«Sıýrrealızm» degende, birden HH ǵasyr beıneleý óneriniń kórnekti ókilderiniń biri Salvador Dalıdiń kartınalary kóz aldymyzǵa keledi. Onyń shyǵarmashylyǵyndaǵy túsiniksiz beınedegi kórinister qarapaıym adamnyń oıyna kelmeıtin qubylystar sııaqty kórinýi múmkin, degenmen de, sol kartınalardy, jalpy «sıýrrealızmniń» tabıǵatyna tereń úńilgen sátte, adamnyń ómirimen tikeleı baılanysta ekenin ańǵaramyz. Qazirgi tańda, atalmysh baǵytta qyzmet etken, osy baǵytty óziniń shyǵarmashylyǵynyń kók jalaýy tutqan óner qaıratkerleri men olardyń ózgelerden erekshelenip turatyn týyndylary jaıynda aqparat bere alatyn ádebıetter sany jeterlik. Aldymyzdaǵy maqala jalpyǵa belgili maǵlumatty qaıtalap ótpeı,  naqty alynyp otyrǵan «sıýrrealızm» termınin jan-jaqty qarastyryp shyǵýdy maqsat etedi.

Kóptegen ǵylymı ádebıetterde «sıýrrealızm» termınine «tús pen óńniń arasyndaǵy sanadan tys kórinister» degendeı anyqtama berip jatady. Alaıda, bundaı tujyrymdama «sıýrrealızmniń» negizin tolyqtaı ashyp berýge jetkiliksiz. Sıýrrealızm – jeke adamnyń ishki sezim tolqyny, oı órisi, aınalasyndaǵy úırenshikti qubylystardy basqasha qyrynan kórý qabileti bolyp tabylady. Sıýrrealıstik kórinisterdi kórgenimizde, biz, negizgi oıdy astarly ári naqty jetkize alatyn «metafora» jáne «sımvol» troptarymen baılanystyryp jatamyz. Alaıda, sıýrrealızmniń tabıǵaty bundaı baılanystyrýǵa asa jaqyn emes. Máselen, metafora – belgili bir oıdy árdaıym aýyspaly maǵynada kórsetýge umtylys jasaıdy. Sonymen qatar, metafora arqyly jetkizilip otyrǵan astarly oıdy oqyrman ne kórermen birden uǵyna alady. Týra sol sekildi, sımvol da kez-kelgen shyǵarmashylyq týyndyda astarly oıyn naqty jetkize alady. Al, taza sıýrrealıstik kórinister kórermenge ne oqyrmanǵa árqashan da túsinikti bola bermeıdi. Sebebi, sıýrrealızm astarly oı aıtýdy maqsat tutpaıdy. Metaforalyq ne sımvoldyq kórinisterdi taldaý úshin, zertteýshi, eń aldymen, mıfologııany, tarıhı kezeńderdi jáne jalpy fılosofııa ǵylymdaryn jaqsy bilýi shart. Sebebi, metafora men sımvoldyń, ıaǵnı astarly usynylyp otyrǵan oıdy tek joǵaryda tizbektelip ótken ǵylymdar arqyly túsine alady. Osy jóninde qarapaıym ǵana mysal keltire ótsek, bir fılmnen ne bolmasa kartınada dińi qalyń, butaqtary myqty, alyp aǵash sýretteletin bolsa, kórermen ony birden túsine alady. Alyp aǵash – tarıhy tereńde jatqan halyqtyń beınesin ne bolmasa rýhanı baı adamnyń jan dúnıesin astarly baıqatýy múmkin. Bul árıne, naqty bir týyndynyń mazmunyna baılanysty. Týra sol sııaqty, kirshiksiz mahabbattyń móldirligin, adaldyqtyń bıiktigin kórsetý maqsatynda belgili bir týyndyda aqqý qusynyń beınesi alynýy múmkin. Bul – sımvol bolyp esepteledi. Sebebi, aqqý qusy – mahabbattyń beınesi retinde qabyldanýy baǵzy zamannan kele jatqan túsinik ekeni barshamyzǵa belgili dúnıe. Iaǵnı, sımvol men metaforanyń tarıhy tereńde, olardyń astarlap jasyrǵan syryn uǵyný úshin tereńge úńilýge týra keledi. Al, sıýrrealıstik kórinisterdiń syryn uǵyný múmkin emes dep aıtsaq, qatelespegen bolar edik. Metafora men sımvol jalpy adamzatqa belgili, túsinikti kórinis bolatyn bolsa, sıýrrealızm jeke adamnyń oı-órisinde jasyrynǵan álem. Ony tek emoııanaldy túrde sezinýge bolady.

HH ǵasyrdyń basynda jalpy óner salasynda «avangardızm» túsinigi oryn ala bastady. Avangardızmniń basty maqsaty – jańa kózqarastar men kórkem izdenister edi. Avangardızmniń ózi úsh tarmaqqa bólip qarastyrylady: ımpressıonızm, ekspressıonızm jáne sıýrrealızm. Úsh baǵyt ta sezim ıirimderin qozǵaıdy. Impressıonızm – jannyń tynyshtyǵymen shabyttandyryp, mol tynys syılaıdy, ekpressıonızm – ishki qorqynyshpen ushtastyrady, al sıýrrealızm – shabyttandyra otyryp, túsiniksiz kórinistermen shoshytady.

Tek kıno emes, jalpy óner tarıhyna kóz júgirter bolsaq, HH ǵasyrda eksperımettik, manıfesttik baǵyttardyń kóptep kezdeskenin baıqaımyz. Olarǵa tereńirek zertteýler júrgizgende, barlyǵy da adamnyń psıhologııasyna áser etetin kórinister qataryn birshama tolyqtyrǵanyn baıqaımyz. HIH ǵasyrda jaratylystaný ǵylymy (hımııa, fızıka, matematıka jáne t.b) bıik shyńdardy baǵyndyrǵan bolsa, HH ǵasyrdyń bas kezinde psıhologııalyq qubylystar, ıaǵnı adamdy jeke álem retinde qarastyrý, sonymen qatar, adamnyń ishki túısigi, sezimtaldylyǵy, tústiń kórinýi jáne onyń adam ómirine áseri degen sekildi suraqtar ǵylymı turǵyda tereń zerttele bastady. «Óner kórinisi zamanyna qaraı yǵysady» demekshi, jalpy ónerge de psıhologııalyq, taza emoıonaldy kórinister paıda boldy. Joǵaryda aıtylyp ótken metafora men sımvol túsinikteri matematıkalyq, jalpy jaratylystaný ǵylymdary dáýir quryp turǵan kezde jaryqqa shyqqan uǵymdar bolatyn. Sol sebepti, metafor men sımvoldyń tabıǵaty jaratylystaný ǵylymdaryna jaqynyraq, dáldik pen naqtylyqty, tereńdikti, oıly túsinikterdi talap etedi. Al, sıýrrealızm jáne onymen birge qatarlasa júrgen ózge de óner baǵyttary adam psıhologııasynyń tereńine úńilýge múmkindik beredi.

«Sıýrrealızm» bizdiń ómirimizge jańalyq bolyp HH ǵasyrda ǵana keldi degen tujyrymǵa tolyqtaı kelisýge bola ma? Árıne, joq! Atalmysh qubylys resmı túrde «sıýrrealızm» degen ataýǵa ıe boldy. Bundaı termınniń adamzat ómirine engizilýi, álbette, HH ǵasyrdyń ákelgen jańalyǵy bolyp tabylady. Alaıda, «sıýrrealızm» atalyp ketken negizgi uǵym – ejelden kele jatqan túsinik. Máselen, alysqa ketpeı-aq, ózimizdiń qazaq ertegileriniń kórnekisi bolyp tabylatyn – ótirik óleńder jınaǵyn alyp qarasaq, tunyp turǵan sıýrrealızm ekenin baıqamyz. Turmys-salt jyrlarynyń bir tarmaǵyna enetin ónerdiń bul túri – negizinde jalpy túrki halqyna tıesili qundy jádiger.

Shymshyqtyń shylym shektim qý basynan

Atjalman arqan estim shýdasynan

Qyryq qarǵa, otyz sona quda túsip,

Inelik kıit kıdi qudasynan

– degen «Qyryq ótirik» ertegisiniń úzindisiniń ózi múmkin emes nárseni múmkin sııaqty etip sýretteıdi. Dala perzentteri ótirik óleń, áńgime qurastyrýdy kúndelikti tirshilikpen etene baılanystyra otyryp, tabıǵat zańdylyqtaryna tóńkeris jasaıdy. Shyn máninde, til óneriniń bul salasy (ótirik áńgime-óleń qurastyrý) adamnyń sanasyn keńeıtip, oılaý qabiletin arttyrady. Sonymen qatar, sanadan tys jatqan túrli kórinister men qubylystardyń syrtqa shyǵýyna múmkindik jasap, ónertapqyshtyq qasıetin joǵarlata túsedi.