Búginde «prodıýser» sózi ónerdiń qaı túrinde bolmasyn keń qoldanysqa ıe bolǵan mamandyqtyń birine aınaldy. «Zamanyń túlki bolsa, tazy bop shal» demekshi, naryqtyq-ekonomıkaǵa ótkeli beri óner salasynda básekelestik arta tústi. Qaısybir óner týyndysy bolmasyn, mindetti túrde aldyn ala jarnama men satylymdy (prokat) kerek etetin dárejege jetti. Qoǵamdyq psıhologııanyń, adamı qundylyqtar men ónerge, tek ónerge ǵana emes-aý, jalpy ómirge degen kózqarastyń ózgerýine baılanysty jańa mamandyqtardyń paıda bolyp, barlary transformaııaǵa ushyrap jatqanyn kóz kórýde. Otandyq shoý-bıznes ókilderi prodıýserlik júıeniń qyr-syryna birshama qanyǵyp úlgerse, kıno salasynda prodıýserdiń orny, atqarar mindetteri men qyzmetin júıeleý qıynǵa soqtyrdy. Degenmen, fılmder túsirilip, qazaq kıno áleminde jańashyldyq paıda boldy. Bul ózgeristerdiń oryn alýynyń ózi prodıýserlerdiń eńbeginiń nátıjesi ekeni sózsiz.

XIX ǵasyrdyń aıaǵynda paıda bolyp (1895 jyl, Franııa), birden buqara halyq nazaryna ilikken kıno óneriniń qoldanysqa engenine, mine, bir ǵasyrdan astam ýaqyt ótipti. Alǵashynda, tez arada joıylyp keter óner túrleriniń biri bolyp kóringenimen, ýaqyt óte kele óziniń qundylyǵy men sapasyn arttyryp, búginde búkil álem halqy qyzyǵa, tańdana qaraıtyn kıno salasy óner ordasynda ózindik orynǵa ıe boldy. Sodan beri birneshe damý kezeńderinen ótip, tipti, birneshe túrlerge de bólinip, qazirgi ýaqytta óziniń sharyqtaý shegine de jetti. Tehnıkanyń qaryshtap damyp, kınonaryǵynda básekelestiktiń artyp turǵan kezinde, kıno salasyna tek shyǵarmashylyq turǵydan ǵana emes, kommerııalyq kózqarasty prodıýsersiz elestetý tipti múmkin emes hálge de keldi. Tek Hollıýdta ǵana emes, búkil álemde prodıýser bolýdy armandaıtyn jandar sany da kún sanap artyp keledi. Ónerdiń ishindegi sándisine aınalǵan prodıýserlerdiń arasynda sany kóp bolǵanymen, tájirıbesi jetkiliksizderi tolyp jatyr. Degenmen, táýekel men sáttilikti qajet etetin osy bir mamandyqtyń basynda tek onyń aysy men tuysyna kóngenderi ǵana qalary anyq.

Halqymyzdyń hal-aqýaly jaqsaryp, etek-jeńi jıylǵaly beri kınoda da óziniń baǵyn synap, qaltadaǵy qarjysy men kúshi jetkeninshe álek bolyp júrgen prodıýserlerdiń sany artýda. Ulttyq prodıýserlerdiń jańa tolqynynyń paıda bolýy, qazaq kınosynyń óndirisin bir qadam aldyǵa jyljytty. El ishinde kıno ónerine degen qyzyǵýshylyqtyń artýy, qılymsyz turǵan ishki naryqtyń oıanýyna túrtki boldy. Kúni keshe «prodıýser degen kim? onyń basty maqsaty men mindeti neden quralady?» degen suraqtarǵa jaýap izdep júrgen kınogerlerdiń de qulaǵy «prodıýser» sózine úırendi. Jekelegen kınostýdııalar paıda bolyp, óndiriske shyqqan fılmder sany jyldan-jylǵa artyp keledi. Fılmderdiń tıtrlarynan da «bas prodıýser» Ahan Sataev, Sergeı Azımov, Alııa Ývaljanova, Gúlnar Sarsenova, Baıan Esentaeva, Nurtas Adambaı syndy jazýlardy kózderimiz shalyp qalady. Baspasóz betterinen táýelsiz prodıýserlerimizdiń bolashaq josparlarynyń biregeıi - bıikti baǵyndyrý ekenin de oqyp, kórip júrmiz. Maqsattar men mindetter bar, biraq olardy oryndaýdaǵy aqaýlar ázirshe kóńil kónshiterlik emes. Degenmen, jas rejısserler men prodıýserlerdiń tolqyny, tyń ıdeıalarmen qatar jobalardyń paıda bolýy bolashaqqa degen senimdi uıalatady. Bir qýantary, ázirge Amerıka, Franııa, Reseı syndy memleketterdiń tájirıbesine súıenip júrgen ulttyq prodıýserlerimiz qol qýsyryp otyrǵan joq. Buǵan - úlken ekran betinen shyǵyp jatqan týyndylar dálel. Osydan onshaqty jyl buryn otandyq ónimdi ekran betinen kórip qalý tańqalarlyq qubylys bolsa, qazirgi tańda jyl saıyn ózge de sheteldik fılmder qatarynda qazaqstandyq fılmderdiń kórsetilýi biz úshin úlken jetistik.

Sonymen, «prodıýser» degenimiz kim? «Basqa kásipkerlerge qaraǵanda, prodıýserdiń jumysy jańa zııatkerlik menshikti jasaýǵa jáne shyǵarmashylyq tulǵalardyń basyn biriktirip tyń joba isteýge arnalǵan. Qazaqstanda quqyqtyq bazanyń joqtyǵynan áli kúnge deıin kınoındýstrııasynyń negizgi basymdy baǵyttary anyqtalmaǵan», - deıdi aǵa oqytýshy Táńirbergen Hajıev «Proekt» jýrnalynda. Sonymen qatar, T.Hajıev Qazaqstan Respýblıkasynyń Mádenıet týraly Zańynda «prodıýser degenimiz – spektaklge ıelik etýshi, qoıýshy rejısser jáne joba dırektory» dep túsindirilgendigin, al sońǵy 2006 jyldyń on besinshi jeltoqsanynda shyqqan «Mádenıet týraly» zańynda prodıýser uǵymy múlde atalmaıtyndyǵyn da aıtyp ótedi. B.Krıshtýldyń «Kınoprodıýser» atty eńbeginde: «prodıýser (aǵylshynnyń «produce» – «óndirý» sózinen shyqqan) – naryqtyń qajettiligin meńgergen, bilimin óndiriste paıda tabý maqsatynda qoldanatyn, táýekelge bara alatyn maman ıesi» delinse, G.P.Ivanov, P.K.Ogýrchıkov, V.I.Sıdorenkonyń «Prodıýserliktiń negizderi» (Osnovy prodıýserstvo) oqýlyǵynda: «fılmniń prodıýseri – kınematograftaǵy kásipker, jobanyń barlyq kezeńin qadaǵalaıtyn kınoóndirisindegi negizgi tulǵa» degen anyqtama berilgen. 1996 jyly 22 tamyzda «Reseı Federaııasynyń Ulttyq kınematografty qoldaý» jaıly zańyna engizilgen ózgeristerge saı: «prodıýser degenimiz – fılmdi óndirý, qarjylandyrý jáne satylym (prokat) máselelerin óz jaýapkershiligine alǵan jeke nemese zańdy tulǵa». Sonymen, tujyrymdaı kelsek, «prodıýser» dep fılmniń ıdeıasynan bastap, onyń ekran betine shyǵýyna deıingi barlyq mindetterdi ózine júktegen, óndiris pen naryq júıesin meńgergen shyǵarmashyl kásipkerdi aıta alamyz.

Prodıýser mamandyǵynyń alǵashqy qadamy sonaý 1895 jyldyń ózinde-aq jasalǵan. Búkil álemge kıno óneriniń qyr-syryn ashqan aǵaıyndy Lıýmerler ózderiniń alǵashqy «Jumysshylardyń Lıýmer zavodynan  shyǵýy»,  «Poezdyń La Sota vokzalyna kelýi» syndy fılmderiniń rejısser, operator, sýretshi, mehanık, uıymdastyrýshy qyzmetteriniń barlyǵyn ózderi atqaryp, túsirgen kórinisteriniń tolyq mándi ıesi atanǵan. Saýdamen aınalysyp úırengen aǵaıyndylar alǵashynda kınematografqa óner retinde emes, úlken paıda ákeler kásiptiń bir túri retinde qaraǵan. Sol sebepti, búkil álem kınematograftyń týǵan kúnin aǵaıyndy Lıýmerlerdiń alǵashqy kadrlardy plenkaǵa túsirgen nemese eki aǵaıyndynyń sol jyldyń 22-naýryzynda «Ulttyq ındýstrııany qorǵaý» uıymy aldynda kórsetken kúnin emes, onyń kommerııalyq baǵytta 1895 jyldyń 28-jeltoqsanynda jasalǵan alǵashqy aqyly seansyn esepteıdi. Devıd Parkınsonnyń «Kıno» kitabynda kórsetilgen málimetke senetin bolsaq, sol kúngi kórsetilimge 35 bılet satylyp, ár bılet quny 1 frankti quraǵan. Parkınsonnyń aıtýynsha Lýı sınematograftyń shyǵarmashylyq bóligine, ıaǵnı túsirilim men tehnıkaǵa jaýapty bolsa, Ogıýstqa uıymdastyrýshylyq mindetter júktelgen eken. Bul - prodıýser mamandyǵynyń kınematografpen birge paıda bolǵandyǵynyń dáleli. Árıne, sol mezette aǵaıyndy Lıýmer ózderiniń operator, sýretshi, rejısserlikpen qosa prodıýserlik qyzmetti birge atqarǵandyqtaryn bilmegenderi anyq. Biraq, olar prodıýserge tán is-áreket kórsetý arqyly, ıaǵnı, kınodan paıda kórip qalý arqasynda, jańa óner túrin álemge pash etken. Bul aqyly kınoseanstar keıinnen Franııanyń túkpir-túkpirinde jalǵasyn tabady. Nátıjesinde, halyqtyń kıno ónerine degen qyzyǵýshylyǵy artyp, kıno úlken kommerııa túrine aınalady. Erekshe aıta ketetin jaıt, alǵashynda paıda kórýdi kózdegen aǵaıyndy Lıýmerler, keıinnen kıno tiliniń nebir ashylmaǵan (sol ýaqytta) qyrlaryn túsiný men ony damytý maqsatynda eńbek etedi.

1896 jyly Sharl Pate men Leon Gomon basqarǵan «Pate frer» jáne «Gomon» fırmalary fılm óndirisimen qatar, ony satýmen de aınalysa bastaıdy. «Aǵaıyndy Lıýmerlerdiń «Gran kafedegi» tarıhı kórsetiliminen keıin, birneshe aıdan soń Parıjdiń Vensen shaǵyn aımaǵynda jumysyn bastaǵan aǵaıyndy Pate, óte qysqa merzim ishinde iri álemdik monopolıstke aınalyp úlgerdi. Fırma óndirisin (onyń ishine túsirilim jáne proekııalyq qural-jabdyqtar, plenka, daıyn fılmder kirdi) Sıngapýrdan Býenos-Aıresqa, Tokıodan Nıý-Iorkqa deıingi úlken terrıtorııany qamtıtyn iri qalalarda saýdaǵa shyǵardy. Dál osy aǵaıyndy Pate Lıýmerlerdiń oılap tapqan jańashyldyǵyn buqara halyqtyń sanasyna, turmys-tirshiligine, jańa ǵasyrdyń mádenıet álemine engizip, halyqtyń súısine kórer óner túri bolýyna yqpaly mol boldy» deıdi N.Zorkaıa «Iskýsstvo kıno» jýrnalynda. Bul eki fırmanyń fılıaldary Amerıka, Reseı, Ulybrıtanııa t.b. elderde de bolǵan. Sh.Pateniń Vensende jeke kınostýdııasy, Jýanvılde plenkanyń kóshirmesin shyǵaratyn zaýyty da bolǵan. Atalmysh fırmalardyń ózge uıymdarǵa qaraǵanda turaqty rejısser, operator, akterleri jáne kınotehnıka tilin meńgergen qyzmetkerleri  bolady. «Pate frerde» F.Zekka, L.Gane, L.Nonge syndy rejıserler jáne M.Lınder, A.Dıd, R.Prens syndy akterler qyzmet etse, «Gomonda» A.Gı Blashe, L.Feıad, V.Jasse esimdi kórkemdik jetekshiler men B.Onezım, J.Dıýran sııaqty ónerpazdar jumys atqarǵan. Sonymen qatar, olar «Pate» jáne «Gomon-Jańalyqtar» dep atalatyn kınojýrnal shyǵarýmen de aınalysqan. Bul eki fırmanyń basty maqsattary - halyqtyń nazaryn aýdaryp, kóńilinen shyǵatyndaı  fılm túsirý.

Sh.Pate 1907 jyldan bastap óndirgen fılmderdi satpaı, ýaqytsha jalǵa bere bastaıdy. Osylaısha, kınoprokattyń negizi qalanady. Keıinnen ózge de fırmalardyń barlyǵy osy úrdisti jalǵastyrady. Sharl Pate: «Men kınony oılap tappadym, ony álemge tanyttym», - degendi jıi aıtatyn delingen Klod Beılıdiń «Kıno: fılmy, stavshıe sobytııamı» kitabynda.

1908 jyldan bastap Franııada staıonarlyq kınozaldar salynyp, kınonyń kommerııalyq negizi nyǵaıa túsedi. Jyldan jylǵa kınoóndiris artyp, birinshi dúnıejúzilik soǵys qarsańynda Franııa kınofırmalary álemdik kınonaryqtyń 90% qanaǵattandyryp otyrǵan. Kıno óndirisine «Ekler», «Eklıps», «Lıýks» stýdııalary da qosylady. Alaıda, birinshi dúnıejúzilik soǵystyń bastalyp ketýi, búkil Eýropa kınematografyna úlken daǵdarys kúshin alyp keledi. Fılmderdi ózge elderge satylymǵa shyǵarý qıynǵa soǵý saldarynan, Franııa kınofırmalary qarjylyq daǵdarysqa dýshar bolady. Esesine, osy jyldar aralyǵynda AQSh kınosy qarqyndy damı túsedi. Shetel óniminen bosaǵan Amerıka kınonaryǵynyń qaýsyrap qalǵanyn paıdalanǵan jekelegen kınostýdııalar, fılm óndirýdi qarqyndy túrde damyta túsedi. Sóıtip, soǵys aıaqtalysymen áıgili Hollıýdtyń juldyzdy shaqtary bastalady.

Jańa kınoqurylǵylarmen jabdyqtalǵan AQSh kınostýdııalary Franııa kınofırmalarymen básekede álde qalaı aldyǵa jyljýda edi. Sonyń saldarynan, franýz kınofırmalary fılm óndirýin toqtatyp, AQSh-ta óndirilgen fılmderdi Franııa aımaǵynda satylymǵa shyǵarýmen shuǵyldana bastaıdy.

Borıs Krıshtýldyń «Kınoprodıýser» degen enbegine súıenetin bolsaq, kınotarıhshylardyń aıtýy boıynsha Hollıýdta prodıýser mamandyǵyna degen kásibı kózqaras 1910 jyldan bastap paıda bolǵan. Sondyqtan, álem kınosyna kásibı prodıýserlerdiń kelýin 1910 jylǵa jatqyzady. Prodıýser mamandyǵyna arnalǵan ózge de oqýlyqtarda da osy málimet beriledi. Biraq, ókinishke oraı, prodıýser mamandyǵynyń alǵashqy qadamy kınonyń týǵan otany Franııada bastaý alǵany jaıly málimetter olardyń eshbirinde aıtylmaıdy. Hollıýdta kásibı prodıýserlerdiń paıda bolýyna deıin, Franııanyń ózinde joǵaryda atap ótkenimdeı «Pate frer» men «Gomon» fırmalary fılmderdi óndirýmen jáne ony satylymǵa shyǵarýmen aınalysady, ıaǵnı, olar da Hollıýdtyń keıinnen paıda bolǵan úlken kınofırmalary («Iýnıversal», «Paramaýnt» t.b.) syndy júıeli túrde jumys atqarǵan. «Pate frer» fırmasynyń qojaıyny Pate dúnıejúzinde alǵashqy bolyp, kınoteatrlarǵa fılmdi ýaqytsha jalǵa berýdi oılap tapqan. Naqtylaıtyn bolsaq, prodıýserdiń negizgi maqsaty bolyp sanalatyn, óndirilgen ónimnen maksımaldy túrde paıda kórýdiń jolyn tapqan. Endeshe, nelikten «Pate frer» men «Gomon» fırmalarynyń ıeleri Sharl Pate men Leon Gomondy alǵashqy kásibı prodıýserler dep eseptemeske? Sondyqtan, prodıýserlerdiń dúnıejúzindegi alǵashqy tolqyny Hollıýdta emes Franııada paıda bolǵan der edim.

«Kógildir ekran betindegi barlyq ónimderdi eki kategorııaǵa bólý kerek. Birinshisi – myqty ındýstrııa. Bul - kórermenniń nazaryn aýdarý arqyly, olardan múmkindiginshe kóbirek qarjy jınaý maqsatynda óndiriletin kınematograf. Ekinshisi – óner, ıaǵnı kıno tili men ónerin damytý maqsatynda túsiriletin kınematograf», - dep, kınorejısser Vadım Abdrashıtov aıtyp ketkendeı, kınony ındýstrııa, demek bıznestiń bir túri retinde qarastyratyn bolsaq, Hollıýdty aınalyp óte almaspyz. Sebebi, Hollıýdtyń táýelsiz prodıýserleri kıno bıznesiniń tıimdi júıesin qurastyra bildi. 2001 jyldyń qorytyndy esebi boıynsha, Hollıýdtyń jyldyq paıdasy 7,3 mld. dollarǵa jetken. Sonymen, Hollıýd prodıýserleriniń qalyptasý tarıhyna kóz júgirteıik.

XX ǵasyrdyń alǵashqy on jyldyǵy amerıka kınogerleri úshin qaýipti de, aýyr jyldardyń birine aınaldy. Sebebi, osy jyldar aralyǵynda kınoqurylǵylardyń patent ıegerleriniń birigýi arqyly qurylǵan  «Moýshn  pıkcher peıtents kompanı» tresi AQSh aýmaǵyndaǵy barlyq kınoındýstrııany óz qol astyna alý maqsatynda, jańadan qurylǵan jeke kınostýdııalarǵa kınoqurylǵylar men plenkany qoldaný úshin lıenzııa bermeı otyrǵan. Trest músheleriniń qysymynan qoryqqan kınogerler Nıý-Iork pen Chıkagodan qashyp, Kolıfornııaǵa ornyǵady. Sóıtip, Los-Anjelestiń shetinde ornalasqan Hollıýd eldi mekeninde óz kınoortalyqtaryn ashady. Bul jerdiń klımaty kıno túsirýmen qatar, jeke bastyń qaýipsizdigi úshin qolaıly bolǵan. Osy jyldardan bastap táýelsiz prodıýser degen sóz qoldanysqa enedi. Trest kómeginsiz túsirilgen barlyq fılmder «táýelsiz» degen atqa ıe bolǵan. Alǵashqy kınostýdııany táýelsiz «Nestor» fırmasy salady. Sóıtip, jyldan jylǵa Hollıýdta jekemenshik táýelsiz stýdııalar sany arta túsedi. Solardyń birine áıgili «Kıstoýn» kınokompanııasy jatady. Kessel men Baýmen esimdi kitap saýdasymen aınalysqan bıznesmender kıno salasyna da qarjy bólýdi jón kórip, 1912 jyldyń jazynda «Kıstoýn» kompanııasyn ashady. Kompanııanyń jetekshisi etip áıgili rejısser Mak Sennetti taǵaıyndaıdy.

Alǵashqy jyldary barlyq stýdııalar tek qysqametrli fılmderdi shyǵarýmen aınalysqan. Sebebi, qysqametrli fılmderdi túsirý qarjy jaǵynan prodıýserlerge tıimdi bolsa, keıinnen olardy satylymǵa (prokat) shyǵarý da qolaıdy boldy. 1913 jyly Djessı Leskı men Sem Goldýın esimdi prodıýserler birigip, «Mýj ındıankı» (The Squaw Man) pesasyn ekrandaıdy. Fılmniń rejısseri retinde debıýtant Sesıl B.De Mılldi shaqyrady. «Mýj ındıankı» Hollıýdta túsirilgen alǵashqy tolyqmetrli fılm boldy. Fılm prodıýserlerine ataq pen paıda ákelse, ózge prodıýserlerdiń boıyna tolyqmetrli fılm túsirýge degen senimdilikti uıalatady.

1919 jyldyń 17-sáýirinde Charlı Charlın, Merı Pıkford, Dýglas Ferbenks, Devıd Grıffıt birlesip, fılmderdi tek saltylymǵa shyǵarýmen aınalysatyn «Iýnaıted Artısts» kompanııasyn ashady. Keıinnen, «Iýnaıted Artısts» óz salasyndaǵy iri kompanııalardyń birine aınaldy.

1922 jyly Amerıkada prodıýserler gıldııasy qurylady. Osy jyldar aralyǵynda Hollıýd prodıýserleriniń alǵashqy tolqyny qalyptasyp bolady. Olardyń qataryna:

Karl Lemmle – «Iýnıversal» kompanııasynyń negizin salýshy. 1908 jyly qurǵan kompanııasy, 1912 jyldan bastap  «Iýnıversal» degen atqa ıe bolady.

Markýs Loý – 1919 jyly «Metro» fırmasyn satyp alady. 1924 jyldan bastap fırma «Metro-Goldýın-Maıer» kompanııasynyń bir bólimine aınalady.

Ýılıam Hodkınson - «Paramaýnt» kompanııasynyń negizin salýshy.

Djesı Leskı – kıno salasyna 1911 jyly kelip, «Paramaýnt» kompanııasynyń jetekshileriniń birine aınalady.

Lýıs Maıer – «Oskar» syılyǵynyń negizin salýshy.

Ýılıam Foks – «XX Ǵasyr Foks» kompanııasynyń negizin salýshylardyń biri.

Djozef Kennıdı, Devıd Sarnoff, Djon Merdok – «RKO» (Radio-Keith-Orpheum) kompanııasynyń negizin salýshylar.

Bedeldi prodıýserler sanatyna aǵaıyndy Nıkolos pen Djozer Shenkter, Edgar Seldvın, Sem Ka, Edvın Porter jatady.

Ekonomıkada belgili bir salany birneshe fırmalardyń ıemdenip alýyn olıgopolııa dep ataıdy. 1930 jyldyń ózinde Hollıýdtyń 8 iri kompanııasy AQSh-taǵy búkil kınoóndirisiniń 90% alyp otyrdy. Olar:

1. Iýnıversal – 1912j.
2. Paramaýnt – 1914j.
3. Iýnaıted Artısts – 1919j.
4. Metro-Goldýın-Maıer – 1924j. (Goldýın-1914j., Metro-1915j., Maıer-1912j.)
5. XX Ǵasyr Foks – 1935j. (Foks – 1914j.)
6. Ýorner Brazers – 1923j.
7. Kolambıa – 1924j.
8. RKO – 1928j.

Bul kompanııalar tek paıda kórýdi kózdegendikten, kıno salasy úlken bıznes túrine aınaldy. Jaryq kórgen fılmderdiń tıtrynda mindetti túrde birinshi bolyp prodıýser esimi jazylǵan. Mysalǵa, prodıýser Devıd Selznık «Ýnesennye vetrom» fılmin usynady. Fılmniń rejısseri, senarıı avtory, operatory t.b. top músheleri kishkene árippen bir qatarǵa engiziletin. Sol sebepti, jyldyń eń úzdik fılmi retinde «Oskar» syılyǵyn áýel bastan-aq tek prodıýser ıelenýge quqyly.

Jan-Lıýk Godar kınematograftyń 100 jyldyǵyna arnaǵan «Franýz kınosynyń tarıhy» fılminde franýz ben amerıka kınosynyń aıyrmashylyǵy: franýz kınematografynda alǵashqy jyldardan bastap-aq Lýı Delıýk, Jermen Dıýlak syndy kınosynshylarynyń bolǵandyǵyn, ıaǵnı, kıno men kıno synynyń birge damyǵandyǵyn tilge tıek etse, amerıka kınosynda Edısonnyń fılmderi tek kommerııalyq kózqarasta jasalǵandyǵyn aıtady. Osy rette, estetık Per Banfıdiń: «Shynaıy óner, ony tujyrymdaı alatyn teorııa bolǵanda ǵana damıdy» degen sózi eleńsiz eske túsedi. Godar oıynyń túp negizi - týyndy men syn qatar júrgende ǵana ónerdiń paıda bolatyndyǵynda jatyr. Al, Amerıkada óndiris damyǵanymen, syn bolmaǵan. Óndiris bar jerde, birinshi qatarda syn emes - jarnama júretindgi belgili. Árıne, Godar Franııada da kommerııalyq fılmderdiń túsiriletindigin  jasyrmaıdy, biraq olardyń arasynda taza kıno ónerinen týyndaǵan fılmderdiń basym bolǵandyǵyn qyzyǵa áńgimeleıdi. Olaı bolsa, Godar franýz kınosynda «ónerdiń» «kommerııaǵa» qaraǵanda birshama joǵary turǵandyǵyn aıtyp otyr. Árıne, buǵan bizdiń de kúmánimiz joq. Biraq, búkil amerıka kınematografyn (bul ózge de elderge qatysty) – ónersiz qur bıznestiń bir túri retinde qarastyrý durys bolmas. Óıtkeni, ár zattyń aǵy men qarasyndaı, árbir salanyń da óz qyry men syry bolatyny anyq. Sondyqtan, men amerıka kınosyn «óner» jáne «bıznes» dep ekige bólip qarastyrýdy jón kórip otyrmyn: Hollıýd – bıznes, Nıý-Iork – óner ortalyǵy. Nelikten bulaı bólip otyrǵanymdy túsindirip óteıin.

Búgingi tańda, prodıýserlerdiń kóptep shoǵyrlanǵan ortasy Hollıýd bolyp otyr. Álemge áıgili kınojuldyzdar da, nebir jańa oılap tabylyp jatqan fantastıkalyq sıýjetter de, rekordtyq bıýdjetter de osy - Hollıýdta. Búkil álemdik kommerııalyq kınoóndiris Hollıýd mólsherimen ólshenetin boldy. Eger, avtordyń jeke qoltańbasy, stıli aıqyndalatyn týyndyny naǵyz óner dep qarastyratyn bolsaq, Hollıýd óndirisin bir ǵana topqa jınastyryp qoıar edik. Sebebi, onda shyǵarylǵan fılmder óte sapaly, joǵary deńgeıde jasalǵanyna qaramastan, barlyǵy bir-birine uqsas, birtektes bolyp keledi. Sol sebepti, Hollıýdta rejısserdi avtor retinde emes, zamanaýı tehnıkanyń tilin jaqsy meńgergen jaldamaly sheber qataryna jatqyzady. Al, fılmniń ıesi - prodıýser bolyp eseptelip, prodıýserdiń bekitken naqty senarıi arqyly túsiriledi. Sózimizdiń dáleli retinde, amerıkandyq belgili prodıýser Maık Fıtjeraldtyń «Karavan» gazetiniń jýrnalısine bergen suhbatyn mysalǵa keltireıin. M.Fıtjerald, prodıýser - kınoproestiń basty tulǵasy, onyń ózge mamandyqtarǵa qaraǵanda álde qaraı qyzyǵyraq ekendigin aıta otyryp: «Nelikten ekendigin bilesizder me? Óıtkeni, men senarıstke úkim júrgize alamyn. Prodıýser emes, senarıst bolsam men basqa adamǵa táýeldi bolar edim. Men bolashaqta jumys isteıtin toptaǵy adamdardy ózim tańdap, ózim shaqyramyn. Fılmniń kez - kelgen kezeńinde jeke oıymdy bildirip, jumys proesine aralasa alamyn, ıaǵnı mende tolyq erkindik bar», - deıdi. Sondyqtan, rejısser fılmdi túsirý barysynda prodıýserdiń ruqsatynsyz eshbir ózgeris engize almaıdy, bul degenimiz, rejısserdiń quzyrynda shyǵarmashylyq bostandyqtyń múlde bolmaıtyndyǵyn bildiredi. Júıe túrinde kórsetetin bolsaq, Hollıýd óndirisi prodıýser → rejısser  retimen jumys atqarady.

Hollıýdta akter prodıýser úshin joba uǵymynyń negizin anyqtaýshy komponentteriniń biri bolyp sanalady. Fılmniń sátti nemese sátsiz shyǵýynyń 90%-y akterlerge baılanysty ekenin Hollıýd prodıýserleriniń kópshiligi moıyndaıdy. Ony Maıkl Fıtjerald «Nachnem s ponedelnıka» gazetinde de aıtyp ótken. Óıtkeni, akter fılmdi jarnamalaýda basty róldi atqarady. «Jobanyń kórkemdik erekshelikterine qosa prodıýser fılmge tym bolmasa buqara halyqqa tanymal bir akterdi shaqyrýǵa májbúr. Sebebi, tanymal tulǵa keıinnen fılmdi satylymǵa shyǵarýǵa, vıdeokasseta, televızııa kórsetilimderinde jáne shetelge satýda jarnamada kóp septigin tıgizedi» - delingen A.Atanesıannyń «Kratkaıa ınstrýkııa dlıa nachınaıýıh prodıýserov» kitabynda. Al, halyq arasynda súıikti akterin ekran betinen kórip qalǵysy keletinderdiń sany jetkilikti. Sol sebepti de, Hollıýd fılmderi akter oıynyń sheberligi turǵysynan qurylady.

Nıý-Iork kınosyn «óner» qataryna jatqyzýymnyń sebebi, osy aımaqta óndiriletin fılmderdiń kópshilik bóligi rejıser → prodıýser júıesimen túsiriledi. Prodıýser basty ıdeıany taýyp, rejısserdi jaldaǵanymen onyń týyndyda avtorlyq ınterpretaııa jasaýyna múmkindik beredi. Olardyń qataryna Hal Hartlı, Djon Djostty jatqyzýǵa bolady. Djon Djost Nıý-Iorkta arzan ári táýelsiz avtorlyq fılmder túsiretin sheber rejısser ári prodıýserlerdiń birine jatady. D.Djost eýropa mánerinde, ásirese Godarǵa elikteıtindigi fılmderinen belgili. Godarǵa arnaǵan «Godar-80» degen fılmi de bar. Mysalǵa, D.Djosttyń 1990 jyly jaryq kórgen «Vermeerlerdiń barlyǵy Nıý-Iorkte» (All the Vermeers in New York) fılmi taza avtorlyq týyndy. Eger, Djost bıýdjeti 100 000$ ǵana quraıtyn fılmder túsiretinin eskeretin bolsaq, atalmysh fılm ol úshin qymbatqa, ıaǵnı, 250 000$ túsken.