúnder men túnder” (1973j.s.avt.V.Mıroglov,  A.Nuǵymanov, oper.A.Kolesnıkov, S.Sháripov, A.Mıenko) fılmderi halyqtyń beıbit ómirdegi erligi týraly baıandaıdy. “Armysyń, tyń dala” fılminde qulan jortqan quba jondarda, qarasa kóz talar, keń jatqan qazaq dalasynda dúbirli eńbek dabylynyń úni estilip, tyń jerge túren salynǵan alǵashqy jyldar arqaý etip alynyp, zaman áýenimen úndesip, astarlasyp jatady.

Al, “Medeý. Erlikke toly kúnder men túnder” fılminde Almatyda bolǵan sel tasqynymen kúndiz-túni arpalysqan halyqtyń erligi týraly baıandalady. Shyǵarmada qarbalas qımyl men jumyla kirisken jumys sátteri aıqyn, ári júıeli kórsetiledi. Rejısser A.Nuǵymanov basqa shyǵarmalaryndaǵy sııaqty munda da materıal aýqymyn birkelki, naqty  ári utymdy qoldanady. Bul keń aýqymdy taqyryp aıasyn jeńil qabyldaýǵa áserin tıgizedi.

1960-70-shi jyldarda túsirilgen kóptegen derekti fılmder kınooperator V.Osennıkovtyń esimimen tyǵyz baılanysty. “Máńgilikpen qaýyshý”(“Prıkosnovenıe k vechnostı”), “Osynshama qysqa ǵumyr”(“Takaıa korotkaıa jızn”), ”Sıyr múıiziniń tarıhy”(“Istorııa znaka korovy”), “Dala boıaýlary”(“Kraskı stepeı”), “Búrkitshi” sııaqty t.b. talantty fılmderdiń sátti shyǵýyna yqpal etti. Bul shyǵarmalardyń árqaısysy Qazaqstan derekti kınosynda operatorlyq sheshiminiń mánerliligimen erekshe qubylysqa aınaldy. Ol túsirgen árbir fılm kompozıııa, grafıka, boıaýlar túsi jaǵynan aıryqsha erekshelenedi. V.Osennıkovtyń 1975 jyly ári rejısser, ári operator retinde túsirgen “Aısha Ǵalymbaeva” fılm-portreti belgili qazaq sýretshisi Aısha Ǵalymbaevanyń shyǵarmashylyǵyndaǵy erekshe boıaýlar men beıneler álemine arnalady.

Derekti kıno rejıssýrasynda shyǵarmashylyq múmkindikterin synǵa salyp kórgen operatorlardyń taǵy biri B.Gýtlın “Bir hattyń izimen”, “Apa”, “Tyrnaly daladaǵy “Krasnaıa Pressnıa ”, “Joldas sekretar”, “Kóz toıyp, kóńil toıattar”, t.b. fılmderiniń operatory retinde belgili. B.Gýtlınniń shyǵarmashylyq qoltańbasyna keıipkerdiń bitim-bolmysyna, derekterge degen asa nazar aýdarý tán qubylys.

Qazaq derekti kınosynyń damý tarıhynda Ian Von Sıktiń operatorlyq sheberligi belgili rol atqardy. Ol “Ashyq alaqan syry”, “Munda meniń Arktıkam”, “Qurmanǵazy oılary”, “Kógildir araldar” t.b. shyǵarmalarynyń operatory boldy. M.Dýganov, B.Iakýpov sııaqty operatorlardyń shyǵarmashylyq daryny “Po zakoný sohranenııa dým”, “Osennıe rıtmy” sııaqty talantty fılmderdiń sátti shyǵýynyń kepili boldy.

Halyqtyń tarıhyna, ulttyq mádenıetine, ónerine degen qyzyǵýshylyq keıbir jas sýretkerler shyǵarmalarynyń taqyrybyn, fabýlasyn, pishinin aıqyndady. Bul úrdis B.Omarovtyń “Shymkent” (1972j.), “Meniń aýylymnyń kúzgi boıaýlary”(“Osennıe kraskı moego aýla”-1975j. rej.T.Beısenov), M.Smaǵulovtyń fılmderinde kórinis tabady. Ásirese, S.Narymbetovtyń “Qurmanǵazy oılary”(“Dýmy Kýrmangazy”-1972j.) fılminde qazaq kınematografısteriniń rýhanı jáne estetıkalyq izdenisteri ańǵarylady. Ekranda jazýshy, sýretshi jáne aqyn halyq kompozıtory Qurmanǵazy shyǵarmashylyǵynyń qundylyǵy men mańyzy jóninde áńgimeleıdi. Avtorlar Qurmanǵazy beınesin búgingi kún turǵysynan taldaýǵa talpynys jasaıdy. Keıipkerdiń ómirbaıany mýzykamen, halyqtyń jáne sýretkerdiń taǵdyry týraly aıtylǵan oılarmen úndese, astarlasa otyryp kórinis tabady. Fılmde Qurmanǵazy kúıleriniń kınematografııalyq ekvıvalentin tabýǵa degen talpynys bar. Mysaly, dombyradan tógilgen kúıdiń áýeni at tuıaǵynyń dybystarymen ushtasady. Jaý shapqynshylyǵynan keıingi órtke oranǵan qazaq aýyly, janyp jatqan dombyra. “Qurmanǵazy oılary” fılmin mýzykadan, óleńderden, tolǵanystardan, tabıǵat kórinisi men metaforadan turatyn poema dep aıtýǵa bolady. Fılm avtorlary ataqty kúıshi ómirinen alynǵan derekterdi tizip shyqpaı, kúıshi talantynan týǵan shyǵarmalardyń máńgilik ómirsheńdigin kórkemdik beıneler tilimen sóıletedi. Ekrannan Qurmanǵazy kúılerimen birge gýildegen jel men syńǵyrlaǵan kisenniń dybysy, tolǵanysqa toly óleńder, erkindik pen ómirdiń mańyzy týraly aıtylǵan oılar men pikirler qatar kórsetilip otyrady.

“Qurmanǵazy oılary” fılminde kórinis tapqan sátti kınematografııalyq tásil rejısser M.Smaǵulovtyń shyǵarmashylyǵynda da oryn alady. Olımpıadalyq oıyndar týraly túsirgen alǵashqy “13-shi ıýbıleılik” (“13-ıa ıýbıleınaıa”-1970j.) ózindik kompozıııalyq qurylymy jáne montaj yrǵaǵymen nazar aýdartady. Bir bólimdi bul fılm “Tynys alý” jáne “Sulýlyq” atty eki novelladan turady. Spartakıada týraly aqparat kınematografııalyq kórinistermen oryn almasady. Mýzyka men montaj yrǵaǵynyń ózara áreket etýi jáne úndesýi fılmge tolyqqandylyq pen emoııalyq áser engizedi. Kadr syrtynan aıtylatyn dıktordyń mátini kezdespeıtin bul fılmde oqıǵalardyń beınesi kórinis tabady. Rejısserdyń 1977-jyly túsirgen “Vse, chem jıvý” shyǵarmasy Qazaq SSR-niń halyq sýretshisi Qanafııa Teljanovtyń shyǵarmashylyǵyna arnalady. Basty keıipker – sýretshiniń qylqalamynan týyndaǵan kartınalary. Bul shyǵarmalary arqyly avtor ýaqyt tynysyn kórsetýge talpynady. Sýretshiniń shyǵarmashylyǵy, tulǵalyq bolmysy týraly tolǵanystar jasaıdy. Keıingi jyldary túsirilgen “Álibı Jangeldın”(1973j.), “Teatr betteri”(“Teatralnye stranıy”-1975j.), “Máńgiliktiń qaınar kózi”(“Istokı vechnostı”-1975j.), “Lazer sáýlesi jáne tiri kletka”(“Lých lazera ı jıvaıa kletka”-1975j.), “Altyn jaýyngerdiń kúmis jazýlary”(“Serebrıanye pısmena zolotogo voına”-1978j.) fılmderinde rejısser M.Smaǵulov derekti kıno ónerindegi jańa aǵymnyń úndestik tabýyna talpynys jasaıdy. Bul shyǵarmalar qoldanylǵan kınometaforalar, áýendik sheshiminiń ereksheligi jáne mádenıettiligimen, kórinisterdiń poezııamen qabysyp, úndesýimen asa erekshelenedi.

Qazaqstan derekti kıno sheberleriniń biri - rejısser V.Tatenkonyń fılmderi jınaqtalǵan zamandas kelbetin quraıdy. Ol alǵashqy “Sıhymbaevtar famılııasy”(“Famılııa - Sıhymbaevy”,s.avt.V.Tatenko, oper. Iý.Lıtvıakov) fılmin 1973-jyly túsiredi. Shyǵarmada  Bekbosyn Sıhymbaev otbasynyń tarıhy, naqtyraq aıtqanda, olardyń asyrap alǵan orys balasynyń ómirbaıany týraly áńgimeleıdi. Soǵys jyldary beınelengen hronıkalyq kadrlar orys balasynyń qazaq otbasynda qalaı paıda bolyp, Amangeldi atanýy jónindegi tarıhynyń mán-jaıyn túsindiredi. Ol kezde jetpis jasta bolǵan Bekbosyn aqsaqaldyń adamgershiligi men rýhanı bolmysynyń bıiktigi týraly onyń zamandastary áńgimeleıdi. Olardyń biri Amangeldiniń jastyq shaǵy týraly bylaı deıdi: “Aqsaqal ony arqalap júrip ósirdi. Tek “janym”, “jalǵyzym”, “qaraǵym”, “aman bol”  degen jyly sózderin ǵana aıtatyn. Ómir boıy ony bótensimeı, týǵan balasyndaı jaqsy kórip ótti”. Fılm Sıqymbaevtar otbasynyń tarıhynan alynǵan derekterdi eshqandaı boıamasyz, ásireleýsiz kórsetedi. Bul shyn máninde kórermenge áser etip, tolǵandyrady. Dál osyndaı sezim men áser “Donbass-Qaraǵandy”(1974j,s.avt.V.Tatenko, oper.E.Lıaboh, N.Mıtın) fılmine de tán qasıet. Shyǵarma ejelden kele jatqan Ýkraın jáne Qazaqstan shahterlarynyń dostyǵy týraly baıandap, keıipkerler arasyndaǵy ózara qarym-qatynasty baqylaıdy. Shahterlar áńgimesindegi shynaıylyq fılmniń ón-boıyna erekshe yrǵaq engizedi. Iý.Lıtvıakovpen birigip túsirgen “Ivan Ivanovıch Ivanov”(1975j, s.avt.V.Tatenko, oper.Iý.Lıtvıakov) fılmi alǵashqy tyń ıgerýshilerdiń biri, Qazaqstannyń belgili mehanızatory I.Ivanovtyń  qarama-qaıshylyqqa toly kúrdeli taǵdyryn baıandaıdy. Uly Otan soǵysy jyldary óziniń týǵan Lenıngrad qalasyn qorǵaı júrip, aıaǵynan aırylǵan,  biraq, basyna túsken qaıǵyǵa berilmegen Ivanov A.Maresevtyń erligin qaıtalaıdy. Keıipkerdiń jubaıymen  tanysýy jáne úılenýi týraly  aıtqan áńgimeleri fılmde shynaıy, nanymdy áser qaldyrady. Sınhrondy túsirilgen bul epızodtar fılm keıipkerleriniń adamdyq bolmysyn, ishki jan-dúnıesin tolyqqandy ashady. Fılmniń ón boıynda nan men bala jáne meıirimdilik taqyryptary bir-birimen ushtasyp otyrady.

Rejısser V.Tatenkonyń sheberligi 1977 jyly túsirilgen “Kýzmıch, Adam jáne basqalar”(s.avt.V.Tatenko, oper.L.Kýzmınskıı) fılminde kemeldene túsedi. Uly Mıkelandjelonyń  “Men kúıgen otqa sen de kúı…”- degen sózderi fılmniń epıgrafy qyzmetin atqarady. Basty keıipkeri - Qaraǵandy metallýrgııa zavodynyń bolat balqytýshylary Tólegen Adam- Júsipovtyń brıgadasy jáne onyń ustazy Kýzma Petrovıch Geraenko-Kýzmıch. Qazaq jigiti Tólegenniń jumysshy ortasynda qalaı qalyptasýy, urpaqtar mırasqorlyǵy, ujymdaǵy birlik pen eńbek zeıneti shyǵarma áńgimesiniń negizgi arqaýyna aınalady. Qazaqstan Magnıtkasyndaǵy domna peshiniń  alǵashqy  irgetasy qalanǵan kezinde kelgen Adam-Júsipov pen Qaraǵandy metallýrgııa kombınatynyń barlyq tórt domnasynyń “otyn úrlegen “ Geraenko-Kýzmıchtyń áńgimeleri ózara sabaqtasyp, birin-biri tolyqtyrady. Bul fılmde salmaqty rol atqarady. Óıtkeni kórermen aldynda óresi bıik oı-dúnıesi, mamandyqqa, eńbekke degen berik senim, súıispenshilik kórinis beredi. Avtor óz janynan eshteńe aıtpaıdy. V.Tatenkonyń keńinen qoldanatyn osy ádisi – keıipkerlerdiń ózin-ózi tanytýy  dıktordyń daýysynan góri kúshti áser qaldyrady. Bul jaǵdaıda eshnárseni qosýdyń da, shegerýdiń de qajeti joq. Keıipkerlerdiń kamera aldynda ózderin uıalmaı, erkin ustaýy, sóıleýi óte mańyzdy. Bul qasıet aldyńǵy fılmderimen birge, “Kýzmıch, Adam jáne basqalarǵa” da tán. Keıipkerleriniń barlyǵy ózderin erkin sezinedi. Bul ádis V.Tatenkaǵa  keıipkerlerin iri planda kórsetý, bet-júzindegi árbir qımyl-qozǵalysty muqııat kórsetýge múmkindik beredi.

Derekti fılmderdegi faktiler men úzik-úzik jáıtterdi bir-birimen baılanystyrý ońaı emes.  Ondaǵy ómir  ádebı janr nemese kórkem sýretti kınonyń zańdylyqtaryna baǵynbaıdy. Oıyńa kelgenińshe ózgertip, qosyp, qaıta túsirý múmkin emes. Degenmen, “Kýzmıch, Adam jáne basqalar” fılmi sıýjetke qurylǵan: kózge kórinbeıtin “jelini” otbasy jaǵdaıymen jumystan ketip jatqan Semen Onıenkodan bastap, Adam-Júsipovke GPTÝ oqýshylarynyń kelgenine deıin jetelep otyrady. Iaǵnı, Onıenkonyń ornyna balań jigit keldi… Osylaısha urpaqtar mırasqorlyǵy jalǵasa bermek. Osy bir aınalyp soǵar sheńber sekildi sıýjet jelisiniń tuıyqtalar tusynda fılm sheshimi de aıtylady. Adam Júsipov óziniń ustazy Kýzmıchpen, brıgadasymen, otbasy múshelerimen tyǵyz baılanysta kórsetiledi. Fılmde artyq boıaýsyz, naqty turmys tirshilik ortasynda beınelengen jumysshy beınesi qalyptasady. Fılm Leıpıg qalasynda ótken Halyqaralyq kınofestıvalda arnaıy dıplommen marapattalady. Al, 1979 jyly VLKSM-nyń 60-jyldyǵyna baılanysty ótkizilgen Búkilodaqtyq kınofestıvalda úshinshi júldege ıe bolady. Sondaı-aq, 1977-jyly túsirgen “Qarlyǵash” (s.avt. L.Abdýkarımova, oper.A.Mıenko) fılmi 1978 jyly Tashkent qalasynda ótken Azııa, Afrıka jáne Latyn Amerıka elderiniń 6-Halyqaralyq kınofestıvalinde dıplomǵa ıe bolady. Shyǵarmada Almaty úı qurylysy kombınatynyń  qurylysshysy Qarlyǵash Ábdikárimovanyń shynaıy beınesi kórinis tabady.

V.Tatenko túsirgen “Donbass-Qaraǵandy”, “Sıqymbaevtar famılııasy”, “Ivan Ivanovıch Ivanov”, “Qarlyǵash”, “Natasha” fılmderi jekelegen keıipkerlerdiń beınesin kórsetetin portretter galereıasy. Almaty úı qurylysynyń jumysshysy Qarlyǵash Ábdikárimova, “Kommýnızm” kolhozynyń kúrish ósirýshisi Ulbala Altaıbaeva, mehanızator Ivan Ivanovıch Ivanov, metallýrg Adam  Júsipov…t.b. - rejısser V.Tatenko keıipkerleriniń qaısysyn alyp qarasańyz da, kamera kózine senimmen qaraıdy.  Alaıda keıipker senimin, onyń kamera aldynda erkin sezinýin “jaýlap” alý múmkin emes ekendigi belgili. Mysaly, Tólegen Adam Júsipov rejıssermen alǵash kezdeskende kamera aldynda sóıleýden úzildi-kesildi bas tartady. Óıtkeni, buǵan deıingi baspasóz betterinde jáne telehabarlarda birin-biri  qaıtalaıtyn jattandy sózderden ábden jalyqqan bolatyn. Birneshe kún túsirý tobymen kezdesýden qashqaqtaǵan keıipker, kezekti eńbek demalysyna attanyp ketedi. Onyń oralýyn erinbeı-jalyqpaı tabandylyqpen kútken rejısser, aqyr sońy Tólegenniń senimine ıe bolady. Nátıjesinde keıipker buǵan deıin ashpaǵan kóp syryn “aqtaryp” salady. Bul fılm atmosferasynyń nanymdy shynaıy shyǵýynyń kepili boldy.

V.Tatenkonyń barlyq fılmderi – eńbek adamy týraly túsirgen fılm-portretter. Olardyń árqaısysy minezi, ishki jan-dúnıesi, ómirbaıany birin-biri qaıtalamaıtyn, árqaısysynyń ózine ǵana tán ereksheligi bar keıipkerler. Olardy baılanystyrýshy - árqaısysynyń erekshe taǵdyry. Rejısserdyń árbir shyǵarmasy- adamnyń bir kórgende baıqalyna bermeıtin ǵajaıyp ishki álemi týraly shaǵyn mıkro-álem.  Alaıda, ol shyǵarmalardyń aldyńǵy planynda únemi keıipkerdiń tulǵasy turady.