Italııa kınosynyń  qalyptasý jyldary

Italııada kıno óneriniń paıda bolý kezeńin kásipker F.Alberını esimimen baılanystyrýǵa bolady. Ol  1895 jyly  alǵashqylardyń biri bolyp túsirý apparatyn ıelenedi. Osy jyly «Prıbytıe poezda na Mılanskıı vokzal» (operator-I.Pakkonı), «Ýmberto ı Margerıta na progýlke» (operator-V.Kalchıno) taǵy basqa birqatar hronıkalyq sıýjetter túsiriledi. 1901 jyly Florenııa jáne Rım qalalarynda alǵashqy kınoteatrlar ashylady. 1904 jyly Týrın qalasynda derekti-hronıka fılmder túsiretin kınostýdııa negizi qalanady. Kınostýdııanyń shyǵarmashylyq quramynda rejısserlar A.Ambrozıo, R.Omenıa boldy.  1905 jyly Rım qalasynda da kınostýdııa ashylady. Onyń negizin qalaýshylar F.Alberını, D.Santonı. Budan bylaıǵy eki jyl kóleminde Italııada taǵy birqatar irili-usaqty kınostýdııalar quryla bastaıdy: «Itala-fılm», «Akvıla-fılm», «Ambrozıo ı K» kınostýdııalary Týrın qalasynda, «Komerıo» kınostýdııasy Mılan qalasynda jáne t.b. Bul jyldarda túsirilgen derekti-hronıkalyq fılmderdiń basym kópshiligi peızajdyq fılmder, sáýlet óneri muralaryn, beıneleý óneriniń týyndylaryn qamtyǵan, qarapaıym halyq tirishiliginen alynǵan tabıǵı kórinister boldy. Italııa kınosynyń damý satysynyń bastapqy kezeńi Italııadaǵy ımperıalıstik qoǵam yqpalynda boldy. Soǵan qaramastan jármeńkelik kıno óndirisindegi bastapqy saty kórkemsýretti óner aǵymyna ulasa aldy. 1905 jyldan bastap kásipker F.Alberını negizin qalaǵan «Chınes» kınostýdııasynda kórkemsýretti fılmder óndirisi iske qosylady. Kınostýdııanyń  «Vzıatıe Rıma» atty alǵashqy kınoshyǵarmasynan keıin Italııa memleketiniń qurylý tarıhyna arnalǵan birneshe  fılmder serııasy túsiriledi. 1909-1910 jyldarda kınostýdııadan ártúrli taqyryptaǵy «Katılına», «Makbet», «Anıta Garıbaldı», «Don Karlos», «Otello», «Beatrıche Chenchı» taǵy basqa fılmder ekranǵa shyǵady.

Italııa dybyssyz kınosynyń tarıhynda san jaǵynan sharyqtaý shegi 1913 jyl tusyna sáıkes keldi.  Bul jyldaǵy túsirilgen kórkemsýretti fılmder sany shamamen 500 – ge jetti.  Endigi jerde ıtalııa kınokásipkerleri shet eldik kınorynoktardy  qamtı bastaıdy. Bul jyldary ıtalııa kınosynda M.Kazerını, E.Gýaonı, L.Madjı taǵy birqatar rejısserlar jumys jasady.

Sheteldik prokatta, ásirese, tarıhı taqyrypta túsirilgen «Poslednıe dnı Pompeı»(1908, rej. M.Kazerını), «Kamo grıadeshı»(1913, rej. E.Gýaonı); «Kabırııa»(1914, rej.D.Pastrone) fılmderiniń jetistigi zor boldy. Bul fılmderdiń túsirilý barysynda keń qulashty dekoraııa elementteri molynan paıdalynyldy. Sonymen qatar, tuńǵysh ret qozǵalystaǵy kamerany dekoraııaǵa paralleldi jaǵdaıda paıdalaný (telejka), qosalqy jaryq túsirý sııaqty  tehnıkalyq jańa tásilder júzege asyryldy.  Bul kezeńde tarıhı taqyryptan basqa melodrama janry da meńgerile bastady. Ádebı shyǵarma negizinde túsirilgen fılmderdiń de sany ósti.

1-dúnıejúzilik  soǵys kezeńinen bastalǵan el ekonomıkasyndaǵy  toqyraý ıtalııa kıno óneriniń bylaıǵy damýyna úlken tejeý boldy.  1918 jyly usaq kınostýdııalar ortalyqtandyrylyp, «IKS» (ıtalıanskıı kınematografıcheskıı soıýz) kınofırmasy qurylady.  Italııa kınosyndaǵy toqyraý kezeńi 30-jyldar tusyna deıin sozyldy. 1930 jyly  alǵashqy dybysty fılm jaryq kóredi.  Mýzykalyq janrda túsirilgen alǵashqy fılmge  belgili ánshiler men kompozıtorlar shaqyryldy. 1932 jyldan bastap Halyqaralyq Veneııa kınofestıvali jumys jasaıdy.  1935 jyly  Italııada kıno óndirisin  memlekettendirý áreketteri bastalady. Rım qalasyndaǵy jańa qurylǵan Bas dırekııa janynan kıno mamandaryn daıarlaıtyn arnaıy kýrstar uıymdastyrylady.

Otyzynshy jyldar sońyndaǵy ıtalııa kınosynyń sıpaty qoǵamdyq qatynastar arqyly eki jaqty baǵytta aıqyndaldy: birinshisi – memleket tarapynan qoldaý tapqan, Bas Dırekııanyń saıasatyn ýaǵyzdaýshy  fılmder túsirýshi rejısser shyǵarmashylyǵynyń baǵyty; ekinshisi – ekinshisi fashıstik rejımge qarsylyq bildirýshi, ıntellektýaldi kıno shyǵarmashylyǵynyń baǵyty. Olar negizinen jas rejısserlar toby boldy. «Chetyre shaga v oblakah» (1942, rej.Blazettı), «Detı smotrıat na nas» (1943, rej.Vıttorıo De Sıka), «Oderjımost» (1942, rej.L.Vıskontı).

Italııa kınosyndaǵy neorealızm

Neorealızm aǵymy Italııa kınosynda 2- dúnıejúzilik  soǵystan keıingi jyldarda kórinis aldy. Rejısserlik izdenis formalary turǵysynan neorealızm qubylysy jańa realıstik aǵymǵa jatady.  1940-50 jyldar tusyndaǵy álemdik  mádenıet aǵymdary ishindegi mańyzdy qubylys retinde neorealızmniń asa aıqyn kórinis alǵany, ásirese, kıno salasy boldy.

Italııa kınosyndaǵy  neorealızm aǵymynyń damýyna  20-30 jyldar  tusyndaǵy amerıka kınosyndaǵy Ch.Chaplın shyǵarmashylyǵy, franýz kınosynyń rejısserlary Rene Kler, Jan Renýar, Marsel Karne shyǵarmashylyqtary úlken áserin tıgizdi.  Neorealızm kınoshyǵarmalarynda  shyndyq ómir kórinisteri  derekti janrǵa meılinshe jaqyndastyryldy.  Basty taqyryptar qatarynda qarapaıym halyq ókilderiniń  aýyr turmysy, soǵystan keıingi qoǵamdaǵy  áleýmettik, saıası, ekonomıkalyq daǵdarystar, qoǵam ókilderiniń arasyndaǵy teńsizdik jaǵdaıyndaǵy qaqtyǵystar boldy.  Býrjýazııalyq qoǵam ókilderiniń ádiletsizdigin synaýmen qatar, halyqtyń bolashaqqa degen úmiti de qamtyldy.  Ómir kórinisteriniń shynaıylyǵyn  meılinshe dálirek  kórsetýge umtylǵan neorealızm  rejısserlary óz fılmderin negizinen tabıǵı ortada túsirýge tyrysty. Basty rolderge tıpaj-akterlar qamtyldy. Kóp jaǵdaıda  fılmniń sıýjetine negiz retinde  baspasóz betterinde jarııalanǵan hronıkalyq materıaldar alynyp otyrdy.

Neorealızm aǵymynyń  manıfesi retinde rejısser Roberto Rosselınıdiń «Rım-otkrytyı gorod» (1945) fılmi alyndy. Fashıstik rejımge qarsy halyqtyń  eńsesin kóteretin mánerde  taǵy birqatar fılmder 40-jyldar sońynda ekranǵa shyǵady: «Paıza»(1946, rej.R.Rosselını), «Odın den v jıznı»(1946, rej.A.Blazettı).

Neorealızm rejısserlarynyń tańdaǵan taqyryptarynyń taǵy bir baǵyty – soǵystan keıingi jyldardaǵy qoǵamdaǵy ekonomıkalyq toqyraýlar, áleýmettik qorǵansyzdyqtan týyndaǵan qıyndyqtar, halyqtyń aýyr turmysy. Bul atalyp otyrǵan taqyryptarda «Bandıt» (1946, rej. Pattýada), «Ýmberto D»(1945, rej. De Sıka), «Tragıcheskaıa ohota»(1947, rej. De Santıs) t.b.

Neorealızm aǵymynyń naǵyz órleý tusyndaǵy kınoshyǵarmalarda keń qamtylǵan basty taqyryp – jumyssyzdyq máselesi boldy.  Osy jyldary ekranǵa  shyqqan «Pohıtıtelı velosıpedov» (1948, rej. De Sıka) jáne «Zemlıa drojıt» (1948, rej.L.Vıskontı) fılmderi kıno tiliniń sýretteý tásilderin tereń qoldanǵan úzdik kınotýyndylar qatarynda esepteledi.  Qoltańbalary árqıly bolǵanymen de, bir ǵana shyndyqty tereń ashýǵa umtylǵan jáne ony kıno tiliniń sýretteý tásilderi arqyly  ár qyrynan kórsete alǵan  neorealızm aǵymynyń erekshelikterin júıelep, teorııalyq tujyrymdar jasaǵan Chezara Dzavattını boldy.  Onyń «Nekotorye myslı o kıno. Neorealızm» atty kitaby 1979 jyly jaryq kórdi.

Neorealızmniń fılosofııalyq negizderi:

• kórkemdik sýretteý tásilderi negizgi taqyryptyń ashylý mánerine baǵyndyrylady (belgili bir taqyrypta, mysaly, soǵys taqyryby, epızod kórinisin tereńdetýde shyndyq ómir sıpaty  dınamıkasy gýmanıstik maǵyna turǵysynan órbitiledi);
• kúndelikti ómir kórinisindegi rýhanı álem tereńdigine boılaý montajdyq tásilderdiń meılinshe azaıtylýy arqyly, kadr kompozıııasynyń  qarapaıym jaǵdaıda qurylýy arqyly júzege asyrylady.

Italııa kınosynyń kórnekti qaıratkerleri

Lýkıno Vıskontı (2.11.1906-17.3.1976) kınematograftaǵy shyǵarmashylyq jolyn 1936 jyly bastady. Franııada rejısser Jan Renýardyń assıstenti retinde «Zagoradnaıa progýlka» fılminde jumys jasady.  1940 jyly «Toska» fılmin túsirý proesine aralasady. Soǵystyń bastalǵan alǵashqy jylynda bul fılmniń óndirisi toqtatylady (soǵys aıaqtalǵan jyldary fılmdi rejısser K.Koh bitiredi). Lýkıno Vıskontıdiń 1942 jyly túsirgen «Oderjımost» (Dj.Keınniń «Pochtolon zvonıt dvajdy» ádebı shyǵarmasy negizinde) kórkemsýretti fılmi osy jyldardaǵy Mýssolıno ókimeti saıasatyndaǵy memlekettik ıtalııa kınematografyna qarsy baǵyttaǵy  batyl qadam boldy jáne aldaǵy ýaqyttaǵy  neorealızm aǵymynyń jarshysy retinde baǵalanady. Antıfashıstik qozǵalystyń belsendi múshesi retinde Vıskontı qýdalanady, gestapa qursaýynan áreń qutylady. Osy jyldar aralyǵynda Vıskontıdiń estetıkalyq kózqarasy «Sınema» jýrnalynyń tóńireginde toptasqan ádebıetshiler men ozyq oıly kınematografısterdiń  uıymyndaǵy otyrystarda qalyptasa bastaıdy. 1945 jyly «Dnı slavy» derekti fılmin túsirýge aralasady.

Neorelaızm aǵymynyń sharyqtaý shyńy retinde qabyldanǵan Vıskontıdiń «Zemlıa drojıt» (1948) Dj.Vergıdiń «Semıa Malavolıa» romany boıynsha túsirildi. Fılmdegi oqıǵa ótetin orta Achı Tressa balyqshylar aýylynana alynǵan, keıipkerler jergilikti dıalektide sóıleıtin shyn ómirden alynǵan adamdar. Kúndelikti ómir kórinisteri, osy sáttik jaǵdaıǵa baılanysty qurastyrylǵan dıalogtar, shynaıy ómirden alynǵan ıntererde jáne tabıǵı ortada túsirilgen kórinister – osynyń bári fılmdi derektilikke meılinshe jaqyndatyp tur.  Osy fılmi arqyly jáne budan keıingi jyldary ekranǵa shyqqan «Samaıa krasıvaıa» (1951), «My jenıny» (1953) fılmderinde rejısserdiń qoltańbasyna ǵana tán erekshe beınelik plastıka qatary baıqalady. Aktrısa Anna Manıanıdiń qatysýymen ekranǵa shyqqan rejısserdyń «Samaıa krasıvaıa», «My jenıny» fılmderi soǵystan keıingi shynaıy ómirdiń shyndyǵyn komedııa elementterin úılestirý arqyly júzege asyrǵan týyndylar. Bul fılmderde Rım qalasynyń kósheleri, orta deńgeıdegi qala turǵyndarynyń kúndelikti ómiri arqyly sıpattalatyn psıhologııalyq portretteri tereń ashylǵan. 1954 jyly rejısserdyń kórkemdik izdenisteri nátıjesinde  qalyptasqan jańa shyǵarmashylyq kózqarastaǵy «Chývstvo» fılmi ekranǵa shyǵady. Bul fılmdegi oqıǵanyń sıýjettik tarmaqtary adam boıyndaǵy ózimshildik qasıettiń jalpy gýmanıstik moral normalarymen «arpalysy» tóńireginde órbitiledi. F.Dostoevskııdiń shyǵarmasy boıynsha ekrandalǵan «Belye nochı» (1957) fılminde rejısserdyń qoltańbasy taǵy bir qyrynan kórinis alady. Bul fılmdegi oqıǵanyń  órbitilýi qazirgi zamandaǵy Lıvorno ómirine aýystyrylǵan jáne rejısserdyń  alǵash ret lırıkalyq sezimge berilgen qoltańbasy aıqyn baıqalady. Vıskontı shyǵarmashylyq ósý jyldarynda kınematografpen qatar mýzykalyq jáne drama teatrynda da  qyzmet jasaıdy. Sahnalyq qoıylymdar men ekrandyq shyǵarmashylyqty qatar alyp júredi. Teatrda  Shekspır, Chehov, Kokto, Anýıa shyǵarmalaryn sahnalady. Ekran jáne sahna  óneriniń sýretteý tásilderin teń dárejede tolyq meńgergen L.Vıskontı ónerdiń eki túrin sıntezdik ortaq tájirıbe kózine aınaldyrady.

Kınodaǵy shyǵarmashylyq ósý jyldarynda Vıskontı úshin ekran qurylymynyń mańyzdy elementi  qashan da mýzyka boldy. Dj.Verdı, A.Brýknerdiń mýzykalarynan úzindilerdi paıdalaný arqyly jekelegen epızodtardyń aralyq baılanysyn qamtamasyz etedi jáne olardyń ózara úılesimdigi arqyly tutas kompozıııa qurylymyn bir júıege keltiredi. Onyń «Smert v Veneıı», «Leopard» fılmderinde Verdıdiń  jaryq kórmegen, tanymal emes mýzykalarynan úzindiler paıdalanylǵan. Vıskontıdiń  asa kúrdeli týyndylarynyń basym kópshiligi ádebı shyǵarmalar negizindegi fılmder.

Rejısserdyń alpysynshy jyldar tusyndaǵy zaman jáne zamandas taqyrybyndaǵy fılmderinde ádebı nusqalar kóptep kezdesedi. Mysaly, «Rokko ı ego bratıa» fılmi Dj.Testorıdiń  «Most Gızolfy» romany boıynsha túsirildi. Fılmdegi qozǵalatyn bir ǵana januıanyń basynan ótken oqıǵa arqyly Vıskontı sol kezdegi   Italııa qoǵamyndaǵy asa shıelenisken áleýmettik máseleni – jergilikti halyqtyń sharýashylyqpen aınalysatyn ońtústik óńirden óndiristik qarqyn ala bastaǵan soltústik qala aımaǵyna aýysý máseleleri - barlyq qıyndyq, aýrytpalyqtarymen shynaıy túrde kórsete bilgen. Fılm Veneııa Halyqaralyq kınofestıvaliniń bas júldesin jeńip aldy.

Qoǵamdyq  quldyraý proesiniń kúrdeli satylaryn rejısser ár fılminde túrli-túrli ádistermen tereń deıgeıde asha biledi. Onyń 1969 jyly ekranǵa shyqqan «Gıbel bogov» kınoromany sıýjetine negiz bolǵan bir ǵana januıanyń (Memlekettiń joǵarǵy satysyndaǵy iri kásipker januıasy) óz ishindegi qarama-qaıshylyqtardyń shıelenisýi jalpy qoǵamnyń quldyraýyna qalaı áser etkendigin ashyp beredi. Shynaıy bolǵan tarıhı saıası oqıǵalardyń  fılmdegi astarly sıpaty (Gıtlerdiń ókimet basyna kelýine qoldaý kórsetken kásipkerlerdiń sol Gıtlerdiń qolastyndaǵy esesshilerdiń qalaı qatygezdikpen jazalaýy) derekti  qujattar mánerinde kórkem fılm sıýjetine asa sheberlikpen óńdelgen.

Lýkıno Vıskontı shyǵarmashylyǵynda  ekrandyq shyǵarmanyń kúrdeli qurylymdyq formalary oryn alǵan.  Mysaly, bir fılm kóleminde birneshe sıýjettik novellalar biriktiriledi. Osyndaı tájirıbeni onyń «Bokkachcho-70» (G.Mopassannyń «Na postelı» novellasy boıynsha), «Koldýnı» fılmderinen kórýge bolady.

Federıko Fellını (1920-2007) shyǵarmashylyq jolyn 1936 jyldan  jýrnalıst retinde Florenııa jáne Rım qalalarynda bastady. Kıno salasynda  1942 jyldan.  Bastapqyda senarıı jazýmen shuǵyldandy. Senarıst retinde R.Rosselınıdiń «Rım – otkrytyı gorod» (1945) fılminiń túsirilý proesine aralasty. R.Rosselınımen shyǵarmashylyq birlestigi «Paıza» (1946), «Franısk, menestrel bojıı» (1950), «Evropa-51» fılmderinde jalǵasty. Sonymen qatar, rejısser A.Lattýdanyń «Prestýplenıe Djovannı Epıskopo» (1947), «Bez jalostı» (1948), «Melnıy na Po» (1949) fılmderinde, rejısser P.Djermıdiń «Vo ımıa zakona» (1949), «Doroga nadejdy» (1950), «Gorod zaıaetsıa» (1951) fılmderinde  jumys jasady. Italııa kınosyndaǵy neorealızm aǵymy Fellınıdiń shyǵarmashylyq kózqarasynyń qalyptasýyna óte kóp yqpalyn tıgizdi. Rejısserdyń alǵashqy fılminde-aq («Ognı varete»,1950- rej.Lattýdamen birlestikte) neorelızm yqpaly aıqyn kórindi. Fellınıdiń kelesi fılmderinde de («Belyı sheıh» -1952, «Mamenkıny synkı»-1953) neorelızm aǵymynyń belgileri kórnekti deńgeıde baıqaldy. Bul atalyp otyrǵan fılmderdiń oqıǵasy soǵystan keıingi Italııadaǵy qoǵamdyq, áleýmettik aýyr turmys jaǵdaıyndaǵy qarapaıym halyq ókilderiniń taǵdyrlary, olardyń kúndelikti tirlikteri shynaıy sýretteledi. Kıno tiliniń sýretteý astarynda poetıka elementteri neorelızmniń ay shyndyq kórinisterimen ulasyp jatady. Keıipkerlerdiń jan dúnıesindegi qorqynysh sezimderi bolashaqqa úmit janarymen almasyp, fılmderdiń sońǵy fınalyna optımıstik saryn beredi. 1954 jyly ekranǵa shyqqan «Doroga» fılmi rejısserdyń ózindik qoltańbasynyń alǵashqy nátıjesi boldy deýge bolady. Bul fılmde eshqandaı elikteý tásilderi baıqalmaıdy, kerisinshe, neorelızmniń negizgi prınıpteri tolyǵymen qaıta óńdelip, jańa maǵynaǵa ıe bolady. Fılmniń keıipkerleri – dala kezip óner kórsetetin ırk artısteri, kún kóris árekettiń sońynda únemi jol ústinde júrýge májbúr adamdar. Djelsomına (aktrısa D.Mazına) – taǵdyry aýyr qyz bala, úıinen de ketkisi joq, aqsha tabý úshin Dzampanomen jolǵa shyǵýǵa aýyr turmys jaǵdaıy májbúr etti. Jol ústinde keıipkerlerdiń minez erekshelikteri tereń ashylýǵa múmkindik alady. Bir ǵana «Doroga» fılmindegi asa kúrdeli harakterlerdiń toǵysýy  arqyly Fellını  tutas qoǵamdaǵy kúrdeli qarym-qatynas pen qorshaǵan ortadaǵy qatygezdik, adamdardyń jalǵyzdyq sezimderin tereń tragedııalyq týyndy retinde bere aldy. Rejısserdyń sýretteý tásilderinde keń qoldanylǵan metaforalyq teńeýler elementteri, orta sıpatynyń qarapaıym tásilder arqyly kórkemdik tereńdikke ıe bolýy kıno ónerindegi sýretteý tásilderine  kelgen úlken jańalyq boldy.  «Doroga» fılminde bastalǵan sýretteý tiliniń tereńdigi rejısserdyń kelesi «Moshennıchestvo» (1955), «Nochı Kabırıı» (1957, «Oskar» júldesi) fılmderinde zańdy jalǵasyn tapty. Qaıyrymdylyq pen zulymdyqtyń máńgi arpalysy Fellını fılmderinde áleýmettik tartystyń kóleńkesinde qalyp qoımaı, kerisinshe, jańa zaman ómirindegi qıynshylyqtar arasynda jańa qyrynan aıqyndala tústi. Rejısserdyń shyǵarmashylyǵynda tek ózine ǵana tán rejısserlik erekshe stıl arqyly  kıno ónerine  jańa keıipkerler keldi.

Mıkelandjelo Antonıonı ( 1912-2007) Bolone qalasynda ekonomıka joǵarǵy mektebin bitirgennen keıin óz mamandyǵy boıynsha emes, jýrnalıstıkany qalap, biraz jyl baspasóz salasynda qyzmet jasaıdy. Kıno synymen aınalysady. Rım qalasyndaǵy eksperımenttik kıno ortalyǵyn bitirgennen keıin  1942 jyly Franııada rejıssýramen shuǵyldanady. Alǵashqy tájirıbesin «Vechernıe posetıtelı» (rej.M.Karne) fılminde assıstenttik qyzmetten bastaıdy. Túsirý alańynan «Marsel Karne - parıjanın» atty reportaj-maqala jazady. «Sınema» jýrnalynda júrgen ýaqytynda neorealızm rejısserlarymen jaqyndasady. Senarıı jazýmen de aınalysa bastaıdy. Bul saladaǵy alǵashqy talpynysy – Robert Rosselınıdiń «Pılot vozvraaetsıa», De Santıstiń «Tragıcheskaıa ohota», Federıko Fellınıdiń «Belyı sheıh»  senarııleriniń jazylýyna at salysady.   1943-50- jyldar aralyǵynda birneshe  qysqametrajdy derekti fılmder túsiredi. Onyń «Lıýdı s rekı Po» (1947), «Slýjba chıstkı ýlı» (1948), «Sýeverıe», «Sem trosteı ı odın kostıým», «Dom ýrodov» taǵy basqa da fılmderi soǵystan keıingi Italııa qoǵamyndaǵy aýyr turmys kórinisterin ashyq sıpattaǵan neorelızmniń derekti baǵyty bolyp tabylady.      «Hronıka odnoı lıýbvı» (1950) atty alǵashqy kórkemsýretti fılminde Antonıonı adamnyń jalǵyzdyq sezimin asa naqtylyqpen sýretteıdi. 1952 jyly ekranǵa shyqqan «Pobejdennye» fılminde soǵystan keıingi ómirden óz ornyn taba almaı adasyp qalǵan jas urpaqtyń aýyr áleýmettik, psıhologııalyq jaǵdaılaryn sıpattaıdy. «Dama bez kamelıı» (1953) fılmi rýhanı quldyraýdyń kórinisin qamtıdy.  1960-1964  jyldar aralyǵynda rejısser shyǵarmashylyǵynda asa mańyzdy oryn alǵan tetralogııa quramyndaǵy «Prıklıýchenıe», «Noch», «Zatmenıe» fılmderi ekranǵa keledi. Ár bólimde sıpattalatyn oqıǵalar jeke adam psıhologııasyn zertteýge baǵyttalǵan. Adam jalǵyzdyǵy taqyryby  rejısserdyń barlyq derlik fılmderinde ortalyq másele retinde qarastyrylady. Osy jumysynan keıin-aq kınematografıster ortasynda  Antonıonı psıholog-rejısser degen ataqqa ıe bolady. Antonıonı keıipkerleri qashan da jalǵyzdyq qursaýyndaǵy adamdar, qorshaǵan ortadan, aınalasyndaǵy basqa adamdardan qoldaý taba almaıtyn adasqan keıipkerler. Rejısserlik stıl ereksheligi – ol keıipkerleriniń jalǵyzdyq sezim jaǵdaıyndaǵy minez-qylyqtaryn óte muqııat baqylaıdy, únsizdik pen únemi adasý ústindegi keıipkerlerdiń  jan dúnıeleri meılinshe tereń ashylady.

Elýinshi jyldar tusyndaǵy rejısserdyń fılmderi zamandastary turǵysynan durys baǵasyn ala almaǵan bolsa, alpysynshy jyldardaǵy Antonıonı fılmderi 20-ǵasyrdyń  kınematograf salasyna salmaqty úles qosqan iri qubylysqa aınaldy. 1960 jyly ekranǵa shyqqan «Prıklıýchenıe» fılmi Kann festıvaliniń arnaıy júldesin ıelendi. «Noch» (1961) fılmi Berlın festıvaliniń bas júldesin, «Zatmenıe» (1961) Kann festıvalinde arnaıy júldeni, «Krasnaıa pýstynıa» (1964) Veneııa festıvalinde bas júldeni ıelendi.

Aınalasyndaǵy adamdarmen ortaq til taba almaı qınalǵan qapaly  adamdardy keıipker jasaǵan Antonıonı óz fılmderi arqyly franýz synshylarynyń baǵasymen «jalǵyzdyqty jyrlaǵan» aqynjandy rejısser retinde tanyldy. Basqa ómirdi ańsaǵan yntyzarlyq sezimderdiń (kóp fılmderinde Monıka Vıttı somdaǵan keıipkerler arqyly) arman kúıinde qalyp qoıý qaýpinen úreılengen tebirenis jaqtary ókinishke oraı kóp jaǵdaıda elenbeı qalyp jatty.

1965 jyldan bastap Antonıonı shet elderde fılmder túsirýmen aınalysady. Ulybrıtanııada túsirilgen «Fotoývelıchenıe» (1965) fılmindegi bas keıipker sándi ateleniń  fotografy qyzmetinen  góri ay shyndyq ómirinen alynǵan reportaj tásilin qalaıdy. Biraq ol qansha tyrysqanymen de fotokamera qubylystyń syrt kórinisin ǵana qamtı alady eken.

Antonıonı shyǵarmashylyǵynyń kelesi bir satysy – rejısser qoǵamdaǵy qubylystardyń saıası astaryna nazar aýdara bastaıdy.

«Zabrıskı Poınt» (AQSh) kórkemsýretti jáne «Chýng Kýo» (Qytaı) derekti fılmderinde rejısserdyń kózqarasymen búgingi kúngi AQSh jáne Qytaı qoǵamyndaǵy ómir sıpattary berilgen. Kóp jylǵa sozylǵan aýrý saldarynan kıno túsirý proesinen biraz ýaqytqa qol úzip qalady. 1995 jyly nemis rejıssery Vım Venderspen birlestikte  «Za oblakamı» fılmin túsiredi. Bul fılm rejısserdyń «Tot kegelban nad Tıbrom» atty  romanynyń jelisimen túsirilgen. Antonıonıdyń rejısserlyq qoltańbasyna oqıǵanyń baıaý sıpattalýy tán bolyp keledi, qala kórinisiniń suryqsyz beınesi arqyly ashylatyn jeke kórinister astary, retsiz keltiriletin ınterer sıpaty sııaqty  beınelik sheshimder ortalyq keıipker bolyp tabylatyn adam tabıǵatynyń ony qorshaǵan ortadan alshaq jatqandyǵyn beıneleýge baǵyttalǵan jáne jalǵyzdyq sezimniń tereńdiligin baıqatady.

Per Paolo Pazolını (5.3.1922 – 2.11.1975) – kınorejısser, senarıst, kınoteoretık. Bolon ýnıversıtetin bitirgen. Elýinshi jyldar tusynda pýblııst jáne progessıvti jazýshy retinde tanymal boldy. 1942 jyly  «Stıhı v Kazarse» atty alǵashqy ádebı jınaǵy jaryq kóredi. Elýinshi jyldan Rım qalasynda turady. Osy jyldar tusynda Pazolını ádebıet salasynda asa belsendi jumys jasaıdy.  Din taqyrybyndaǵy poezııa ereksheligin zertteýmen shuǵyldandy. Osy baǵytta «Masterskaıa» atty teorııalyq jýrnaldyń jumysyn uıymdastyrady. Pazolınıdiń ádebı shyǵarmalary boıynsha basqa rejısserlardyń birneshe fılmderi ekranǵa shyǵady: «Lıhıe rebıata» (1955), «Jestokaıa jızn» (1959). Pazolını senarıst retinde de óte kóp jumys jasaıdy, ol 15 fılmge senarıı jazdy. Alpysynshy jyldarda kınorejıssýraǵa keledi. Onyń alǵashqy fılmi «Akkatone» 1962 jyly ekranǵa shyqty. Dál osy jyly taǵy bir kórkemsýretti fılm «Mama Roma» (1962) ekranǵa shyqty.  Basty rolde aktrısa Anna Manıanı. Osy atalǵan fılmderde jáne «Ovechıı  syr» (1963) atty satıralyq novellada Pazolını óziniń ádebı shyǵarmalaryndaǵy máseleleri men poetıkasyn paıdalanady. Neorealızm kezeńinen de element ushqyndary kezdesip qalady. Pazolını fılmderindegi keıipkerler býrjýazııalyq qoǵamnan shettep qalǵan  tómengi satydaǵy adamdar. Pazolını barlyq derlik fılmderine senarııdi ózi jazdy, mýzykany  ózi tańdaıtyn, keı jaǵdaıda ózi rol de oınady. Neorealızmge  uqsas sýretteý tásilderiniń basym bolǵandyǵyna qaramastan Pazolınıdiń fılmderindegi natýralıstik elementter arqyly beriletin beınelik qatar jáne keıipkerleriniń tyǵyryqqa tirelgen jaǵdaıdaǵy harakterlik erekshelikteri (patalogııalyq áreketter) ıtalııa verızm aǵymynan da alynǵan tásilder dep qarastyrylady.  Onyń «Evangelıe ot Matfeıa» (1964) fılmi Iısýs  Hrıstostyń ómiri men qyzmeti qarapaıym adam sıpatynda beriledi. Halyq qamyn oılaǵan kúresker retinde. Rejısser  «Ptıy bolshıe ı malye» (1965) fılmin fılosofııalyq ańyz formasynda búgingi kún men orta ǵasyr arasyndaǵy rýhanı baılanysty sıpattaıdy.  Klassıkalyq ádebı nusqalar negizinde «ar Edıp» (1967) jáne «Medee» (1969) fılmderi túsirildi. 1968 jyly ekranǵa shyqqan «Teorema» Pazolınıdiń óz romany boıynsha ekrandalǵan jáne onda  býrjýazııalyq qoǵamnyń  quldyraý satysy kórsetiledi. «Svınarnık» (1969) fılminde  fashızm men neofashızm máseleleri qarastyrylady. Sýretker retinde Pazolını búgingi kıno óndirisiniń kommerııaǵa aınalýyna qarsy boldy.

Bernardo Bertolýchchı  – kınorejısser, jazýshy, dramatýrg. 1941 jyly óner tarıhynyń professory, kınotanýshy Artılıo Bertolýchchıdiń januıasynda dúnıege keldi. Bernardonyń kınoǵa degen qyzyǵýshylyǵyn ákesi únemi qoldap otyrady, ózimen birge túsirý alańdaryna jıi alyp júretin. 15 jasynda Bernardo balalr ómirinen eki qysqametrajdy fılm túsirip úlgerdi. Onyń alǵashqy kitaby «V poıskah zagadkı» Italııadaǵy asa dárejeli «Vıarejjıo» ádebı júldesin ıelendi. Rım Ýnıversıtetinde oqyp júrgen jyldarynda (1958-1961) Bernardo Bertolýchchı Per Paolo Pazolınıdiń kómekshisi retinde kınodaǵy shyǵarmashylyq jolyn bastaıdy. «Akkatone» (rej.Pazolını) fılmin túsirý barysynda Bertolýchchı Ýnıversıtettegi oqýyn toqtaýǵa májbúr bolady. Kıno túsirý proesin tereń meńgerýge tyrysady. Bertolýchchıdiń 1962 jyly ekranǵa shyqqan  alǵashqy  «Kostlıavaıa kýma» fılminde Pazolınıdiń  rejısserlik qoltańbasynyń  áseri bolǵandyǵy baıqalady. Bas keıipkerlerdi  kásibı emes akterlar somdaıdy. 1964 jyly ekranǵa shyqqan Bertolýchchıdiń «Pered revolıýıeı» fılminde de Pazolınıdiń  qoltańbasynyń áseri saqtalǵan. Bul fılmdegi oqıǵanyń órbitilýi bas keıipker býrjýazııalyq ortadan shyqqan jas jigittiń syr shertý mánerinde beriledi. Ol marksızm saıasatyn qabyldaı almaǵan januıadan ketýge májbúr bolady, jańa ómir úshin kúreskerler qataryna qosylady. 1968 jyly Bertolýchchıdiń «Partner» (F.Dostoevskııdiń shyǵarmasy jelisimen) fılmi ekranǵa shyǵady. Fılmdegi bas taqyryp býrjýazııalyq qoǵamdaǵy tolqýlardyń astary, jastardyń eski  erejelerge degen narazylyǵy ashyq kórsetiledi. Rejısser retinde ábden qalyptasyp, kıno álemine óz stıliniń jańalyǵymen kelgen sýretker retinde tanylǵan shaǵy Bertolýchchıdiń «Konformıst» (1970) fılminiń ekranǵa shyǵýy boldy. Bul fılm arqyly  jańa kezeńdegi saıası kıno aǵymynyń belsendi ókili jáne  osy baǵyttaǵy kıno tiliniń sýretteý tásilderin jetildirgen kásibı maman retinde tanyldy.  Osy jyly  rejısserdyń áleýmettik kúrdeli  taqyrypty qozǵaǵan «Bednye ýmıraıýt ranshe» derekti fılmi de jaryq kóredi.  Bertolýchchıdiń ártúrli taqyryp tóńiregindegi izdenisi nátıjesinde 1972 jyly ekranǵa jańa baǵyttaǵy – kópshilik fılmge erotıkalyq jáne freıdızm elementterin engizgen «Poslednee tango v Parıje» fılmi ekranǵa shyǵady. Bas rolde Marlon Brando.  Osy fılmdegi sýretteý elementteri rejısserdyń 1979 jyly ekranǵa shyqqan «Lýna» fılminde jalǵasyn tabady. Bertolýchchıdiń tolyqqandy shyǵarmashylyq izdenisiniń nátıjesi retinde 1976 jyly ekranǵa shyqqan «Dvadatyı vek» fılmi sanalady. Fılm oqıǵasy rejısserdyń  týǵan jerinde ótedi. Fılm sıýjetine negiz bolǵan oqıǵa ýaqyt jaǵynan birneshe tarıhı kezeńderdi qamtıdy. Bastpqy kezeń – sharýalar ómirinen alynady, odan keıin soıalıstik jáne kommýnıstik qozǵalystyń paıda bolýy qamtylady,  fashıstik rejımge qarsy partızan qozǵalysynyń tabıǵaty zertteledi. Fılmniń qurylymdyq sıpaty – klassıkalyq epopeıa formasynda berilgen.