Qurastyrýshy: Gúljan NAÝRYZBEKOVA
T.Júrgenov atyndaǵy QazUÓA professory, kınotanýshy
Lýıs Býnıýel jáne sıýrrealızm
Jıyrmasynshy jyldar tusyndaǵy kórkem mádenıet salasyndaǵy avangardtyq aǵymnyń taǵy bir tarmaǵy «sıýrrealızm» prınıpteri ıspandyq kınorejısser Lýıs Býnıýeldiń (1900-1983) shyǵarmashylyǵymen aıqyndalady. Sıýrrealızmniń teorııalyq negizdemeleri bastapqyda Franııada týyndady («Manıfest sıýrrealızma», A.Breton, 1924). Sıýrrealızm termınin alǵash qoldanǵan franýz aqyny G.Apollıner boldy. Adam sanasynan tysqary jatqan shyndyq kórinisterin aıqyndaýdy maqsat etken ónerdiń teorııalyq prınıpteri sıýrrealızniń negizgi baǵyty bolyp tabylady. Sıýrrealızm estetıkasynyń kórkem shyǵarmashylyq zańdylyqtary sanadan tys qabyldaý júıelerine baǵyttalǵan. Freıdızmniń ıdeıalaryn negizge ala otyryp, sıýrrealızm jaqtaýshylary naǵyz shyndyq ómir kórinisi nemese adam minezindegi erekshelikter onyń erkinen tys jaǵdaılarda ǵana (uıqyda nemese esinen adasqan jaǵdaılarda) tolyq ashyla alady degendi ustanady. Sıýrrealıstik kınoshyǵarmalardaǵy kórkemdik estetıka negizinen júıeli oıǵa kelmeıtin elementter jıyntyǵynan quralady jáne kórkem shyǵarmanyń quramdas bólshegi bolyp tabylatyn ıdeıa, sıýjet, harakterlik tartys sııaqty dramatýrgııalyq baılanys elementterin joqqa shyǵarady. Sıýrrealıstik fılmderdiń basym kópshiligi adamnyń uıqydaǵy jaǵdaıynan alynǵan (tús kórý), elester nemese saǵym bolǵan sezimder arqyly berilgen kórinistik qatarlardan jınaqtalady.
Kınodaǵy sıýrrealızm kezeńi franýz avangardynyń tarıhymen tutastyqta qarastyrylady. «Andalýzskıı pes» (1928, rej. L.Býnıýel), «Rakovına ı svıaennık» (1928, rej. J.Dıýlak) sııaqty sıýrrealızmniń kórnekti fılmderindegi sıpat alatyn oqıǵalar jıyntyǵy túsiniksiz keıipkerlerdiń nebir oı-túkpirlerindegi qııaldary arqyly beriledi.
Sıýrrealızm aǵymynyń rejısserlary ókimet tarapynan biraz qyspaqqa alyndy, olardyń shyǵarmashylyq erkindikterine tıym salyndy deýge de bolady.
1930 jyldyń qazan aıynan bastap Parıj qalasyndaǵy «Stýdıo-28» avangardtyq fılmder kınoteatrynda Lýıs Býnıýeldiń «Zolotoı vek» fılmi kórsetile bastaıdy. Bastapqyda kórermender tarapynan kınoshyǵarmanyń erekshelenip turǵan jańa formasyna degen kózqarastary eshqandaı belgi bermedi. Alaıda, jeltoqsan aıynyń basynda jańa fılmdi kórýge kelgen kórermenderdiń narazylyǵy arta bastaıdy. Jańa rejımniń prınıpterin ustanǵan «Jas patrıottar» uıymy fılmdi kórsetýge qarsy bolady. Yzalanǵan jastar toby fılm júrip jatqan tusta ekranǵa sııa qumyralaryn laqtyryp, oryndyqtardy bet-aldy búldire bastaıdy, kınotetar foıesindegi sıýrrealısterdiń kartınalaryn, plakattardy tilgileıdi. Aqyr sońynda olar kózdegen maqsattaryna jetip, 1930 jyldyń 11 jeltoqsanynda ókimettiń arnaıy buıryǵymen fılmniń barlyq kóshirmesi konfıskaııalanady jáne kınoteatrlarda kórsetýge tıym salynady. Buǵan deıingi sıýrrealıstik manıfest tujyrymdaryna jáne Lýıs Býnıýel men S.Dalıdyń «Andalýzskıı pes» fılminiń kórsetilýine mundaı qarsylyq bola qoımaǵan edi. «Zolotoı vek» fılminiń kórermen arasynda sonshalyqty daý týdyrǵandyǵynyń birden-bir sebebi – qoǵamdaǵy toqyraý kezeńiniń kelip jetken tusymen sáıkes bolǵandyǵynda edi. Memlekettegi saıası jaǵdaı da ózgere bastaǵan, osyndaı tusta ekranǵa kelgen sıýrrealıstik fılmder birden oppozıııalyq óner qataryna jatqyzylyp otyrdy. Birneshe fılmder boıynda Lýıs Býnıýelmen shyǵarmashylyq birlestikte bolǵan Salvador Dalı «Zolotoı vek» fılmi aıaqtalmastan budan bylaıǵy ýaqytta birge jumys jasaýdan bas tartady. Rejısser retinde L.Býnıýel fılmdi ózi aıaqtaýǵa májbúr bolady.
1940-jyldar tusynda ekranǵa kelgen sıýrrealıstik fılmderdiń kópshiligi amerıkandyq óndiriste eksperımenttik kıno retinde júzege asyrylyp jatty. Osy baǵytta jumys jasaǵan M.Deren, K.Harrıngton, K.Enger sııaqty rejısserlardyń fılmderiniń basym kópshiligi jeke keıipker boıyndaǵy qııal-oı tereńdiginen góri, qoǵamdaǵy bolyp jatqan áleýmettik qubylystarǵa baılanysty túsirilip otyrdy. Mundaǵy taqyryptardyń ishinde áleýmettik teńsizdik ómir sıpaty, soǵys bolý qaýpiniń jaqyndyǵy sııaqty máseleler kóterilip otyrdy.
Sıýrrealızm (franýz tilinen aýdarǵanda Surrealisme — (sverhrealızm) sanadan tys shyndyq) — jıyrmasynshy ǵasyrdyń birinshi onjyldyǵy kezeńinde Franııada qalyptasqan estetıkalyq aǵym. Sıýrrealızmniń negizgi prınıpteri ásirese, beıneleý ónerinde, ádebıette jáne kıno ónerinde keń tarady. Salvador Dalı, Hýan Mıro, Maks Ernst syndy tanymal sýretshilerdiń shyǵarmashylyǵy sıýrrealızm aǵymynyń aıqyn mysaly bola alady. Kıno ónerinde sıýrrealızm negizderin erkin paıdalanǵan rejısserlar Lýıs Býnıýel men Jorj Sadýl, ádebıette Andre Breton, Rober Desnos, Lýı Aragon jáne Anrı Mısho.
Sıýrrealıstik estetıkanyń basty kategorııasy — sanadan tys damyǵan shyǵarmashylyq quraldary. Ónerdegi sıýrrealıstik aǵymdy zertteýshi teoretıkterdiń tujyrymdary franýz fılosofy Anrı Bergsonnyń jáne psıhoanalıtık Freıd–Iýngtyń ilimderine negizdelgen. Sıýrrealısterdiń barlyq derlik shyǵarmalary ınterpretaııa túrinde, ıaǵnı, olar naqty bir zatty nemese keıipkerdi sıpattamaıdy, olar tek obrazdar men ıdeıalardy berýge tyrysady. Sıýrrealızmniń ádebıettegi, beıneleý ónerindegi jáne kınodaǵy sýretteý tásilderine ortaq qasıet - óz oılaryn nemese áserlerin sanaǵa sımaıtyn, múmkin emes tásildermen, salystyrmaly boljamdar arqyly, týra emes maǵynada sıpattaıdy. Sıýrrealıstik estetıkanyń taǵy bir mańyzdy prınıpi- aıtylmaqshy oı astarly, ári kelemej formasynda da berilýi múmkin. Bul prınıp kınodaǵy postmodernızmniń paıda bolýyna negiz boldy. Sıýrrealıstik fılmder – elestegi kórinister, tús arqyly beriletin nemese salystyrmaly kómeski elementter arqyly beriletin beınelik sheshimdegi týyndylar.
